ହାସ୍ୟଗୀତିରସ ଶତକ

ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର

ସଂଗ୍ରାହକ ଓ ଟୀକାକାର

ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ର

ପଦେ

କବି ଯଦୁମଣିଙ୍କ ରଚନାବଳୀକୁ ଏକତ୍ରିତ କରି ତତ୍‍ସହ ତାଙ୍କ ଜୀବନୀକୁ ପ୍ରକାଶ କରି ଲୋକଚକ୍ଷୁକୁ ଆଣିବା ପାଇଁ ଆମେ ଦଶ ବର୍ଷ ତଳେ କଳ୍ପନା କରିଥିଲୁ । କିନ୍ତୁ କବିଙ୍କର ବିକ୍ଷିପ୍ତ ରଚନାବଳୀକୁ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ପାଇଁ କେହି ହେଲେ ଆଗଭର ହେଲେ ନାହିଁ । କଷ୍ଟସ୍ୱୀକାର କରି ସମଗ୍ର ଗଡ଼ଜାତ ଅଞ୍ଚଳ ବୁଲି କବିଙ୍କର ଲେଖା-ଗୁଡ଼ିକ ସଂଗ୍ରହ କରିବା ଅତି କଷ୍ଟକର ବ୍ୟାପାର ବୋଲି ଅନେକଙ୍କଠାରୁ ଶୁଣିବାକୁ ପାଇଲୁ । ତଥାପି ଆମେ ଆଶା ନ ଛାଡ଼ି କବିଙ୍କର କାବ୍ୟ ଓ ହାସ୍ୟରସଗୁଡ଼ିକୁ ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀ ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ବରଂ ଦୃଢ଼ ସଂକଳ୍ପ କଲୁ ।

ଇତ୍ୟବସରରେ ଦୈବାତ୍‌ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଫକୀରଚରଣ ଦାସ (ସମାଜର ଜେନେରାଲ ମ୍ୟାନେଜର) ଆମକୁ ଏ ଦିଗରେ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରି ସଂଗ୍ରାହକ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ସହିତ ପରିଚୟ କରାଇ ଦେଲେ । ଏଥିପାଇଁ ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଆମେ ଚିର କୃତଜ୍ଞ । ଚକ୍ରଧର ବାବୁ ହିଁ ଏକମାତ୍ର ବ୍ୟକ୍ତି ଯେ କି ବହୁ କଷ୍ଟ ସ୍ୱୀକାର କରି କବିଙ୍କର ବିକ୍ଷିପ୍ତ ରଚନାବଳୀକୁ ସଂଗ୍ରହ କରି ସେଗୁଡ଼ିକର ଟୀକା କରି ପାରିଛନ୍ତି । ଆଉ ଯାହାସବୁ କବିଙ୍କର ରଚନାବଳୀରେ ଦିଆ ନ ଯାଇ ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ରହିଯାଇଛି ସେଗୁଡ଼ିକ ଯଦି କୌଣସି ସାହିତ୍ୟ ରସିକ ତଥା ସହୃଦୟ ବ୍ୟକ୍ତି ଆମକୁ ଯୋଗାଇ ଦେଇ ପାରନ୍ତି ତାହାହେଲେ ଆମେ ଉପକୃତ ହେବୁ ।

ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀର ପାଣ୍ଡୁଲିପିଟି ଅବସର ପ୍ରାପ୍ତ ଅଧ୍ୟାପକ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ କରୁଣାକର କରଙ୍କଦ୍ୱାରା ସଂଶୋଧନ କରାଯାଇଛି ।

ଆମୁଖ

ପୂର୍ଣ୍ଣମଦଃ ପୂର୍ଣ୍ଣମିଦଂ ପୂର୍ଣ୍ଣାତ୍ ପୂର୍ଣ୍ଣମୁଦଚ୍ୟତେ ।

ପୂର୍ଣ୍ଣସ୍ୟ ପୂର୍ଣ୍ଣମାଦାୟ ପୂର୍ଣ୍ଣମେବାବଶିଷ୍ୟତେ ।।

କାବ୍ୟ ଓ ସାହିତ୍ୟ ହେଉଛନ୍ତି ଶବ୍ଦ ଓ ଅର୍ଥର ସୃଷ୍ଟି । ସାହିତ୍ୟ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ ଏହି ଯେ—ତହିଁର ମଧ୍ୟରେ ଶବ୍ଦ ଓ ଅର୍ଥର ସଂଯୋଗ (ସହିତ) ରହିଛି । କାବ୍ୟ ଓ ସାହିତ୍ୟ ଯେଉଁ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ସୃଷ୍ଟି କରେ ତାହାର ମଧ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଏହି ସାହିତ୍ୟ ଶବ୍ଦରେ ମିଳିଥାଏ । ନିସର୍ଗ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ମନୁଷ୍ୟର ସୃଷ୍ଟି ନୁହେଁ, ତାହା ସାହିତ୍ୟ ଏବଂ ସକଳ ପ୍ରକାର ଶିଳ୍ପ କଳାର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ସଙ୍ଗୀତ ଶବ୍ଦମୟ କିନ୍ତୁ ସଙ୍ଗୀତର ଶବ୍ଦରେ ଅର୍ଥ ରହିବାର ପ୍ରୟୋଜନ ନାହିଁ । ଅଧିକାଂଶ ସ୍ଥଳରେ ସଙ୍ଗୀତରେ ଅର୍ଥ ମଧ୍ୟ ରହି ନ ଥାଏ । ଚିତ୍ରକଳା, ସ୍ଥପତି ଶିଳ୍ପ ପ୍ରଭୃତିରେ ଶବ୍ଦର ପ୍ରୟୋଗ ହୋଇ ନ ଥାଏ ତେଣୁ ତାହା ଶବ୍ଦାର୍ଥ ନୁହେଁ । ସୁତରାଂ ସାହିତ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ବୋଧହୁଏ—ତାହାର ସୂତ୍ର ଶବ୍ଦ ଓ ଅର୍ଥର ମାଧ୍ୟମରେ ନିହିତ ରହିଛି । ଶବ୍ଦ ଓ ଅର୍ଥର ମାଧ୍ୟମରେ ଅନୁସନ୍ଧାନ କଲେ ସାହିତ୍ୟରେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ବୋଧ ସହଜରେ ହୋଇଥାଏ ।

ସାହିତ୍ୟରେ ଶବ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ଯେପରି ପରେ ପରେ ସଜା ହୋଇଥାଏ—ତାହା ମଧ୍ୟରେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ତାରତମ୍ୟ ରହିଥାଏ । ସ୍ଥଳେ ସ୍ଥଳେ ଶବ୍ଦର ସଜ୍ଜା ଖୁବ୍ ଯାକଜମକ ଭାବରେ ହୋଇଥାଏ । ସ୍ଥଳେ ସ୍ଥଳେ ଖୁବ୍ ଅନାଡମ୍ବର ଭାବରେ ହୋଇଥାଏ । ଏହିପରି ସାଜସଜ୍ଜାକୁ ବର୍ଣ୍ଣ ଓ ପଦର ସଂଘଟନା ଓ ରୀତି କହନ୍ତି । ପଦ ଏବଂ ବର୍ଣ୍ଣର ଏହିପରି ସଜ୍ଜାରେ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଉଛି—ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ, ଓଜସ୍ୱିତା ଏବଂ ପ୍ରସାଦ ପ୍ରଭୃତି ଗୁଣଲାଭ ଅର୍ଥାତ୍ ପଦର ସଂଯୋଜନା ଅନୁସାରେ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ, ଓଜଃ, ପ୍ରସାଦ ପ୍ରଭୃତି ଗୁଣ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହାକୁ ବୃତ୍ତି ଓ ରୀତି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ । ବୃତ୍ତି ଓ ରୀତି କାବ୍ୟଶୋଭାର ନାମ ମାତ୍ର, କିନ୍ତୁ ସେହି ଶୋଭାର ସନ୍ଧାନ ସେମାନେ ଦେଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।

କେବଳ ଗଣର ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିଲେ କାବ୍ୟତତ୍ତ୍ୱ ଉପଲବ୍‍ଧ ହୁଏ ନାହିଁ । ଗୁଣ ହେଉଛି ଗୁଣୀର ଧର୍ମ । ଗୁଣୀକୁ ନ ଜାଣିଲେ ଗୁଣର ପରିଚୟ ମିଳି ପାରିବ ନାହିଁ, ଯେପରି ଶୂରର ଗୁଣ ଶୌର୍ଯ୍ୟ, ଦୀପ୍ତିମାନର ଗୁଣ ଦୀପ୍ତି—ସେହିପରି ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଭୃତି ଗୁଣ ଯେଉଁ ବିଶିଷ୍ଟ ଅର୍ଥ କିମ୍ବା କାବ୍ୟର ଆତ୍ମାକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ରହିୃ-ଥାଆନ୍ତି—ସେହି କାବ୍ୟର ଆତ୍ମାର ଅନୁସନ୍ଧାନ କଲେ କାବ୍ୟ ଶୋଭାର ରହସ୍ୟ ପ୍ରକଟିତ ହୋଇଥାଏ ।

କାବ୍ୟ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରେ—ଏହା ଅନୁଭବ ସିଦ୍ଧ । ସୁତରାଂ ରମଣୀର ଦେହ ଯେପରି କଙ୍କଣ, ହାର କେୟୂରାଦି ଅଳଙ୍କାରଦ୍ୱାରା ଶୋଭା—ସମନ୍ୱିତ ହୁଏ ସେହିପରି ଶବ୍ଦ ଓ ଅର୍ଥର କୌଶଳମୟ ପ୍ରୟୋଗଦ୍ୱାରା କାବ୍ୟ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଲାଭ କରିଥାଏ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରାଯାଇପାରେ । କୌଣସି ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟଶାଳୀ ବାକ୍ୟର ବା ସନ୍ଦର୍ଭର ବିଶ୍ଳେଷଣ କରିଲେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ସାଧାରଣ ସୂତ୍ରର ସନ୍ଧାନ ମିଳିଯାଇପାରେ । ଏହି ସାମାମ୍ୟ ଧର୍ମଗୁଡ଼ିକର ନାମ ଅଳଙ୍କାର ଦିଆଯାଇଛି । କେତେକଙ୍କୁ କୁହାଯାଏ—ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର, ଯଥା—ଅନୁପ୍ରାସ ପ୍ରଭୃତି । କେତେକଙ୍କୁ କୁହାଯାଏ—ଅର୍ଥାଳଙ୍କାର ଯଥା— ଉପମାରୂପକ ପ୍ରଭୃତି । ଏକଥା ଅବଶ୍ୟ ସ୍ୱୀକାର୍ଯ୍ୟ ଯେ ଅନୁପ୍ରାସ—ଉପମା ପ୍ରଭୃତି ଅଳଙ୍କାର କାବ୍ୟର ଶୋଭାବର୍ଦ୍ଧନ କରେ । ସେଥିଲାଗି ଆମ ଦେଶରେ ସାହିତ୍ୟତତ୍ତ୍ୱକୁ ଅଳଙ୍କାର ଶାସ୍ତ୍ରର ଅନ୍ତର୍ଗତ ବୋଲି ନିର୍ଦେଶିତ ହୋଇଥାଏ, କିନ୍ତୁ ଏମତ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ଗ୍ରାହ୍ୟ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ପ୍ରଥମତଃ ଅଳଙ୍କାର କହିଲେ ଅଳଙ୍କାର୍ଯ ନିଶ୍ଚୟ ରହିବ । କେହି ନିଜେ ନିଜର ଅଳଙ୍କାର ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ସୁତରାଂ ଗୁଣର ଅନ୍ତରାଳରେ ଯେପରି ଗୁଣୀକୁ ଖୋଜିବାକୁ ହେବ ସେହିପରି ଅଳଙ୍କାରର ଅନ୍ତରାଳରେ ଅଳଙ୍କାର୍ଯକୁ ମଧ୍ୟ ଖୋଜି ପାଇବାକୁ ହେବ । ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ଜଗତରେ ଏପରି ଅନେକ ରୂପସୀ ଅଛନ୍ତି—ଯାହାଙ୍କର ରୁପଲାବଣ୍ୟ ନିରାଭରଣତା ମଧ୍ୟରେ ସମଧିକ ପରିସ୍ଫୁଟ ହୋଇ ଉଠିଥାଏ । ସେହିକଥା କାଳିଦାସ ଶକୁନ୍ତଳାଙ୍କ ରୂପ ବର୍ଣ୍ଣନବେଳେ କହିଛନ୍ତି—

‘‘କିମିବ ହି ମଧୁରାଣାଂ ମଣ୍ଡନଂ ନାକୃତୀନାମ୍ ।”

ସେହିପରି ଏପରି ସୁନ୍ଦର କାବ୍ୟରାଜି ରହିଅଛି—ତାହା ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ପରିଚିତ ଅଳଙ୍କାର ନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତହିଁର କାବ୍ୟ—ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ଅଣୁମାତ୍ର ହାନି ହୁଏନାହିଁ । ଏ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ମମ୍ମଟଭଟ୍ଟ ନିମ୍ନଲିଖିତ ଶ୍ଳୋକଟିର ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି—

‘‘ଯଃ କୌମାରହରଃ ସ ଏବ ହି ବରସ୍ତା ଏବ ଚୈତ୍ରକ୍ଷପା—

ସ୍ତେ ଚୋନ୍ନୀଳିତମାଳତୀ—ସୁରଭୟଃ ପୌଢ଼ାଃ କଦମ୍ୱାନିଳାଃ ।

ସା ଚୈବାସ୍ମି ତଥାପି ତତ୍ର ସୁରତବ୍ୟାପାରଲୀଳାବିଧୌ

ରେବାରୋଧସି ବେତସୀତରୁତଳେ ଚେତଃ ସମୁତ୍‍କଣ୍ଠତେ ।

‘‘ଯେଉଁ ନାୟକ ମୋର କୁମାରୀତ୍ୱ ଅପହରଣ କରିଥିଲେ, ସେ ସେହିପରି ଅଛି । ସେହି ଚୈତ୍ର ରଜନୀ ମଧ୍ୟ ରହିଅଛି । ଉନ୍ମୀଳିତ ମାଳତୀକୁସୁମର ସୌରଭ-ବାହୀ କଦମ୍ବବନର ପ୍ରଗଲ୍‍ଭ ବାୟୁ ପୂର୍ବପରି ବହୁଅଛି । ମୁଁ ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ରହିଅଛି । ତଥାପି ରେବାନଦୀ ତୀରସ୍ଥିତ ବେତସବୃକ୍ଷତଳରେ ସୁରତଲୀଳାନିମିତ୍ତ ମୋର ଚିତ୍ତ ଉତ୍କଣ୍ଠିତ ହେଉଛି ।”

ଏହି କବିତାଟିର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ଅପରୂପ କିନ୍ତୁ ଏହାର ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ଅଳଙ୍କାର ନାହିଁ । ଏହାର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ନୂତନ ଅଳଙ୍କାର ଉଦ୍‍ଭାବନା କରାଯାଇପାରେ । କିନ୍ତୁ ଏପରି ଭାବରେ ଅଗ୍ରସର ହେଲେ ଅଳଙ୍କାର ଅସଂଖ୍ୟ ହୋଇ ପଡ଼ିବ ଏବଂ ତାହାଦ୍ୱାରା କାବ୍ୟସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର କୌଣସି ସୁସଙ୍ଗତ ସ୍ଫୁରଣ ବା ବ୍ୟାଖ୍ୟା ମିଳିପାରିବ ନାହିଁ ।

ରମଣୀ ଦେହର ତୁଳନାଟି ସ୍ମରଣ ରଖିଲେ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଯୁକ୍ତିର ଅବତାରଣା କରି ଅଳଙ୍କାରର ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣତା ପ୍ରମାଣ କରାଯାଇପାରେ । ଅଳଙ୍କାର ବାହାରର ବସ୍ତୁ । କିନ୍ତୁ ରୂପସୀର ଅଳଙ୍କାର ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ମନୋହାରୀ ହୋଇଥାଏ ତାହାର ଲାବଣ୍ୟ । ଏହି ଲାବଣ୍ୟ ଅବୟବମାନଙ୍କର ଗଠନଦ୍ୱାରା ଆକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଏହା ଅବୟବ ସଂସ୍ଥାନଠାରୁ ପୃଥକ୍‍ଭାବରେ ପରିଗଣିତ ହୋଇଥାଏ । ଅଳଙ୍କାର ଏହି ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ବୃଦ୍ଧି ସମ୍ପାଦିତ କରିଥାଏ, କିନ୍ତୁ ଅଳଙ୍କାର ଏହି ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ପ୍ରାଣ ହୋଇପାରେନାହିଁ । ରମଣୀଦେହ ଅନେକ ସମୟରେ ଅଳଙ୍କାର ବାହୁଲ୍ୟରେ ଭାରାକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇଥାଏ; ସେତେବେଳେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ଉପଚୟ ନ ହୋଇ ଅପଚୟ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ କେହି କେବେ କହିବେ ନାହିଁ— ଯେ କୌଣସି ରମଣୀ ଲାବଣ୍ୟବାହୁଲ୍ୟରେ ଭାରାକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇଛି । ସେହିପରି ଅନେକ କାବ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଅଳଙ୍କାରର ବାହୁଲ୍ୟରେ ଭାରାକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇଥାଏ କିନ୍ତୁ କୌଣସି ଶ୍ରେଷ୍ଠ କାବ୍ୟରେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ବାହୁଲ୍ୟ ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ନାହିଁ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ବିଚାର କରି ଦେଖିବାକୁ ହେବ—ଶବ୍ଦାର୍ଥ କୌଣସି ଶକ୍ତିର ବଳରେ କାବ୍ୟର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ । ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ପରୀକ୍ଷା କରାଯାଉ—

‘‘କୃତେ ବରକଥାଳାପେ କୁମାର୍ଯଃ ପୁଲକୋଦ୍‍ଗମୈଃ

ସୂଚୟନ୍ତି ସ୍ପୃହାମନ୍ତର୍ଲଜ୍ଜୟାଽବନତାନନାଃ ।”

‘‘ଭାବୀ ବରର ବିଷୟ ଆଲୋଚିତ ହେଲେ—କୁମାରୀମାନେ ଲଜ୍ଜାରେ ମୁଖ ଅବନତ କରି ପୁଲକର ଉଦ୍ୟମଦ୍ୱାରା ନିଜ ନିଜର ଅନ୍ତଃସ୍ଥିତ ସ୍ପୃହାକୁ ସୂଚିତ କରିଥାନ୍ତି ।” ଏଠାରେ ବକ୍ତବ୍ୟ କଥାଟି ସହଜ ଭାବରେ ଏବଂ ସାଧାରଣ ଭାବରେ କୁହାଯାଇଛି । ଏ ଅର୍ଥଟି କାଳିଦାସ ‘‘କୁମାରସମ୍ଭବ” କାବ୍ୟରେ ଏପରିଭାବରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି—

ଏବଂ ବାଦିନି ଦେବର୍ଷୌ ପାର୍ଶ୍ୱେ ପିତୁରଧୋମୁଖୀ ।

ଲୀଳାକମଳପତ୍ରାଣି ଗଣୟାମାସ ପାର୍ବତୀ ।।

‘‘ଦେବର୍ଷି ନାରଦ ପାର୍ବତୀଙ୍କର ଶିବଙ୍କ ସହିତ ବିବାହ କଥା କହିଲାବେଳେ ପାର୍ବତୀ ପିତାଙ୍କ ପାଖରେ ମୁହଁ ଅନବନତ କରି ବସି ଲୀଳାପଦ୍ମର ଦଳ ଗଣିବାକୁ ଲାଗିଲେ ।”

ପ୍ରଥମ ଶ୍ଳୋକଟିକୁ କେହି ଶ୍ରେଷ୍ଠ କାବ୍ୟ କହିବେ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଏହାକୁ କାବ୍ୟ ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରିବାକୁ ଅଧିକାଂଶ କାବ୍ୟ ରସିକ ଆପତ୍ତି କରିବେ । ଦ୍ୱିତୀୟ ଶ୍ଳୋକଟି ଯେ ସୁନ୍ଦର କାବ୍ୟ—ଏହା ସର୍ବବାଦି ସମ୍ମତ । ତେବେ ତାର କାବ୍ୟତ୍ୱ କେଉଁଠାରେ ? ପାର୍ବତୀଙ୍କର ପୂର୍ବ ଇତିହାସରୁ କାବ୍ୟତ୍ୱର କେତେକାଂଶ ଅନୁଭୂତ ହେଉଛି । ଯେଉଁମାନେ ପାର୍ବତୀଙ୍କର ବରପ୍ରାପ୍ତି ନିମିତ୍ତ ତପସ୍ୟା ପ୍ରଭୃତିର ବିଷୟ ଜାଣନ୍ତି ସେମାନେ ପାର୍ବତୀଙ୍କର ବ୍ୟବହାରର ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟ ବିଶେଷ ଭାବରେ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିବେ । କାଳିଦାସଙ୍କର ଏହି ଶ୍ଳୋକଟି ଆଲୋଚନା କଲେ କେତୋଟି ବିଷୟ ବିଶେଷ ଭାବରେ ପ୍ରକଟିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଶ୍ଳୋକରେ ଲଜ୍ଜା ବା ସ୍ପୃହାର କଥା ସରଳଭାବରେ କୁହାଯାଇ ନାହିଁ । ଏହି ଶ୍ଳୋକରେ ଲଜ୍ଜା, ପୁଲକ, ସ୍ପୃହା ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦ ଯେ କେବଳ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇନାହିଁ ତାହା ନୁହେଁ; ଯେଉଁ ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଛି ତହିଁର ଆକ୍ଷରିକ ଅର୍ଥ କରିଲେ ମଧ୍ୟ ସପୁଲକ ଲଜ୍ଜାବୋଧ ହେବନାହିଁ । ଏଠାରେ କେବଳ ମାତ୍ର ଲୀଳାପଦ୍ମର ପତ୍ର ଗଣନା ଉଲ୍ଲିଖିତ ହୋଇଛି, ଆଉ ଯେ କେହି ଅନନ୍ତ କାଳ ଧରି ଲୀଳାପଦ୍ମର ପତ୍ର ଗଣନା ମଧ୍ୟ କରିପାରେ । ପାର୍ବତୀ ମଧ୍ୟ ଅନ୍ୟସମୟରେ ଲୀଳାପଦ୍ମର ପାଖୁଡ଼ା ଗଣି ପାରନ୍ତି; କେହି କହିବେ ନାହିଁ ଯେ ତାହା ଲଜ୍ଜା ବା ସ୍ପୃହା ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରିବ । କିନ୍ତୁ ଏଠାରେ ଅଧୋମୁଖ ହୋଇ ରହିବା ଏବଂ ଲୀଳାକମଳ ପତ୍ରର ଗଣନାର ସହଜ ବୋଧ ଅର୍ଥ ଗୌଣ ହୋଇଛି ଏବଂ ତାହା ସଲଜ୍ଜ ପ୍ରେମାତୁରତାର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରୁଛି । ଏହି ପ୍ରାଧାନୀଭୂତ, ଦ୍ୱିତୀୟ ଅର୍ଥର ନାମ— ବ୍ୟଞ୍ଜନା ବା ଧ୍ୱନି । ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଆନନ୍ଦବର୍ଦ୍ଧନ ଅଭିନବ ଗୁପ୍ତାଙ୍କ ମତରେ ଏହି ଧ୍ୱନି ବା ବ୍ୟଞ୍ଜନା ହେଉଛି କାବ୍ୟର ପ୍ରାଣ ।

ସୁତରାଂ ଦେଖଯାଉଛି ଯେ କାବ୍ୟରେ ଶବ୍ଦର ୨ଟି ଅର୍ଥର ଉପଲବଧି ହୋଇପାରେ । ୧ମ ଶବ୍ଦଟିର ସହଜ, ସାଧାରଣ ଅର୍ଥ । ଏହା ଅବଶ୍ୟ ସ୍ୱୀକାର କରିବାକୁ ହେବ ଯେ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶବ୍ଦର ସଙ୍ଗରେ ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ଗୁନ୍ଥା ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଅର୍ଥକୁ କହନ୍ତି—ସାଙ୍କେତ । ଏହି ସାଙ୍କେତିକ ଅର୍ଥର ନାମ ବାଚ୍ୟାର୍ଥ । ଶବ୍ଦ ସାକ୍ଷାତ୍ ଭାବରେ ଏହି ସାଙ୍କେତିକ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଏହି ଅର୍ଥ ଏବଂ ଶବ୍ଦ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ବ୍ୟବଧାନ ରହି ନ ଥାଏ ।

ଅନେକ ସମୟରେ ଏହି ବାଚ୍ୟାର୍ଥ ଗ୍ରହଣ କରିଲେ କୌଣସି ସଙ୍ଗତ ଅର୍ଥ ମିଳେ ନାହିଁ । ପୁରୁଷ ସିଂହ କହିଲେ ନରସିଂହ ଅବତାର ବୁଝାଏ ନାହିଁ କି, ପୁରୁଷ ମଧ୍ୟ ସିଂହ ନୁହେ । ତିଣୁ ପୁରୁଷସିଂହ ଶବ୍ଦ ତେଜସ୍ୱିତା ବୁଝାଇଥାଏ । ଆଜିକାଲି କଳାବଜାର ଶବ୍ଦପ୍ରୟୋଗ ହୋଇଥାଏ । ବଜାର ଯେ କାଳିପରି କଳା ଏ ଅର୍ଥ ବୁଝାଉ ନାହିଁ, ତାହା କେବଳ ଲୁଚାଛପା କାରବାର କଥା ବା ଦୁର୍ନୀତି ବୁଝାଇଥାଏ । ଏହି ଜାତୀୟ ଅର୍ଥକୁ କହନ୍ତି ଲାକ୍ଷଣିକ ଅର୍ଥ । କିନ୍ତୁ ଏହି ଅର୍ଥଟି ମଧ୍ୟ ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥର ଅଙ୍ଗ । କାରଣ ପୁରୁଷସିଂହ ବା କଳାବଜାର କହିଲେ ପ୍ରଥମରେ ସିଂହତ୍ୱ ବା କୃଷ୍ଣତ୍ୱ ବୁଝାଇ ପରେ ତେଜସ୍ୱିତା ଓ ଦୁର୍ନୀତି ବୁଝାଏ । ପ୍ରାଥମିକ ବା ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥ ବାଧିତ ହେଲା ପରେ ଅଭିପ୍ରେତ ଅର୍ଥଟି ସରଳ ଭାବରେ ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଏହି ଲକ୍ଷିତ ଅର୍ଥ ପରେ ମଧ୍ୟ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଅର୍ଥ ଦ୍ୟୋତିତ ହୋଇପାରେ କିମ୍ୱା ହୋଇ ନ ପାରେ । କିନ୍ତୁ ‘‘ଏବଂ ବାଦିନି” ପର୍ବୋକ୍ତ କାଳିଦାସଙ୍କର ଶ୍ଳୋକଟିରେ ଯଦ୍ୟପି ଏ ଜାତୀୟ ଲାକ୍ଷଣିକ ଅର୍ଥ ଆଦୌ ନାହିଁ, ତଥାପି ପ୍ରଥମ ଅର୍ଥର ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଦ୍ୱିତୀୟ ଅର୍ଥଟି ପ୍ରକାଶିତ ହୁଏ । ମନେ ରଖିବାକୁ ହେବ ଯେ, ଏଠାରେ ପ୍ରାଥମିକ ଅର୍ଥଟି ବାଧିତ ହୋଇ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରାଥମିକ ଅର୍ଥ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇ ଦ୍ୱିତୀୟ ଅର୍ଥଟିକୁ ଆକ୍ଷିପ୍ତ କରୁଛି । ସୁତରାଂ ଜଣାଯାଏ ଯେ ଲାକ୍ଷଣିକ ଅର୍ଥ ଏପରି ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଲାଭ କରିଛି ଯେ ତାହା ସହଜରେ ଜଣାପଡ଼େ । ପ୍ରାଥମିକ ବା ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥ ଉଦ୍‍ବୋଧିତ ହୁଏ ନାହିଁ । ସୁତରାଂ ଲାକ୍ଷଣିକ ଅର୍ଥ ହେଉଛି ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥର ଅଙ୍ଗ ।

‘‘ଏବଂ ବାଦିନି ଦେବର୍ଷୌ” ଶ୍ଳୋକଟି ଖାଣ୍ଟି ବ୍ୟଞ୍ଜନାର ନିଦର୍ଶନ । ଏହାର ବିଶ୍ଳେଷଣ କଲେ ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥ ଏବଂ ବ୍ୟଙ୍ଗ୍ୟ ଅର୍ଥର ପ୍ରାର୍ଥକ୍ୟ ଏବଂ ବ୍ୟଞ୍ଜନାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ସହଜରେ ଜଣାପଡେ । ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥଟି ସାକ୍ଷାତ୍ ଭାବରେ ଶବ୍ଦଦ୍ୱାରା କଥିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହା ଶବ୍ଦର ସହିତ ଜଡ଼ିତ । କିନ୍ତୁ ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥ ଏବଂ ବ୍ୟଙ୍ଗ୍ୟ ଅର୍ଥର ମଧ୍ୟରେ କିଛି ବ୍ୟବଧାନ ରହିଥାଏ । ଏହି କ୍ରମ ସବୁ ସମୟରେ ଲକ୍ଷିତ ହୁଏ ନାହିଁ । ତଥାପି ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥ ଏବଂ ବ୍ୟଙ୍ଗ୍ୟ ଅର୍ଥର ଏହି ଦୁରତ୍ୱ ବା କ୍ରମ ଅବଶ୍ୟମ୍ଭାବୀ । ‘‘ଅଧୋମୁଖ ହୋଇ ରହିବା ଏବଂ ଲାଳାପଦ୍ମ ପତ୍ରଗଣନା” ଅର୍ଥର ଉପଲବ୍ଧି ପରେ ‘ଲଜ୍ଜା ଓ ସ୍ପୃହା’ ରୂପ ବ୍ୟଙ୍ଗ୍ୟ ଅର୍ଥ ଦ୍ୟୋତିତ ହୁଏ । ଧ୍ୱନି ହେଉଛି ବ୍ୟଙ୍ଗ୍ୟ ଅର୍ଥର ନାମାନ୍ତର ମାତ୍ର । ଏହି ଧ୍ୱନିକୁ ‘କାବ୍ୟର ଆତ୍ମା’ ବୋଲି ଆନନ୍ଦବର୍ଦ୍ଧନ ପ୍ରଭୃତି ଆଚାର୍ଯ୍ୟମାନେ ସ୍ୱୀକାର କରିଛନ୍ତି ।

‘‘କାବ୍ୟରସାତ୍ମକ ବାକ୍ୟ” ବୋଲି ବିଶ୍ୱନାଥ ମହାପାତ୍ର ପ୍ରଭୃତି ଆଚାର୍ଯ୍ୟମାନେ କାବ୍ୟର ଲକ୍ଷଣ କରିଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଏହି ରସ ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥଦ୍ୱାରା ପ୍ରତୀତ ହୁଏ ନାହିଁ । ଶୃଙ୍ଗାର ରସ, ବୀର ରସ କହିଲେ—ପ୍ରେମ, ପ୍ରୀତି ବା କ୍ରୋଧ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦ ଉଚ୍ଚାରଣ କଲେ ରସର ପ୍ରତୀତ ହୁଏ ନାହିଁ କିନ୍ତୁ ତାହା ଦୋଷଯୁକ୍ତ (ସ୍ୱଶବ୍ଦ ବାଚ୍ୟତ୍ୱ) ହୁଏ । ଏହି ରସ କେବଳ ବ୍ୟଞ୍ଜନାଦ୍ୱାରା ପ୍ରତୀତ ହୁଏ ।

ରସ କି ବସ୍ତୁ ? ରସ ବୋଧ ନିମିତ୍ତ ବ୍ୟଞ୍ଜନାର ବା ଧ୍ୱନିର କେତେ ଦୂର କିପରି ପ୍ରୟୋଜନ ଓ ଉପଯୋଗିତା ରହିଅଛି ?

ମାନବ ହୃଦୟରେ କେତେଗୁଡ଼ିଏ ପ୍ରବୃତ୍ତି ବା ଭାବ ନିହିତ ଅଛି—ଯଥା—ରତି, ଶୋକ, ଉତ୍ସାହ, କ୍ରୋଧ ପ୍ରଭୃତି । ଲୌକିକ ଜୀବନରେ ଏହି ଭାବଗୁଡ଼ିକ ଲୌକିକ କର୍ମ ମଧ୍ୟ ଦେଇ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥାଏ । ବୁଦ୍ଧି ଏ ଭାବମାନଙ୍କୁ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ କରେ ଏବଂ ଭାବମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ନିୟନ୍ତ୍ରିତ ହୁଏ । ଯେତେବେଳେ ଲୌକିକ ଜୀବନରେ ଏହି ଭାବଗୁଡ଼ିକ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ହୋଇଥାଏ ସେତେବେଳେ ପୂର୍ବ ସଂସ୍କାର ଫଳରେ ଏହି ଭାବଗୁଡ଼ିକ ବାସନା ରୂପରେ ଅନ୍ତରେ ନିହିତ ରହିଥାଆନ୍ତି । ଲୌକିକ ଜୀବନରେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜର ଭାବଦ୍ୱାରା ଉଦ୍‌ବୋଧିତ ଓ ଚାଳିତ ହୋଇ କାର୍ଯ୍ୟରେ ନିଯୁକ୍ତ ଓ ବ୍ୟାପୃତ ରହେ । ଯେଉଁ ସବୁ ଭାବ ପରଗତ ଅର୍ଥାତ, ଯେଉଁ ଭାବ ସବୁ ପରର, ଯାହା ସହିତ ତାହାର ସଂପର୍କ ନାହିଁ, ଯେଉଁ ଭାବଦ୍ୱାରା ସେ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୁଏ ନାହିଁ, ସେ ଭାବ ସଂପର୍କରେ ସେ ଉଦାସୀନ ରହିଥାଏ । ଲୌକିକ ଜଗତରେ ଇଷ୍ଟସିଦ୍ଧି ହେଉଛି ଏ ସବୁର ପ୍ରୟୋଜନ । ଏହି ସବୁ ଭାବ ଯଦି ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ହୁଏ ତେବେ ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥ ହେଉଛି ତହିଁର ଯଥାର୍ଥରେ ଉପଯୋଗୀ, କାରଣ ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥଦ୍ୱାରା ଏହି ଭାବଗୁଡ଼ିକ ସାକ୍ଷାତ୍ ଭାବରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇ ପାରିବେ ।

କବି କେବଳ ଏକ ଅଲୌକିକ ଜଗତ ରଚନା କରେ । କବିର ସେ ଅଲୌକିକ ଜଗତରେ ଏହି ଭାବଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଗଣ୍ଡି ଅତିକ୍ରମ କରିଥାଏ, ସେହି ଜଗତରେ ପରଗତ ଅନୁଭବ ବା ଭାବ ସମ୍ୱନ୍ଧରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ଉଦାସୀନ ରହିପାରୁ ନାହୁଁ । ସେହି ଅଲୌକିକ ଜଗତରେ ଇଷ୍ଟସିଦ୍ଧି ନିମିତ୍ତ ଏହି ଭାବଗୁଡ଼ିକୁ ସଙ୍କୁଚିତ କରିବାକୁ ପଡ଼େ ନାହିଁ । ସେହି ଜଗତରେ ଏହି ଭାବରାଶିର ସ୍ରୋତ କର୍ମର ବାଲୁକାରେ ବାଧାପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହି କବିର ଜଗତଟି ହେଉଛି ରସର ଏବଂ କାବ୍ୟର ଜଗତ ତାହା ଲୌକିକ ଜଗତଠାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ—ଅଲୌକିକ । ସେହି କଥା ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ମମ୍ମୁଟଭଟ୍ଟ କହିଛନ୍ତି ।

‘‘ନିୟତିକୃତନିୟମରହିତାଂ ହ୍ଲାଦୈକମୟୀମନନ୍ୟପରତନ୍ତ୍ରାମ୍ ।

ନବରସରୁଚିରାଂ ନିର୍ମ୍ମିତିମାଦଧତୀ କବେର୍ଜୟତି ।।”

ସଂକ୍ଷେପରେ ଶ୍ଳୋକଟିର ଅର୍ଥ ହେଉଛି— ‘‘କାବ୍ୟ ଜଗତ ଲୌକିକ ଜଗତଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ଲୌକିକ ଜଗତରେ ସୁଖ ଦୁଃଖ ବିଷାଦର ଛାୟା ଜଡ଼ି ହୋଇଥାଏ—କିନ୍ତୁ କାବ୍ୟ ଜଗତ ହେଉଛି ସଦା ସର୍ବଦା ଆହ୍ଲାଦମୟ; କାର୍ଯ୍ୟ କାରଣ ଭାବରେ ଲୌକିକ ଜଗତ ଚାଳିତ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ କବିର ଅଲୌକିକ ଜଗତରେ କାର୍ଯ୍ୟ କାରଣ ଭାବରେ ସ୍ଥିରତା ନାହିଁ । ଲୌକିକ ଜଗତ ପ୍ରକୃତିର ନିୟମରେ ପରିଚାଳିତ—କିନ୍ତୁ କବିର ଜଗତଟି କବିର ଅଧୀନ । ଅନ୍ୟର ଅଧୀନ ନୁହେଁ । ଲୌକିକ ଜଗତରେ ମଧୁର କଟୁ, ଅମ୍ଳ , ପ୍ରଭୃତି ୬ଟି ରସର ଆସ୍ୱାଦନ ହୁଏ । କିନ୍ତୁ କବିର ଅଲୌକିକ ଜଗତରେ ଶୃଙ୍ଗାର ପ୍ରଭୃତି ୯ଟି ରସର ଆସ୍ୱାଦନ ହୁଏ ଏବଂ ସେହି ରସର ଆସ୍ୱାଦନ ସର୍ବଦା ଆନନ୍ଦମୟ । ଏହା ହେଉଛି କବିର ଅଲୌକିକ କାବ୍ୟ ଜଗତ।” ମାନବର ଅନ୍ତର୍ନିହିତ ଭାବଗୁଡିକ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଗଣ୍ଡି ଅତିକ୍ରମ କଲେ ରସରୂପତା ଲାଭ କରେ । ଆଦି କବି ବାଲ୍ମୀକି କାମ ମୋହିତ କ୍ରୌଞ୍ଚ ମିଥୁନରୁ ଜଣକର ମୃତ୍ୟୁରେ ଶୋକାତୁର ହୋଇ ଗାନ କରିଥିଲେ—

ମା ନିଷାଦ ପ୍ରତିଷ୍ଠାଂ ତ୍ୱମଗମଃ ଶାଶ୍ୱତୀଃ ସମାଃ ।

ଯତ୍ କ୍ରୌଞ୍ଚ-ମିଥୁନା-ଦେକ ମବଧୀଃ କାମମୋହିତମ୍ ।।

ମୁନି ବାଲ୍ମୀକି କ୍ରୌଞ୍ଚ ମିଥୁନର ମୃତ୍ୟୁରେ ଶୋକରେ ଅଭିଭୂତ ହୋଇ-ଥିଲେ । ସେହି ଶୋକ ବାଲ୍ମୀକିଙ୍କ ନିଜସ୍ୱ ଭାବ, ଏହା ଳୌକିକ ଜଗତରେ କୌଣସି ଭାବରେ ପ୍ରତିଫଳିତ ହୋଇଥିବ । କିନ୍ତୁ କବି ବାଲ୍ମିକି ଯେତେବେଳେ କାବ୍ୟ ରଚନା କଲେ ସେତେବେଳେ ଏହା ଆଉ ତାଙ୍କର ନିଜସ୍ୱ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଶୋକ ହୋଇ ରହିଲା ନାହିଁ । ଏହି ଭାବଟି ନିଖିଳ ମାନବର ଆନନ୍ଦନିଧାନ କରୁଣରସରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେଲା । ପୂର୍ଣ୍ଣ କୁମ୍ଭରୁ ଜଳ ଯେପରି ଉଛୁଳି ପଡ଼େ ସେହିପରି ବାଲ୍ମୀକିଙ୍କର ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ଶୋକରୁ ଯେଉଁ ଶୋକର ଅଂଶଟି ଉଛୁଳି ପଡ଼ିଲା—ତାହା ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷର ଶୋକ ମାତ୍ର ହୋଇ ରହିଲା ନାହିଁ । ତାହା ସର୍ବସାଧାରଣ ଶୋକରେ ପରିଣିତ ହୋଇ ସମସ୍ତଙ୍କର ଉପଭୋଗ୍ୟ ବସ୍ତୁ ହୋଇପଡ଼ିଲା । ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନରେ କ୍ରୌଞ୍ଚର ମଧ୍ୟ କୌଣସି ବାସ୍ତବ ରୂପ ରହିଲା ନାହିଁ । ସେ ହେଲା କରୁଣ ରସର ଆଲମ୍ୱନ ବିଭାବ ଅର୍ଥାତ୍ କ୍ରୌଞ୍ଚକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି କରୁଣ ରସ ଉତ୍‍ଥିତ ହେଲା । ତେଣୁ ଲୌକିକ ଜଗତରେ ଯାହାକୁ କାରଣ କହନ୍ତି ଅଲୌକିକ ରସ ଜଗତରେ ତାହାକୁ କହନ୍ତି ବିଭାବ ।

ଆଉ ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ଦେଖାଯାଉ—

ଗ୍ରୀବାଭଙ୍ଗାଭିରାମଂ ମୁହିରନୁପତି ସ୍ୟନ୍ଦନେ ଦତ୍ତ ଦୃଷ୍ଟିଃ

ପଶ୍ଚାର୍ଦ୍ଧେନ ପ୍ରବିଷ୍ଟଃ ଶରପତନଭୟାଦ୍ ଭୂୟସା ପୂର୍ବକାୟମ୍ ।

ଦର୍ଭୈରର୍ଦ୍ଧାବଲୀଢ଼ୈଃ ଶ୍ରମବିବୃତ—ମୁଖଭ୍ରଂଶିଭିଃ କୀର୍ଣ୍ଣବର୍ତ୍ମ ।

ପ୍ରଶ୍ୟୋଦଗ୍ରପ୍ଳୁତତ୍ୱାତ୍ ବିୟତି ବହୁତରଂ ସ୍ତୋକମୁର୍ବ୍ୟାଂ ପ୍ରୟାତି ।

କବିବର ଗଙ୍ଗାଧର ମେହେର ପ୍ରଣୟ ବଲ୍ଲରୀରେ କାଳିଦାସଙ୍କ ଏହି ଶ୍ଳୋକର ଭାବ ଏହିପରି ବର୍ଣ୍ଣନା କରଛନ୍ତି –

ସ୍ୱଭାବ ସୁଲଭ                  ଲମ୍ଫେ କୃଷ୍ଣସାର

ଗଗନେ ଅଧିକ ଯାଇ,

ଥରେ ଥରେ ମାତ୍ର                  ଦେଉଥାଏ ବନ

ଭୂମିରେ ପାଦ ପକାଇ।

ପୁଚ୍ଛ ଲପଟାଇ                  ସ୍ଫୀତ ସଙ୍କୁଚାଇ

ଆଶୁଗ-ପତନ-ଭୟେ,

ଗ୍ରୀବା ଭାଙ୍ଗି ଥରେ                  ଥରେ ରଥେ ଚାହିଁ

ପଳାଏ ପୁଣି ଅଥୟେ ।

ଶରମ-ବିବୃତ-                  ମୁଖ-ଚ୍ୟୁତ-ଦର

କବଳିତ କୁଶମାନ

ଗଗନ ପଥରେ                  ଇତସ୍ତତଃ ପଡ଼ି

ଯାଉଥାଏ ସ୍ଥାନ ସ୍ଥାନ ।

[ପ୍ରଣୟବଲ୍ଲରୀ ୧ମ ସର୍ଗ ୧ମ ପୃଷ୍ଠା]

ଏହି ଭୟ କାହାର ଭୟ ? ମୃଗ ଶିଶୁର ଭୟ ବୋଲି କହିଲେ ଠିକ୍ ହେବ ନାହିଁ । କାରଣ ମୃଗଶିଶୁ ଭୟରେ ପଳାଉଛି । ଅବିରାମ ଗ୍ରୀବା ଭାଙ୍ଗି ଦେଖିବାକୁ ତାହାର ଅବକାଶ ଓ ଅବସର ମଧ୍ୟ ନାହିଁ । ମୃଗ ଶିଶୁର ଭୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ବୋଲି କହିଲେ—ଏ ପ୍ରକାର ବର୍ଣ୍ଣନା କବିର ବାକ୍‍ଚାତୁରୀ ବୋଲି ବର୍ଜିତ ହେବ । ତାହାହେଲେ କେବଳ ସେକଥା କହିଲେ ହେବ ମୃଗଶିଶୁ ଭୟରେ ପଳାଉଛି—ଏବଂ ସେ ସମ୍ପର୍କରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ଉଦାସୀନ ରହିଥାନ୍ତୁ, ଯଦିବା କବି ବା ପାଠକର ଭୟ ବୋଲି କୁହାଯାଏ । ତାହା ମଧ୍ୟ ଠିକ୍ ହେବ ନାହିଁ; କାରଣ କବିର ଭୟ ହୋଇଥିଲେ ସେ ଭୟରେ ପଳାଇଥାନ୍ତେ କିନ୍ତୁ ସେ ସବୁ କିଛି ହୋଇ ନାହିଁ । ତହିଁ ପରବର୍ତ୍ତରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ମୃଗ ଶିଶୁର କାର୍ଯ୍ୟ କଳାପ କଳ୍ପନା ନେତ୍ରରେ ଦେଖି ଭୟାନକ ରସର ଉପଲବ୍ଧି କରିଥାଉଁ । ସ୍ଥାୟୀଭାବ ଭୟ ପ୍ରଭୃତିର ପ୍ରୟୋଗରେ ରସ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏ ନାହିଁ । ରସ ସୃଷ୍ଟିର ଉପାୟ ହେଉଛି—ମୃଗଶିଶୁ ଯାହା କରୁଛି ଏବଂ ତାହାର ଅଙ୍ଗ ଭଙ୍ଗି ପ୍ରଭୃତି । ଅଲୌକିକ ରସ ଜଗତରେ ଏହାର ନାମ ଅନୁଭାବ । ମୂଳଭାବ ସହିତ ଯେଉଁ ସବୁ ସହକାରି ଭାବ ରହିଥାଏ ତାହାକୁ ଅଲୌକିକ ରସ ଜଗତରେ କହନ୍ତି ବ୍ୟଭିଚାରୀ ବା ସଞ୍ଚାରୀଭାବ । ଅର୍ଥାତ ଲୌକିକ ଜଗତରେ ଯାହାକୁ ରସର କାରଣ, କାର୍ଯ୍ୟ ଓ ସହକାରୀ କହନ୍ତି, ଅଲୌକିକ କାବ୍ୟଜଗତରେ ଯଥାକ୍ରମରେ ରସର ବିଭାବ, ଅନୁଭବ ଏବଂ ବ୍ୟଭିଚାରୀ ଭାବ କହନ୍ତି । ‘‘ବିଭାବାନୁବଭାବ ବ୍ୟଭିଚାରୀ ସଂଯୋଗାତ୍ ରସ ନିଷ୍ପତ୍ତିଃ”— ବିଭାବ, ଅନୁଭାବ ଏବଂ ବ୍ୟଭିଚାରୀ ଭାବର ସଂଯୋଗରେ ରଷ ନିଷ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ବୋଲି ଭରତ ମୁନି ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ।

ଏହି ରସ ଅଲୌକିକ ବସ୍ତୁ I କବିର ଶୋକ ରହିଲା କବିର ହୃଦୟରେ I କ୍ରୌଞ୍ଚର ଶୋକ ରହିଲା ତ୍ରୌଞ୍ଚର ହୃଦୟରେ I କିନ୍ତୁ ତ୍ରୌଞ୍ଚର କାତରତା ଓ କ୍ରନ୍ଦନ ପ୍ରଭୃତିର ସଂଯୋଗରେ କବିର ଶୋକର ଯେଉଁ ଅଂଶ ଉଦ୍‌ବେଳିତ ହୋଇ ବାହାରେ ଆସି ପ୍ରକାଶ ପାଇଲା—ତାହା କରୁଣ ରସ ସୃଷ୍ଟି କଲା I ଏଠାରେ କ୍ରୌଞ୍ଚ ହଉଛି ବିଭIବ ମାତ୍ର I ତହିଁରୁ ଅତିରିକ୍ତ ମୂଲ୍ୟ ତାହାର ନାହିଁ I ରସ ମୁନିର ଶୋକ ନୁହେଁ କିମ୍ବା କ୍ରୌଞ୍ଚରଶୋକ ନୁହେଁ I ଭୟ କବିର ନୁହେ କି ମୃଗ ଶିଶୁର ନୁହେଁ I ଭାବନା ବା ଦର୍ଶନ ବଳରେ କବି ଏବଂ ସହୃଦୟର ପ୍ରତୀତି ହେଉଛି କରୁଣ ଓ ଭୟାନକ ରସର ଆଧାର I କବି ଏବଂ ଭାବଗୁଡ଼ିକ ନିଜ ଚିତ୍ତରେ ଉପଲବ୍‍ଧି ହୁଏ ଏବଂ ସେହି ଉପଲବ୍‍ଧି ମଧ୍ୟରେ ଏହି ଭାବଗୁଡ଼ିକର ସାଧାରଣୀକରଣ ହୋଇଥାଏ I ବାହାରର ବିଭାବ ଅନୁଭାବ ଏବଂ ବ୍ୟଭିଚାରୀ ଭାବର ସଂଯୋଗରେ କବିର ଏବଂ ସହୃଦୟଙ୍କର ହୃଦୟସ୍ଥିତ ଭାବ ରସରେ ପରିଣତ ହୁଏ I ରସ୍ୟତେ ଇତି ରସଃ—କେବଳ ଆସ୍ୱାଦ କରିବା ହେଉଛି ରସର ପ୍ରାଣ I ଏହା ହେଉଛି ରସ ନାମର ସାର୍ଥକତା I ପ୍ରତୀତି ବ୍ୟକ୍ତିରିକ୍ତ ରସର ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଆଧାର ନାହିଁ ବୋଲି ରସ ହେଉଛି ଆଲୌକିକ I ସେଥିଲାଗି ରସର ପ୍ରତୀତି ଓ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ନିମିତ୍ତ ବ୍ୟଞ୍ଜନା ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ I ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥ ଲୌକିକ ଜଗତର କାର୍ଯ୍ୟ ଓ ପ୍ରୟୋଜନ ପ୍ରକାଶ କରେ I ତେଣୁ ସେହି ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥଶାସ୍ତ୍ର ପ୍ରଭୃତିର ବାହନ ହୋଇ ସେ ଶାସ୍ତ୍ରମାନଙ୍କରେ ପ୍ରଯୁକ୍ତ ହୁଏ I ସେହି ବାଚ୍ୟ ଅର୍ଥ ଅଲୌକିକ ରସ ଜଗତର କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦିତ କରିପାରେ ନାହିଁ I ତେଣୁ—ରସ ବ୍ୟଞ୍ଜନାଦ୍ୱାରା ଲଭ୍ୟ ସୁତରାଂ ବ୍ୟଞ୍ଜନାର ବା ଧ୍ୱନି ଅର୍ଥର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ନ ରହିଲେ ରସ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣତା ଲାଭ କରିପାରେ ନାହିଁ I

ବିଭବ, ଅନୁଭାବ ଓ ବ୍ୟଭିଚାରି ଭାବଦ୍ୱାରା ରତି ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାୟୀଭାବ ଚିତ୍ତରେ ବ୍ୟକ୍ତ ବା ଜାଗରିତ ହୁଏ I ଏହି ସ୍ଥାୟୀଭାବକୁ ରସ କହନ୍ତି I ବୀଜରେ ଅଙ୍କୁର ପରି ଯାହାଠାରେ ସ୍ଥାୟୀଭାବ ଜାଗରିତ, ଉଦ୍‍ବୁଦ୍ଧ ହୁଏ ତାହାର ରସାସ୍ୱାଦନ କରିବାର କଥା I କିନ୍ତୁ କାବ୍ୟ ନାଟକରେ ଆଲମ୍ୱନ ବିଭାବରେ ଥିବା ରତି ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାୟୀଭାବ ଶ୍ରୋତା ଏବଂ ଦ୍ରଷ୍ଟା ଲୋକଙ୍କ ବିଭିନ୍ନ ହୃଦୟରେ କିପରି ରସରୂପରେ ବ୍ୟକ୍ତ ହୁଏ ?

ଶ୍ରୋତା ଏବଂ ଦ୍ରଷ୍ଟାଙ୍କ (ସାମାଜିକ) ମନରେ ରତି ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାୟୀଭାବ ବାସନା ରୁପରେ ରହିଥାଏ I ଏହି ସ୍ଥାୟୀଭାବ ବାସନାର ଉଦବୋଧନର ନାମ—ରସ I ରାମଚରିତ କାବ୍ୟ ନାଟକର ଆଲମ୍ୱନ ବିଭାବ ହୋଇଥିଲେ ୧ମରେ ରାମ ସୀତାରୂପରେ ସେ ଦୁହେଁ ଜ୍ଞାନ ହୋଇଥାନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ସହୃଦୟତା ଏବଂ ବ୍ୟଞ୍ଜନାବୃତ୍ତିଦ୍ୱାରା ସେ ଦୁହେଁ ପରେ ରାମ ସୀତା ରୂପରେ ପ୍ରତୀତ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ I କିନ୍ତୁ ପରେ ସେମାନେ ନିଜ ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ତ୍ୟାଗକରି ସାମାନ୍ୟରୂପରେ ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କର ରତି ପ୍ରଭୃତିର ଆଲମ୍ୱନ ବିଭାବ ରୂପରେ ପ୍ରତୀତ ହୁଅନ୍ତି I ସେଥିଲାଗି ସାମାଜିକଙ୍କ ଚିତ୍ତରେ ରତି ପ୍ରଭୃତି ଯେଉଁସବୁ ବାସନା ଥାଏ—ତହିଁର ଉଦ୍‌ବୋଧ ବା ଜାଗରଣ ହୋଇଥାଏ I ଏହି ସ୍ଥାୟୀଭାବର ଉଦ୍‍ବୋଧ ଓ ଆସ୍ୱାଦ ହେଉଛି—ରସ । ରସର ଏହି ଆସ୍ୱାଦ ପ୍ରକାରକୁ ସାଧାରଣୀକରଣ କହନ୍ତି । ସାଧାରଣୀକରଣର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ, ତେଶ ଓ କାଳର ବ୍ୟବଧାନ ଦୂର କରି ସର୍ବସାଧାରଣ ହେବା ଅର୍ଥାତ୍ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ଗଣ୍ଡୀ ପରିତ୍ୟାଗ କରି ବ୍ୟାପକ ଆତ୍ମାର ଅନୁଭବ କରିବା ଅର୍ଥାତ୍ ଲୌକିକ ଜଗତ ସଂପର୍କ ନ ରଖି ଦେଶ ଓ କାଳର ବ୍ୟବଧାନ ଦୂର କରି ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶେଷର ସମ୍ପର୍କ ମଧ୍ୟ ଦୂର କରି ସର୍ବସାଧାରଣ ଭାବରେ ଚିତ୍ତରେ ବିଭାବାଦିକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କଲେ ସ୍ଥାୟୀଭାବର ଉଦ୍‌ବୋଧ ହୁଏ । ଏହିପରି ସର୍ବସାଧାରଣ ହେବା କାର୍ଯ୍ୟକୁ ବିଭାବାଦିର ସାଧାରଣୀକରଣ ବ୍ୟାପାର କହନ୍ତି ।

ନାଟ୍ୟରସୂର ଉଦାହରଣ—

ଆଲୋକମାଳାରେ ସୁସଜ୍ଜିତ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ରଙ୍ଗମଞ୍ଚ ବାଦ୍ୟରେ ମୁଖରିତ । ଦର୍ଶକଗଣ ନାଟକ ଦେଖିବାକୁ ଉତ୍କର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ବସିଛନ୍ତି । ଯବନିକା ପତନପୂର୍ବରୁ ବିଭିନ୍ନ ଶ୍ରେଣୀର ଦର୍ଶକଗଣ ପ୍ରକୃତିରେ, ଜାତିରେ ବ୍ୟବସାୟରେ ଭିନ୍ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସମସ୍ତେ ନାଟକ ଦେଖିବା ସକାଶେ ଆଗ୍ରହରେ ଅଧୀର ହୋଇଥାନ୍ତି ।

ରଙ୍ଗାଳୟରେ ପ୍ରବେଖ ପୂର୍ବରୁ ସେମାନଙ୍କର ନିଜ ନିଜର ଯେଉଁସବୁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ସୁଖଦୁଃଖର ଆଶା ଆକାଙ୍‍କ୍ଷାର ଭାବନାସ୍ରୋତ ରହିଥିଲା— ତାହା କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଅପସରି ଯାଉଥାଏ । ସେମାନେ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ନିଜ ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ପରିହାର କରି ସର୍ବସାଧାରଣ ଦର୍ଶକଙ୍କ ସହିତ ଏକ ଭାବରେ ମିଳି ଯାଇଥାନ୍ତି । ସମସ୍ତ ଦର୍ଶକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱର ପ୍ରାଚୀର ରହିଥିଲା— ତାହା କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଭଗ୍ନ ହୋଇଯାଉଛି । ଯବନିକାର ଉତ୍ତୋଳନ ପରେ ପରେ ନଟନଟୀମାନେ ବିଭିନ୍ନ ବେଶଭୂଷାରେ ବିଭିନ୍ନ ପାତ୍ରଙ୍କର ଭୂମିକାରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ଅଭିନୟ କରି ଦର୍ଶକମାନଙ୍କୁ ଅଭିଭୂତ ଓ ଚମତ୍‍କୃତ କରିଥାନ୍ତି । ଦର୍ଶକମାନଙ୍କ ମନରେ ୧ମରେ ଯେଉଁ ସାଧାରଣୀ କରଣ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ, ତାହା କ୍ରମେ କ୍ରମେ ପୂର୍ଣ୍ଣତା ଲାଭ କରେ । ଦର୍ଶକମାନଙ୍କର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ବ୍ୟକ୍ତି ବୋଲି ଯେଉଁ ଅଭିମାନ ଥାଏ ସେ ପୃଥକ୍‌ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱର ଅଭିମାନ କ୍ରମେ କ୍ରମେ ଅପସରି ଯାଏ । ସେ ସମୟରେ ସେମାନେ ‘‘ମୁଁ ଅମୁକ ଲୋକଙ୍କ ପୁଅ, ଅମୁକର ବନ୍ଧୁ, ଅମୁକର ସ୍ୱାମୀ, ମୁଁ ଧନୀ, ମୁଁ ଦରିଦ୍ର, ମୁଁ ଦୁଃଖୀ, ମୁଁ ଚିର ସୁଖୀ” ଏହି ସବୁ ସାଂସାରିକ ସମ୍ବନ୍ଧ ଓ ଚିନ୍ତାକୁ ବିସ୍ମୃତ ହୋଇଯାନ୍ତି । ସେ ସମୟରେ ଯେଉଁମାନେ ଅଭିନୟ କରୁଥାନ୍ତି ସେହି ନଟନଟୀଗଣ ଯେ— ନିଜଠାରୁ ଭିନ୍ନ ବା ଭିନ୍ନ ନୁହନ୍ତି କିମ୍ୱା ଯେ ନଟନଟୀଙ୍କଠାରୁ ଭିନ୍ନ ନୁହେ, ଏହିପରି କୌଣସିଜ୍ଞାନ ଦର୍ଶକମାନଙ୍କ ମନରେ ସେ ସମୟରେ ରହେ ନାହିଁ । ରାମ ସୀତା ପ୍ରଭୃତିଙ୍କର କିମ୍ୱା ନଟନଟୀଙ୍କର, ଭୂମିକାର ରାମ ସୀତା ପ୍ରଭୃତି ବିଭାବ ମଧ୍ୟ ରାମସୀତାଙ୍କର କିମ୍ୱା ପରର, କିମ୍ବା ନିଜର” ଏହିପରି ଜ୍ଞାନ ମଧ୍ୟ ଦର୍ଶକଙ୍କ ମନରେ ସେ ସମୟରେ ରହେ ନାହିଁ । କେବଳ ମୁଁ ଦେଖୁଛି, ଶୁଣୁଛି ଜ୍ଞାନ ରହିଥାଏ । ଏହା ହେଉଛି— ସାଧାରଣୀକରଣ ।

ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ନିଜ ନିଜର ପରିମିତ ବା ସୀମିତ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱର ଲୋପ ହୋଇଥାଏ । ସେ ସମୟରେ ସମସ୍ତ ସହୃଦୟ ଦର୍ଶକଙ୍କର ହୃଦୟ ଏକ ହୋଇଯାଏ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ସହୃଦୟ ଦର୍ଶକ ସେ ସମୟରେ ନିଜ ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ପରିହାର କରି ସମସ୍ତଙ୍କ ଏକ ହୋଇଯାନ୍ତି ବୋଲି ଅନୁଭବ କରନ୍ତି । ସେମାନେ ସମସ୍ତେ ସତ୍ତାଚୈତନ୍ୟର ଭୂମିରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହୁଅନ୍ତି । ସେ ସମୟରେ ସମସ୍ତେ ମନ, ବଚନ, କର୍ମରେ ହୃହୟରେ, ନୟନ କର୍ଣ୍ଣରେ ଏକ ହୋଇଗଲା ପରି ମନେ କରନ୍ତି । ଏହାକୁ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ମମ୍ମଟ କହିଛନ୍ତି— ‘ସକଳସହୃଦୟସମ୍ୱାଦଭାର୍ଜା’ ସେ ସମୟରେ ସୃହୃଦୟ ଦର୍ଶକ ମାନଙ୍କର ଭେଦଜ୍ଞାନ ରହେ ନାହିଁ ଏବଂ ସାଦୃଶ୍ୟ ଜ୍ଞାନ ମଧ୍ୟ ରହେ ନାହିଁ । ସେ ସମୟରେ ରାମ ସୀତା ପ୍ରବୃତି ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷରୂପରେ ଜ୍ଞାତ ହେଲେ ସେମାନଙ୍କର ଆରାଧ୍ୟତା ପ୍ରଭୃତି ଜ୍ଞାନରୁ ରସିକଙ୍କ ଚିତ୍ତରେ ବାସନା ରୂପରେ ଅବସ୍ଥିତ ରତି ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାୟୀ ଭାବରୁ ଉଦ୍‍ବୋଧ ହେବ ନାହିଁ । ଶତ୍ରୁ ଜ୍ଞାନ ହେଲେ ଈର୍ଷା ହେବ । ମିତ୍ର ଜ୍ଞାନ ହେଲେ କିମ୍ୱା ନିଜର ବୋଲି ଜ୍ଞାନ ହେଲେ ଲଜ୍ଜା ପ୍ରଭୃତି ଜାତ ହେବ । ସେତେବେଳେ—

କାବ୍ୟ ନାଟକ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଚରିତ୍ର ଦୃଶ୍ୟ ପ୍ରଭୃତିର ଆଲୋଚନାଦ୍ୱାରା ପାଠକ ଓ ଶ୍ରୋତା ନିଜ ନିଜର ଦେଶକାଳ ଅବସ୍ଥା ଏବଂ ନିଜ ନିଜର ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଓ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟକୁ ବିସ୍ମୀତ ହୁଏ । ନିଜର ଅସାଧାରଣ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ପରିହାର କରି କାବ୍ୟ ନାଟକର ଚରିତ୍ର ବିଭାବାଦି ସହିତ ନିଜର ସାଧାରଣ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରେ । ଏଣୁ ଏହାକୁ ସାଧାରଣୀକରଣ କରନ୍ତି । ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ବିଭାବାଦିର ସାଧାରଣତ୍ୱ ଯୋଗୁଁ ସହୃଦୟ ରସିକ ଲୋକ ବିଭାବାଦି ସହିତ ତନ୍ମୟ ହୋଇଯାନ୍ତି । ତେଣୁ ବିଭାବାଦିଗି ରତି ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାୟୀଭାବ ରସିକ ଲୋକଙ୍କ ଚିତ୍ତରେ ସୂକ୍ଷ୍ମ ବାସନା— ରୂପରେ ଅବସ୍ଥିତ ରତି ପ୍ରଭୃତି ସ୍ଥାୟୀ ଭାବକୁ ଉଦ୍‌ବୋଧିତ କରେ । ତେଣୁ ସହୃଦୟ ରସିକ ଲୋକର ‘‘ନିଜର, ପରର ଶତ୍ରୁର, ମିତ୍ର କିମ୍ୱା ନିଜର ନୁହେଁ ପରର ନୁହେ, ଶତ୍ରୁର ନୁହେ, ମିତ୍ରର ନୁହେ” ବୋଲି ଜ୍ଞାନ ରହେନାହିଁ । ସେହି କଥା ବିଶ୍ୱନାଥ ମହାପାତ୍ରେ କହିଛିନ୍ତି ।

‘‘ପରସ୍ୟ ନ ପରସ୍ୟେତି ମମେତି ନ ମମେତି ଚ ।

ତଦାସ୍ୱାଦେ ବିଭାବାଦେଃ ପରିଚ୍ଛେଦୋ ନ ବିଦ୍ୟତେ । ”

ବିଭାବାଦିର ଆସ୍ୱାଦନ କାଳରେ ଏହି ବିଭାବାଦି ବା ପରର ନୁହେଁ, ମୋ ନିଜର ବା ନିଜର ନୁହେ”, ଏହିପରି କୌଣସି ବନ୍ଧନ ରହେ ନାହିଁ ।

‘‘ବ୍ୟାପାରୋଽସ୍ତି ବିଭାବାଦେ ର୍ନାମ୍ନା ସାଧାରଣୀ କୃତିଃ ।

ପ୍ରମାତାଯଦ ଭେଦେନ ସ୍ୱାତ୍ମାନଂ ପ୍ରତିପଦ୍ୟତେ । (ସାହିତ୍ୟ ଦର୍ପଣ)

ବିଭାବାଦିର ସାଧାରଣୀକରଣ ନାମରେ ଗୋଟିଏ ବ୍ୟାପାର ରହିଅଛି । ସେହି ବ୍ୟାପାର ବଳରେ ସହୃଦୟ ରସିକ ବିଭାବାଦି ସହିତ ନିଜକୁ ଅଭିନ୍ନ ବୋଲି ଜ୍ଞାନ କରେ । ସହୃଦୟ ଲୋକ ରସିକ, କବି, ନାୟକ, ନାୟିକା ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦର୍ଶକଙ୍କ ହୃଦୟ ସହିତ ନିଜ ହୃଦୟକୁ ଏକାକାର କରିଥାଏ । ସମାନଂ ହୃଦୟଂ ଯସ୍ୟ ସଃ ସହୃଦୟଃ । ଆମ୍ଭେମାନେ ସହୃଦୟ ଶବ୍ଦକୁ ଭାଷାରେ ଯେପରି ଅର୍ଥ କରିଥାଉଁ ସଂସ୍କୃତରେ ତାହା ନୁହେଁ । ସଂସ୍କୃତରେ ରସାନୁଭବୀ ଲୋକକୁ ସପୃଦୟ କହନ୍ତି— ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ଅଭିନବ ଗୁପ୍ତ ସହୃଦୟର ଲକ୍ଷଣ କରିଛନ୍ତି—

‘‘ଯେଷାଂ କାବ୍ୟାନୁଶୀଳନ ବଶାନ୍ ବିଶଦୀଭୂତେ

ମନୋମୁକୁରେ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ତନ୍ମୟୀଭାବଯୋଗ୍ୟତା ତେ

ହୃଦୟ-ସମ୍ୱାଦଭାବଃ ସହୃଦୟାଃ (ଧ୍ୱନ୍ୟାଲୋ ୧/୧ ଟୀକା)

କାବ୍ୟ ଚର୍ଚ୍ଚାର ଅଭ୍ୟାସ ବଶରୁ ଯେଉଁମାନଙ୍କର ହୃଦୟରୂପକ ଦର୍ପଣ ସ୍ୱଚ୍ଛ ଓ ନିର୍ମଳ ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ଯେଉଁମାନେ ବର୍ଣ୍ଣନୀୟ ବିଭାବାଦି ବିଷୟ ସହିତ ତନ୍ମୟତା ବା ଏକାତ୍ମତା ଲାଭ କରିଥାନ୍ତି ସେମାନେ ହେଉଛନ୍ତି ସହୃଦୟ । ଯେଉଁ ବିଭାବାଦି ହୃଦୟ—ସମ୍ୱାଦୀ ଅର୍ଥାତ୍ ଯେଉଁ ବିଭାବ– ପ୍ରଭୃତି ଗୋଟିଏ ହୃଦୟ ସହିତ ଅନ୍ୟ ହୃଦୟର ମିଳନ ଘଟାଇପାରେ ସେହି ବିଭାବ—ପ୍ରଭୁତିର ଚର୍ବଣା ହେଉଛି ରସର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି । ଏହି ସାଧାରଣୀକରଣକୁ ଆବରଣଭଙ୍ଗ ବୋଲି ମଧ୍ୟ କେହି କେହି କହନ୍ତି । ରସ ଗଙ୍ଗାଧର–ରଚୟତା ଜଗନ୍ନାଥ ରସକୁ ‘‘ ଭଗ୍ନାବରଣ ଚୈତନ୍ୟ” ବୋଲି କହିଛନ୍ତି–ଅଖଣ୍ଡ ଚୈତନ୍ୟ ବା ଆତ୍ମା ହେଉଛି ବ୍ୟାପକ ପଦାର୍ଥ । ସେହି ଆତ୍ମା ଉପରେ ଆନନ୍ଦ ଓ ଜ୍ଞାନ ବୋଲି ଦୁଇଟି ଧର୍ମ କଲ୍ପିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଅଖଣ୍ଡ ଆନନ୍ଦ ଉପରେ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ, ସସୀମତ୍ୱ, ରଜତମ ପ୍ରଭୃତି ଆବରଣ ରହିଅଛି । ଏହି ଆବରଣର ଭଙ୍ଗ ହେଲେ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ରଜତମ ପ୍ରଭୃତି ବାଧା ଦୁର ହେଲେ ଆନନ୍ଦମୟ ଶୁଦ୍ଧ ଚୈତ୍ୟ ବା ଆତ୍ମାର ଉପଲବ୍‍ଧି ହୁଏ । ତାହାର ନାମ ହେଉଛି ରସ । ବିଭାବ– ପ୍ରଭୃତିର ସାଧାରଣୀକରଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାଦ୍ୱାରା ଏହି ଆବରଣ ଦୁର ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ରସର ଉପଲବ୍‍ଧି ହୁଏ । ଏହିରସ ହେଉଛି ବ୍ରହ୍ମ । ‘‘ ରସୋ ବୈସଃ, ଆନନ୍ଦଚିଦ୍ ଘନଃ । ” ତେଣୁ ରସକୁ କହନ୍ତି ବ୍ରହ୍ମାନନ୍ଦ—ସହୋଦର ।

ଏହି ଧ୍ୱନିତତ୍ତ୍ୱ ଏବଂ ରସତତ୍ତ୍ୱର ଭିତ୍ତି ଉପରେ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟର କାବ୍ୟ ସୌଧ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ । ଓଡ଼ିଆଭାଷାର ରୀତିଯୁଗର କାବ୍ୟ କବିତାମାନ ଅକ୍ଷରେ ଅକ୍ଷରେ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟର ସରଣୀ ଅନୁସରଣ କରିଛନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କର ସଂସ୍କୃତ—ସାହିତ୍ୟ ଥିଲା ଏକମାତ୍ର ଆଦର୍ଶ । ସେଥିଲାଗି ମୁଁ ଏଠାରେ ଧ୍ୱନିତତ୍ତ୍ୱ ଏବଂ ରସତତ୍ତ୍ୱର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ସମୀକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କଲି । ଓଡ଼ିଆ ରୀତି ଯୁଗର କାବ୍ୟମାନଙ୍କୁ, କବିତାମାନଙ୍କୁ ଆଲୋଚନା କରିବାକୁ ହେଲେ ଧ୍ୱନି ଏବଂ ରସ ଦୃଷ୍ଟିରୁ କରିବାକୁ ହେବ ।

ଓଡ଼ିଆଭାଷା ସ୍ୱଭାବତଃ କୋମଳ ଏବଂ ମଧୁର । ପ୍ରତିଭା ସମ୍ମନ୍ନ କବିଙ୍କର ହାତରେ ପଡିଲେ ଏହି ଭାଷାରେ ଭାବ ପ୍ରକାଶନର ଅଦ୍‍ଭୁତ କ୍ଷମତା ହୋଇଥାଏ । ଭାବର ସୂକ୍ଷ୍ମତା ଏବଂ ମନୋବିକାରମାନଙ୍କର ପ୍ରକାଶରେ ଓଡ଼ିଆଭାଷା ନିତାନ୍ତ ସମର୍ଥ ଏବଂ କ୍ଷମ । ସଂସ୍କୃତ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ମିଶ୍ରଣରେ ଓଡ଼ିଆ ଶବ୍ଦ ଭଣ୍ଡାର ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ଅତି ବିଶାଳ ହୋଇଅଛି । ତେଣୁ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ରୀତିଯୁଗର କାବ୍ୟମାନଙ୍କରେ ଶବ୍ଦମାନଙ୍କର ସୌଷ୍ଟବ ପଦାବଳୀମାନଙ୍କର ମଧୁମୟ ବିନ୍ୟାସ ପଦମାନଙ୍କର କୋମଳ ଶଯ୍ୟା ଯେପରି ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ନିବଦ୍ଧ ହୋଇଛି—ତାହା ଦେଖିଲେ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଏବଂ ବିସ୍ମୟରେ ସ୍ତବ୍‍ଧ ଏବଂ ଚମତ୍‌କୃତ ହେବାକୁ ହୁଏ । ଯେଉଁ ଦେଶର କବି ଜୟଦେବ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟରେ ‘କାନ୍ତ କୋମଳ ପଦାବଳୀ’ରେ ଗୀତ ଗୋବିନ୍ଦର ରଚନା କରିଥିଲେ—ସେହି ଦେଶର କବି ମାନଙ୍କର ସେ ପ୍ରଧାନ ଆଦର୍ଶ ଥିଲେ । ସେଥିଲାଗି ଓଡ଼ିଶାର କବିମାନଙ୍କର ରଚନାମାନଙ୍କରେ ସେହି କାନ୍ତ କୋମଳ ପଦାବଳୀ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ, ସେହି ରୀତିଯୁଗର କବିମାନଙ୍କର ରଚନାରେ ବିଭିନ୍ନ ଅନୁପ୍ରାସ ଏବଂ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଯମକ ପ୍ରତିପଦରେ ପୂରି ରହିଛି ବୋଲି କହିଲେ ଚଳେ । ସେଥିଲାଗି ସେ କାବ୍ୟମାନ ଅତିଶ୍ରୁତି ସୁଖକର ହୋଇଥାଏ ଏବଂ ସାଧାରଣ ଲୋକେ ଅର୍ଥ ନ ବୁଝିଲେ ମଧ୍ୟ ଛନ୍ଦ ଏବଂ ପଦମାନଙ୍କର ଲାଳିତ୍ୟ ଏବଂ କମନୀୟତାରେ ମୁଗ୍‍ଧ ହୋଇ ମନକର୍ଣ୍ଣ ଦେଇ ସେହି କାବ୍ୟମାନ ପାନ କରିଥାନ୍ତି । ପାଲାମାନଙ୍କରେ ଯେତେ ଯେତେ ଲୋକଙ୍କର ସମାଗମ ଏବଂ ତନ୍ମୟତା ହୋଇଥାଏ ତାହା ଯେ ଦେଖିଛି ସେ ଅକ୍ଷରେ ଅକ୍ଷରେ ଏହି କଥାର ସତ୍ୟତା ଉପଲବ୍‌ଧି କରିପାରିବ । ଶ୍ଳେଷ ଅଳଙ୍କାରର ବିନ୍ୟାସରେ ମଧ୍ୟ ସେମାନେ ସଂସ୍କୃତ ଏବଂ ଓଡ଼ିଆ ପଦମାନଙ୍କ ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ଏକ କମନୀୟ କୌଶଳ ବ୍ୟବହାର କରିଛନ୍ତି ତାହା ସହୃଦୟ ସମାଲୋଚକମାନଙ୍କ ହୃଦୟାବର୍ଜକ । ସେ ଯୁଗର କବିମାନଙ୍କର ଶବ୍ଦ–ବିଭବ ଯେପରି ଅସୀମ ଥିଲା– ଭାବବିଭବ ଏବଂ ଅର୍ଥ ବିଭବ ମଧ୍ୟ ସେପରି ଅପରିସୀମ ଥିଲା । ହୃଦୟର କ୍ଷଣ କ୍ଷଣ ପରିବର୍ତ୍ତନଶୀଳ ଭାବମାନଙ୍କର ସେ କାବ୍ୟମାନଙ୍କରେ ବିନ୍ୟାସ ହୋଇଥିବାରୁ ଗୋଟିଏଗୋଟିଏ ପଦ୍ୟ ମଧ୍ୟ ମନୋରମ ଚିତ୍ର ପରି ପ୍ରତୀତ ହୁଏ ।

ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରେ ହେଉଛନ୍ତି ଆମ୍ଭର ସେହି ରୀତିଯୁଗର କବି, ସେ କେବଳ ଜାତିରେ ବିନ୍ଧାଣୀ ନ ଥିଲେ କି କେବଳ ଜଣେ ହାସ୍ୟରସର କବି ନ ଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ସେ ଜଣେ ରୀତି –ଯୁଗ –କାବ୍ୟର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବିନ୍ଧାଣୀ ଥିଲେ । ତାଙ୍କର ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଏବଂ ରାଘବ ବିଳାସ ତହିଁର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ନିଦର୍ଶନ । ହାସ୍ୟରସ କବିତାମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ସେହି ରୀତି−ଯୁଗର ଛାୟା ପ୍ରତିଫଳିତ । ରୀତିଯୁଗର କାବ୍ୟମାନଙ୍କ ରୀତି ଓ ଲକ୍ଷଣ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କର କବିତା ଓ କାବ୍ୟମାନଙ୍କରେ ପୂର୍ଣ୍ଣତା ଲାଭ କରିଛି । କବିମାନଙ୍କର ଶବ୍ଦ ବିଭବ ଏବଂ ଅର୍ଥ ବିଭବ ଯେପରି ଅସରନ୍ତି— ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ଶବ୍ଦ ବିଭବ ଏବଂ ଅର୍ଥ ବିଭବ ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ଅସୀମ ଏବଂ ବ୍ୟାପକ – ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କର କାବ୍ୟ ଏବଂ କବିତା ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅନୁପ୍ରାସ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଯମକ ଏବଂ ଶ୍ଳେଷ ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାର ଏବଂ ଲଳିତକାନ୍ତ କୋମଳ ପଦାବଳୀରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ । ତହିଁର ଉଦାହରଣ ଏବଂ ସମୀକ୍ଷା ଶ୍ରୀ ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ରେ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥର ଅବତରଣିକାରେ ବିସ୍ତାର ଭାବରେ ଆଲୋଚନା କରି ଏବଂ କବିଙ୍କର ଜୀବନୀ ସଂଗ୍ରହ କରି ଲେଖି ମୋର କାର୍ଯ୍ୟଭାର ଲଘୁ କରିଛନ୍ତି ।

ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରେ ଯେପରି ମହାକବି ଥିଲେ ସେପରି ସେ ହାସ୍ୟରସ ରସିକ ଥିଲେ ଏବଂ ସେପରି ସେ ସତ୍‌ସାହସୀ ଏବଂ ସତ୍ୟନିଷ୍ଠ ଏବଂ ନ୍ୟାୟପର ଥିଲେ । ଆଜୀବନ ଦାରିଦ୍ର୍ୟର କଷାଘାତରେ ଉତ୍‌ପୀଡ଼ିତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେ କଦାପି ଧାର୍ମିକ ରାଜାମାନଙ୍କ ନିକଟରେ ନିଜର ସମ୍ମାନ ଓ ମହତ୍ତ୍ୱ ବିକ୍ରୟ କରି ନଥିଲେ ଏବଂ ପ୍ରତି ପଦରେ ସେମାନଙ୍କର ତୀବ୍ର ସମାଲୋଚନା କରିଥିଲେ ।

ଭାଗବତରେ କଥିତ ଅଛି —

ଚୀରାଣି କିଂ ପଥି ନସନ୍ତି ଦିଶନ୍ତି ଭିକ୍ଷାଂ

ବୈବାଘ୍ରିଂପାଃ ପରଭୃତଃ ସରିତେଽପ୍ୟଶୁ ଷ୍ୟନ୍ ।

କସ୍ମାଦ୍ ଭଜନ୍ତି କବୟୋ ଧନଦୁର୍ମଦାନାମ୍ ।

ବାଟରେ କଣ ଚୀରା କନା ନାହିଁ ? ଗଛର ଫଳ କଣ ଲୋକଙ୍କୁ ମିଳୁ ନାହିଁ ? ନଈ କଣ ସବୁ ଶୁଖି ଗଲାଣି ? କାହିଁକି କବିମାନେ ଧନରେ ଦୁର୍ମଦ ଧନିକ ମାନଙ୍କର ସ୍ତୁତି ଗାନ କରୁଛନ୍ତି ?” ଏହି କଥାଟି ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କଠାରେ ଅକ୍ଷରେ ଅକ୍ଷରେ ପ୍ରଯୋଜ୍ୟ ଥିଲା । ସେ ସଦା ସର୍ବଦା ନିଜ ସମ୍ମାନ ବଜାୟ ରଖିଥିଲେ କାହାରି ପାଖରେ ନିଜର ମସ୍ତକ କଦାପି ଅବନତ କରି ନ ଥିଲେ ।

ଏ ବିଷୟ ମଧ୍ୟ ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ରେ ତାଙ୍କ ଜୀବନୀରେ ପ୍ରତିପାଦିତ କରିଛନ୍ତି । ଧନ୍ୟ ସେ ସ୍ୱାଧୀନ ଚେତା କବି । ସେ ନିଜକୁ ଉତ୍କଳ ଘଣ୍ଟ ବୋଲି କହୁଥିଲେ। ଯେଉଁ ଦେଶରେ ଏପରି ସ୍ୱାଧୀନ ଚେତା ଉତ୍କଳ ଘଣ୍ଟଙ୍କର ଜନ୍ମ ସେ ଦେଶ ମଧ୍ୟ ଧନ୍ୟ । ମଲ୍ଲିନାଥ ଭାରବି ମହାକାବ୍ୟର ଟୀକା କଲାବେଳେ ୧ମରେ କହିଥିଲେ—

ନାରିକେଳଫଳ ସମ୍ମିତଂ ବଚୋ

ଭାରବେଃ ସପଦି ତଦ୍ ବିଗୃହ୍ୟତେ ।

ସ୍ୱାଦୟନ୍ତୁ ରସଗର୍ଭ–ନିଭରଂ

ସାରମସ୍ୟ ରସିକା ଯଥେପ୍‌ସିତମ୍ ।

‘‘ଭାରବିଙ୍କର କବିତା ନଡ଼ିଆ ଫଳ ପରି ଉପରେ କଠିନ । ତାହାକୁ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରି ମୁଁ ଭାଙ୍ଗୁଅଛି । ନଡ଼ିଆ ଭାଙ୍ଗିଲେ ରସପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ତାର ସାର ଯେପରି ଲୋକ ଖାଆନ୍ତି–ସେହିପରି ରସିକମାନେ ଯଥେଚ୍ଛାଭାବରେ ଭାରବି କାବ୍ୟର ରସ ଆସ୍ୱାଦନ କରନ୍ତୁ ।”

ଯଥାର୍ଥରେ ଯଦୁମଣି ଉତ୍କଳ ଘଣ୍ଟ ଥିଲେ । ତାଙ୍କର କାବ୍ୟ କବିତାମାନ ନାରିକେଳ ଫଳପରି ଉପରେ କଠିନ । ଦାସ ବ୍ରଦର୍ସ ଏବଂ ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ରେ ଏ ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀରେ ଉତ୍କଳ ଘଣ୍ଟଙ୍କର କାବ୍ୟ କବିତାମାନ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରି ସରଳ ତରଳ କରିଛନ୍ତି । ସହୃଦୟ ରସିକମାନେ ଯଥା−ଯଥ ଭାବରେ ତହିଁର ରସ ଆସ୍ୱାଦନ କରି ପାରିବେ ବୋଲି ମୋର ଏକମାତ୍ର ଆଶା ।

ଦାସ ବ୍ରଦର୍ସଙ୍କର ଅର୍ଥ ସାହାଯ୍ୟ ଏବଂ ପ୍ରରୋଚନାରେ ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ରେ ବହୁ ପରିଶ୍ରମ ଏବଂ କଷ୍ଟ ସହି ଉତ୍କଳଘଣ୍ଟ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କର ଜୀବନୀ ଏବଂ କାବ୍ୟ କବିତାମାନ ସଂଗ୍ରହ କରି ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟକୁ ଯେଉଁ ଅମୂଲ୍ୟଦାନ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି ତାହା ଅତୁଳନୀୟ । ସେଥିଲାଗି ସେ ସମସ୍ତଙ୍କର ଧନ୍ୟବାଦାର୍ହ । ସେଥିଲାଗି ମୁଁ ତାଙ୍କୁ ମୋର ଧନ୍ୟବାଦ ଜ୍ଞାପନ କରୁଛି । ଦାସ ବ୍ରଦର୍ସ ମଧ୍ୟ ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ରଙ୍କୁ ଧନ ଦେଇ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟରେ ତାଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତ କରି ଏହି ଗୁରୁ କାର୍ଯ୍ୟ ସମାହିତ କରିଥିବାରୁ ସେ ମଧ୍ୟ ସମସ୍ତଙ୍କର ପ୍ରଶଂସା ଭାଜନ । ତେଣୁ ମୁଁ ଦାସ ବ୍ରଦର୍ସଙ୍କୁ ଅଶେଷ ଧନ୍ୟବାଦ ଦେଉଛି—ଏବଂ ଆଶାକରେ ସେ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଅମୂଲ୍ୟ ରତ୍ନଭଣ୍ଡାରରୁ ଏହିପରି ଲୁପ୍ତ ରତ୍ନମାନ ଉଦ୍ଧାର କରି ସାହିତ୍ୟର ଶ୍ରୀବୃଦ୍ଧି ସାଧନ କରିବେ ।

ସର୍ବେ ଭବନ୍ତୁ ସୁଖିନଃ ସର୍ବେ ସନ୍ତୁ ନିରାମୟାଃ

ସର୍ବେ ଭଦ୍ରାଣି ପଶ୍ୟନ୍ତୁ ମା କଶ୍ଚିଦ୍ ଦୁଃଖଭାଗ୍ ଭବେତ୍ ।

ଇତି

ଶମ୍

କରୁଣାକର କର

JADUMANI MAHAPATRA

(From History of Oriya Literature by Dr. M. Mansinha)

Best known as a wit in Orissa, like Birbal in northern india, Jadumani Mahapatra is the most enter-taining literary legend in the land. In gatherings of rural folk in any part of Orissa, the witty sayings and practical jokes of Jadumani are frequently recalled for the innocent laughter and diversion they provide. His witticisms and jokes have been collected in Jadumani Rahasya, which is a perennial best-seller in rural areas.

But how does such a wit, readers may ask, come into the picture of Kavya-makers ? The fact is, though a low-born carpenter, Jadumani was a finished scholar in Oriya and Sanskrit, proving, by the way, the width and depth of social culture in Orissa at that time. He has left behind a Kavya with the title of Prabandha-purnachandra (Full moon of poetic essays), narrating the episode of Krishna’s marriage with Rukmini, with extra-ordinary skill in word-play, word-painting and metrical handling. He has indeed out-Bhanjaed Upendra Bhanja at his own game. Like Bhanja’s poems and songs the Prabandha-purnachandra of Jadumani is also a favourite source book of the Palawalas, the wandering exponents of ancient poetry in Orissa villages.

Because of his wit, scholarship and other excellent social qualities, Jadumani was a favourite courtier at many courts in the ex-states areas of Orissa.

ଉତ୍ତର ଭାରତରେ ବୀରବଳଙ୍କ ପରି ଓଡ଼ିଶାରେ, ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ଅସାଧାରଣ ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନମତିର ଓ ଆଶୁ କବିତ୍ୱ ପାଇଁ ସର୍ବାଧିକ ଚିତ୍ତବିନୋଦକ ସାହିତ୍ୟିକ କାହାଣୀରେ ପରିଣିତ ହୋଇଯାଇଛନ୍ତି । ସରଳ ହାସ୍ୟରସର ଉତ୍ସରୂପେ ଓଡ଼ିଶାର ପଲ୍ଲୀଜନତା ମଧ୍ୟରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ତୁରନ୍ତ−ଜବାବ ଓ ହାସ୍ୟୋଦ୍ରେକ କ୍ରିୟା−କଳାପସବୁ ବରାବର କଥୋପକଥନର ଅଂଶ ହୋଇଥାଏ । ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଏହିସବୁ କୀର୍ତ୍ତି ବଜାରରେ ‘ଯଦୁମଣି−ରହସ୍ୟ’ ନାମରେ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇ ବିକ୍ରି ହେଉଛି ଓ ଏହାର ବିକ୍ରିର ଶେଷ ନାହିଁ ।

କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶ୍ନ ହୋଇପାରେ ଯେ, ଏହି ଥଟ୍ଟା−ନବଜୀ ଲୋକର କଥା ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର କାବ୍ୟସ୍ରଷ୍ଚ୍ରାମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ବିଚାରିତ ହୋଇଛି କିପରି ? ଘଟଣା ଏହି ଯେ ଯଦୁମଣି ସାଧାରଣ ବଢ଼େଇ କୁଳରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣକରି ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଆ ଓ ସଂସ୍କୃତ ଉଭୟରେ ଅତି ବ୍ୟୁତ୍‌ପନ୍ନ ଲୋକଥିଲେ ଯାହା ଦୃଢ଼ଭାବରେ ପ୍ରମାଣ କରୁଛି, ସେକାଳରେ ଉତ୍‌କଳୀୟ ସମାଜରେ ସଂସ୍କୃତିର ବ୍ୟାପ୍ତି ଓ ଗଭୀରତା । କୃଷ୍ଣ ଓ ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କ ପରିଣୟକୁ ନେଇ ସେ ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ନାମକ ଯେଉଁ କାବ୍ୟଗ୍ରନ୍ଥଟି ଛାଡ଼ିଯାଇଛନ୍ତି, ତାହା ତାଙ୍କର ଶବ୍ଦ−ଗଠନ, ଶବ୍ଦ−ଚିତ୍ରଣ ଓ ଛନ୍ଦ ପାଟବର ପରାକାଷ୍ଠା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ । ବସ୍ତୁତଃ ସେ ଉପେନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଅନୁକରଣ କଲେ ବା କି ହେଲା ଯଦୁମଣି ଏହି କାବ୍ୟଘେନି ଗୁରୁ ଭଞ୍ଜଙ୍କୁ ଶାବ୍ଦିକ ଚାତୁର୍ଯ୍ୟରେ ବଳି ଯାଇଛନ୍ତି କହିବାକୁ ହେବ । ଭଞ୍ଜଙ୍କ କାବ୍ୟ ଓ ସଙ୍ଗୀତ ପରି ଯଦୁମଣିଙ୍କ ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଶାର ପାଲାବାଲାମାନଙ୍କର ପ୍ରିୟ ଗଣ୍ଠିଧନ । ନିଜର ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ, କବିତ୍ୱ ଓ ପ୍ରତିତ୍ପନ୍ନମତିତ୍ୱ ଯୋଗୁଁ ଯଦୁମଣି ସମସାମୟିକ ବହୁ ସାମନ୍ତରାଜାମାନଙ୍କ ରାଜସଭାରେ ବହୁମାନ୍ୟତା ଲାଭ କରିଥିଲେ ।

ଅବତରଣିକା

ସାଧାରଣତଃ କବି ଏବଂ ଲେଖକମାନଙ୍କ ଜୀବନାଲେଖ୍ୟ ସେହିମାନଙ୍କ ରଚନା ମଧ୍ୟରେ ଅଙ୍କିତ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଘଟଣାଚକ୍ରରେ ଅନେକ କବିଙ୍କର ଜୀବନଚରିତକୁ ସେ କାଳର ଚରିତ୍ରବନ୍ତ ବିଦ୍ୱାନ୍ କେତେଜଣ ଏପରି ଧର୍ମ ଯୁଧିଷ୍ଠିର ଭାବରେ ଚିତ୍ରଣ କରିଅଛନ୍ତି, ଯାହା ପାଠ କଲେ ଉକ୍ତ କବିମାନେ ଯେ କିପରି ଶୃଙ୍ଗାର ରସର କାମୋଦ୍ଦୀପକ କବିତାମାନ ରଚନା କଲେ ତା’ ଭାବି ହୁଏ ନାହିଁ । କାଳିଦାସଙ୍କୁ ଯେବେ ଆମେ ଶୁକଦେବ ବୋଲି ଚିତ୍ରଣ କରୁଁ, ତାହା ଅତୀବ ହାସ୍ୟାସ୍ପଦ ହୋଇପଡ଼ିବ । ତେଣୁ କାଳିଦାସ ବେଶ୍ୟାସକ୍ତ ଥିଲେ, ସେ ଲମ୍ପଟ ଥିଲେ, ସେ ରସିକାଗ୍ରଗଣ୍ୟ ଥିଲେ ବୋଲି ଚିତ୍ରଣ କରାଯାଇଛି ।

କବିବର ରାଧାନାଥ ରାୟ ଜଣେ ରସିକ ବ୍ୟକ୍ତି ଥିଲେ ବୋଲି ତାର କ୍ଷୀଣ ସୂଚନା ମଧ୍ୟ ଦିଆଯାଇ ନାହିଁ । ଅଥଚ ତାଙ୍କର କବିତାମାନଙ୍କରେ ଆଦି−ରସର ବ୍ୟଞ୍ଜନା ବିଶେଷ ଭାବରେ ପରିବେଷିତ ହୋଇଛି । ଭଞ୍ଜଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଋଷିକଳ୍ପ ବୋଲି କେହି କେହି କହିଲେଣି ।

କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଳଦେବ ରଥଙ୍କର ଜୀବନାଲେଖ୍ୟ ଯେଉଁ ବିଜ୍ଞ ପଣ୍ଡିତ ଲେଖିଲେ ସେ ତାଙ୍କ ନିଜର ଜୀବନାଲେଖ୍ୟକୁ ମିଳାଇ ଦେଖିଲେ ଯେ, କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ନିଶ୍ଚୟ ମାଛିକି ମ କହୁ ନ ଥିବେ କି ପାଣିକୁ ହାତ ବଢ଼ାଉ ନ ଥିବେ । କିନ୍ତୁ ନିଜ ରଚନା ଏବଂ କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ରଚନା କେତେ ପୃଥକ୍ ଧରଣର, ତାହା ସେ ବିଚାରିବାକୁ ଭୁଲିଗଲେ । କେହି କେହି କହନ୍ତି, କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ଫୁଲ୍ଲ କୋମଳ କବିତାମାନଙ୍କ ସାଥିକୁ ଜୀବନାଲେଖ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଅସଡ଼ ପଥର ପରି ଯୋଡ଼ାଯାଇଛି । ‘ମାର୍ଜ୍ଜିତ ରୁଚି’, ‘ସାହିତ୍ୟ ସେବା ବ୍ରତ’ ଓ ‘ଆରାଧ୍ୟ ଦେବତାର ଭକ୍ତି’ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସେ ଜଣେ ପ୍ରକୃଷ୍ଟ ପ୍ରଣୟବର୍ଣ୍ଣନକାରୀ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରି ତାଙ୍କର ଚରିତ୍ରକୁ ଅତି କମନୀୟ ବୋଲି କହିବାକୁ ଯାଇ ଆମେ ତାଙ୍କୁ କ୍ଳୀବ କରୁ ନାହୁଁ କି ?

କର କ୍ଷମାରେ, ରତି ପ୍ରତିମା ତୁ କର କ୍ଷମାରେ

ନ ଥିଲା ମାଜଣା ବୋଲି ମୋତେ ଜଣା ।

ରେ କିଶୋରୀ, ରୁଷିବାର ସିନା ଜାଣୁ

ରସ ଜଳଧିରେ ଅବଗାହି ଧୀରେ ତହୁଁ ତ ସାର ନ ଛାଣୁ ।

ଏହିପରି ଗୀତମାନ କ’ଣ ବରାଦରେ ରଚିତ ହୋଇପାରେ ନା କେଉଁ ପ୍ରଭୁର ମନଃତୁଷ୍ଟି ଲାଗି ରଚିତ ହୋଇପାରେ ? ଏଥିରେ ଲେଖକର ଦୈହିକ ଅନୁଭୂତି ସବୁ ଯେ ନାହିଁ ତା କିଏ ବା କିପରି କହିବ ?

ତାଙ୍କର ସମସାମୟିକ କବି ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ଥରେ ପରିହାସରେ ଅତି ଅସଭ୍ୟ ଭାବରେ କହିଥିଲେ ସେହି କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଳଦେବ ରଥଙ୍କର ପ୍ରେମିକ ଜୀବନର ଦୁର୍ଦ୍ଦଶାର ସମ୍ବାଦ ଶୁଣି—

ଭଲ ଗ୍ରହଣା

ଖମଣା ଖୋଲରେ ପାଇଲେ ହଣା ।

ଏହି ଗ୍ରହଣାର ଗ୍ର କୁ ବଦଳାଇଲେ ଅତି ଅସଭ୍ୟ ଶୁଭିବ ଏବଂ ଅଚଳ ହେବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ବହୁଦିନରୁ ଏହି ପ୍ରବାଦଟି ଏପରି କୁହା ଚାଲିଛି ।

ଯେଉଁସବୁ ଶବ୍ଦ ସମାଜରେ ଅସଭ୍ୟ ବୋଲି ବିବେଚିତ, ଅନେକ ପଣ୍ଡିତ ବ୍ୟକ୍ତି ତାଙ୍କ ଅଭିଧାନରେ ତାହା ଭୁଲରେ ସୁଦ୍ଧା ଦେଇ ନାହାନ୍ତି; ଯେପରି ସେ ଶବ୍ଦମାନ ଓଡ଼ିଆଭାଷାରେ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରହରାଜଙ୍କ ଭାଷା କୋଷରେ ତାର ଅଭାବ ନାହିଁ । ଯେବେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ରଥେ ତୁଳସୀପତ୍ର ଥିଲେ, ତେବେ ଏ ଅସଭ୍ୟ ପ୍ରବଚନ ଆସିଲା କେଉଁଠୁ ?

ଏପରି କ୍ଷେତ୍ରରେ କବି ଏବଂ କବିତା ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ନ ଦେଇ ପ୍ରାଚୀନ କବିମାନଙ୍କୁ ଘେନି ଯେଉଁସବୁ ଜୀବନ କଥା ଲେଖା ହୋଇଛି ତାହାର ପୁନଃ ଲେଖନ କରାଯିବା ଉଚିତ ।

ବର୍ତ୍ତମାନ ସମାଜରେ ଜୀବିତ ଲୋକଙ୍କୁ ଅଭଲ ବୋଲି କହିବା ଯେପରି, ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ସେ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଭଲ ବୋଲି କହିବା ସେପରି ଅନୈସର୍ଗିକ ଏବଂ ହାସ୍ୟାସ୍ପଦ ।

ତେଣୁ ଜୀବନଚରିତ ମାତ୍ରକରେ, କାବ୍ୟକବିତା ମାତ୍ରକରେ ତାର ପ୍ରକୃତ ସତ୍ୟ ଉଦ୍‌ଘାଟନ କରାଯିବା ପ୍ରତି ସଜାଗ ରହିବା ସାହିତ୍ୟକର ସର୍ବାଗ୍ରେ ମୁଖ୍ୟ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ।

ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ସାଧାରଣ ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ଥିଲେ ବୋଲି କହିବା ଅସୀମଚୀନ । କେବଳ ଅଭିଧାନ ମୁଖସ୍ଥ କରି ସେ କାବ୍ୟ କବିତା ଲେଖି ନାହାନ୍ତି । ନାନା ଶାସ୍ତ୍ରଜ୍ଞାନରେ ତାଙ୍କର ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ନିବଦ୍ଧ ଥିବାର ଜଣାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଏକଥା ନିଶ୍ଚିତ ଯେ ସେ ଜଣେ ହାସ୍ୟରସ–ରସିକ କବି ଥିଲେ ।

ଅତି ସୁଖର ବିଷୟ ଯେ କବି ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କର ଜୀବନ କଥାର ବହୁଅଂଶ ଜନ ସମାଜରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଯାଇଛି । ସେ କ’ଣ ଥିଲେ, କ’ଣ ନ ଥିଲେ, ସେଥିରୁ ହାରାହାରି ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଅସଂଭାବ୍ୟ ଚିତ୍ରଣମାନ ମଧ୍ୟ ପୂର୍ବରୁ ରହିଆସିଛି । ସମଗ୍ର ସମାଜରେ ଯାହା ଚଳି ଆସିଛି, ତାକୁ ଘୋଡ଼େଇଦେବା ବା ଲୁଚେଇଦେବାର ସୁବିଧା ନାହିଁ ।

ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜୀବନ କଥା ସତ୍ୟମୂଳକ ହେବା ସମୀଚୀନ । ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀ ତାଙ୍କର ଜୀବନ କଥାକୁ ‘ସତ୍ୟର ପରୀକ୍ଷା’ ନାମ ଦେଇ ତହିଁରେ ପ୍ରକୃତ ସତ୍ୟମାନ ଲିପିବଦ୍ଧ କରି ଯାଇଅଛନ୍ତି । ସେ କେବେ କାମାତୁର ଥାଇ ତାଙ୍କର ପିତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ଜାଣିପାରି ନ ଥିଲେ, କେବେ ସେ ବେଶ୍ୟାଳୟକୁ ଯାଇଥିଲେ, କେବେ ସେ ଅସତ୍ ଚରିତ୍ରା ସ୍ତ୍ରୀ ପ୍ରତି ଖେଳୁ ଖେଳୁ ପ୍ରଲୁବ୍ଧ ଥିଲେ, ତାହା ଲେଖିବାରେ ଭୟ କରି ନାହାନ୍ତି । ଆମର ପଣ୍ଡିତ ଗୋଦାବରୀଶ ନିଜ ଜୀବନ କଥା ନିଜେ ଲେଖି ତାଙ୍କର ଚରିତ୍ର ସ୍ଖଳନକୁ କଦାପି ଘୋଡ଼ାଇ ଦେଇ ନାହାନ୍ତି ।

ଯେବେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ରଥେ ଲାବଣ୍ୟବତୀ−ସମା ଅପରୂପ ରୂପସୀ ଆଠଗଡ଼ ଜେମାଙ୍କଠାରେ ଆସକ୍ତ ଥିଲେ ବା ତାଙ୍କୁ ସେଥିପାଇଁ କଠୋର ଦଣ୍ଡର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ହୋଇଥିଲା, ତାହା ଲୁଚାଇ ଦେବାର ହେତୁ କ’ଣ ? ସେ ସବୁ ଲୁଚାଇ ଦେଲେ କ’ଣ ତାହା କେବେ ଲୁଚିଯିବ ? ଦିନେ ତାହା ନିଶ୍ଚୟ ପ୍ରକାଶିତ ହେବ । ଚୋରକବି ଗୁର୍ଜର ରାଜଜେମାଙ୍କୁ ପାଠ ପଢ଼ାଉ ପଢ଼ାଉ କାମଶାସ୍ତ୍ରରେ ନିର୍ଜିତ କରି ନିଜ ଆଡ଼କୁ ଟାଣି ଆଣି ଧରାପଡ଼ନ୍ତେ, ଶୂଳିଯୋଗ୍ୟ ହୋଇ ଚୌର ପଞ୍ଚାଶିକା ଗାଇଥିଲେ—ମୃତ୍ୟୁ ପୂର୍ବରୁ । ତା’ ତ ଭାରତବର୍ଷର ମନସ୍ୱୀ ସମାଜ ଗୋପନ କରିନାହାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ବଳଦେବ ସେହିପରି ଦୋଷରେ କବିତା ଲେଖି ହଣା ହେବାକୁ ଦଣ୍ଡିତ ହୋଇ ପୁଣି ଛାଡ଼ପାଇ ପରେ କଠୋର ଦଣ୍ଡରେ ମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କରିବା କଥାକୁ ଗୋପନ କରାଯାଉଛି କାହିଁକି ? ଏଥିରେ କ’ଣ ଓଡ଼ିଆ ଜାତିର ଗୌରବ ସୁରକ୍ଷିତ ହେବ ? ଜଣେ କବିର ଜୀବନ କଥା ଜଣେ ନିରୀହ ଅରସିକ ପରି ବର୍ଣ୍ଣନା କରାହେବାକୁ ଓଡ଼ିଆ ଜାତି କ’ଣ ମହତ୍ୱ ବୋଲି ମନେ କରେ ? ଏତଦ୍ଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିଭା ଏବଂ ପ୍ରଣୟ ପରି ସୁକୁମାର କଳାକୁ ହତ୍ୟା କରାଯାଉ ନାହିଁ କି ? ଏସବୁ କୁହାଯିବାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଲା, ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଜୀବନ ଚରିତ୍ରକୁ ଆମେ ସତ ସତ ଭାବରେ ଯେ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ଯାଇଛୁଁ, ଆମକୁ କେହି ଦୋଷ ନ ଦେଉ ।

ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ରସିକାଗ୍ରହଣ୍ୟ ଥିଲେ । ଯୋଗକୁ ଅତି ସୁନ୍ଦରୀ ଚତୁରୀ ସ୍ତ୍ରୀଟିଏ ମଧ୍ୟ ପାଇଥିଲେ । ତାଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ତାଙ୍କୁ ଯେତେ ସନ୍ତୋଷ ଦେଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ମନେ କରୁଥିଲେ ବାକି ବହୁତ ରହିଯାଉଛି । ବେଶ୍ୟାର ଉଲ୍ଲଙ୍ଗ ପ୍ରେମ ସେହି ରମଣୀଠୁ ପାଇବାକୁ ଲାଳାୟିତ ହୁଅନ୍ତେ, ତହିଁରେ ତାଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ଅସ୍ୱୀକୃତ ହୋଇଥିଲେ । ତେଣୁ ଯଦୁମଣି ସତୀ ସ୍ତ୍ରୀ ପ୍ରତି କ୍ରୁଦ୍ଧ ହୋଇ ଯୌବନରେ ଥରେ ବେଶ୍ୟାଳୟକୁ ଯାଇଥିଲେ । ବେଶ୍ୟା ସ୍ୱୀକୃତ ଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଏହି ସାଂଘାତିକ ରସିକଠାରେ କାଳେ ହାରିଯିବ ଏହି ଭୟରେ ସେ କପଟ ରଚନା କରି ଅନ୍ୟ ନାଗର ସହିତ ଅଛି କହି କହି ରାତ୍ରି ପୁଆଇ ଦେଇଥିଲା । ତେଣୁ ସେ ବ୍ୟଥିତ ହୋଇ ଗୋପନରେ ଫେରିଆସି ନିଜର ରସିକା ଭାର୍ଯ୍ୟା ପାଦତଳେ ପଡ଼ି କ୍ଷମା ମାଗିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ହାସ୍ୟରସରେ ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ଯେଉଁ କବିତାଟି ଅଛି ତାହା ପଢ଼ିଲେ ତାଙ୍କ ମନୋଭାବ ଜଣାଯାଇ ପାରିବ ।

ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କୁ ଏବେ ମଧ୍ୟ ସମଗ୍ର ଉତ୍କଳରେ କେବଳ ଜଣେ ହାସ୍ୟରସିକ କବି ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଉଛି । ସେ ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଏବଂ ରାଘବ ବିଳାସ ନାମକ ଦୁଇଟି କାବ୍ୟ ରଚନା କରିବାଦ୍ୱାରା ଯେ ଜଣେ ପ୍ରଖ୍ୟାତ ମହାକବି ଓ ପଣ୍ଡିତ, ଏ ଧାରଣା ସମାଜରେ ଗ୍ରହଣଯୋଗ୍ୟ ହୋଇପାରି ନାହିଁ । ସମସ୍ତେ ତାଙ୍କୁ ହାସ୍ୟରସର ଚମତ୍‌କାରିତାରେ ଜଣେ ଅଦ୍ୱିତୀୟ ଶିଳ୍ପୀ କହିବାରେ କୁଣ୍ଠିତ ନୁହନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ଅସାଧାରଣ କବିତ୍ୱ ପ୍ରତି ସମ୍ମାନ ବୋଧ ଶିକ୍ଷିତ ସମାଜରେ ମଧ୍ୟ ଆଜିପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦେଖାଯାଇ ନାହିଁ । ସେହି ଭୟରେ ସେ ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରରେ ଲେଖିଛନ୍ତି—

ଶୂଦ୍ରମୁଖୁ ଏ ହୋଇଛି ବାହାର

ରୌଦ୍ରତା ବହି କେହି ନ ବିଚାର

ବିଧୁ ବିଧୁନ୍ଣଦ ଉଚ୍ଛିଷ୍ଟ ଜଣା

ଶିବେ ବାଜେ ଚନ୍ଦ୍ରଚୂଡ଼ ବାଜଣା ସେ

ପଦ୍ମା–ପତିଙ୍କର ପଦ ଯେ

ସମ୍ଭବ ସମ୍ପଦ ପଦାର୍ଥରେ ବ୍ୟର୍ଥ ଖଣ୍ଡିବାର ଅପବାଦ ଯେ ।

‘‘ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥ (ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର) ଜଣେ ଶୂଦ୍ରବ୍ୟକ୍ତିର ମୁଖରୁ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଛି ବୋଲି କେହି ତୀବ୍ର ଭାବ ଧରି ବିଚାର କରନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ଏ ଗ୍ରନ୍ଥର କବି ଜଣେ ଶୁଦ୍ର ବଢ଼େଇ ଜାତିର ଥିବାରୁ ତାଙ୍କ ମୁଖନିଃସୃତ ବାଣୀ ଶୂଦ୍ର ଅଇଣ୍ଠା ମନେକରି କେହି ବ୍ରାହ୍ମଣାଦି ଉଚ୍ଚ ବର୍ଣ୍ଣର ବ୍ୟକ୍ତି କୋପ ବା ଘୃଣା ପ୍ରକାଶ କର ନାହିଁ ।

ପରମ ଅହ୍ଲାଦକ ଚନ୍ଦ୍ରମା ଚାଣ୍ଡାଳ ଚାହୁର ଉଚ୍ଛିଷ୍ଟ ବୋଲି ଜଣାଗଲେ ହେଁ ଯେପରି ତାହାକୁ ମଣ୍ଡି ହୋଇ ଅନାଦି ଦେବତା ପରମେଶ୍ୱର ଶିବ, ଚନ୍ଦ୍ରଚୁଡ଼, ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖର ନାମରେ ବିଦିତ ହୋଇଅଛନ୍ତି, ସେହିପରି ପଦ୍ମାପତି ଯେ−ମହାନ ଦେବତା ବିଷ୍ଣୁସ୍ୱରୂପୀ କୃଷ୍ଣ ତାଙ୍କ ବିଷୟ ଏ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ସମସ୍ତଙ୍କର ଶିରୋଧାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇପାରିବ ।” ଏହିଭଳି ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଅଭିମନ୍ୟୁ ମଧ୍ୟ ଦୃଢ଼ତାର ସହିତ କହି ଅଛନ୍ତି—

‘‘ଅମ୍ୱୁ ଯେ ହେଉ ସେ ହେଉ, ଶାଳଗ୍ରାମ ସ୍ନାନେ,

ଅଗ୍ରାହ୍ୟ କାହାର ପାଦୋଦକ ନାମ ଜ୍ଞାନେ ।”

ଏକାନ୍ତ ସୁଖର ବିଷୟ ଯେ ଡକ୍ଟର ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ତାଙ୍କ ଇତିହାସରେ ପ୍ରାଚୀନ କବିମାନଙ୍କ ତାଲିକାରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ନାମଟିକୁ ଉଚ୍ଚ ସ୍ଥାନ ଦେଇଅଛନ୍ତି । ଏତତ୍ ବ୍ୟତୀତ ‘‘ପ୍ରାଚୀନ ଉତ୍କଳ” ଲେଖକ ସ୍ୱର୍ଗତ ଜଗବନ୍ଧୁ ସିଂହ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ବ୍ୟଙ୍ଗ ସାହିତ୍ୟର ମଧ୍ୟ ଯଥାର୍ଥ ଆଲୋଚନା କରିଅଛନ୍ତି । ଅଧ୍ୟାପକ ରାଜକିଶୋର ରାୟ ତାଙ୍କ ଲିଖିତ ‘ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ରଙ୍ଗରସ’ ଶୀର୍ଷକ ପ୍ରବନ୍ଧରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସମ୍ୱନ୍ଧରେ ‘ଯଦୁମଣି ରହସ୍ୟ’ମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ଗ୍ରହଣ କରି ତାଙ୍କୁ ହାସ୍ୟରସର ଅଦ୍ୱିତୀୟ ଶିଳ୍ପୀ ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି । ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି— ‘ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନମତି ଯଦୁମଣିଙ୍କ କବିତାଗୁଚ୍ଛ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଶୋଭା ବର୍ଦ୍ଧନକାରୀ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ସାହିତ୍ୟ ଓ ସାହିତ୍ୟତତ୍ତ୍ୱ ଲେଖିବାକୁ ଯାଇ ଯଦୁମଣିଙ୍କର କବିପ୍ରତିଭା ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଦେବାର ସୁଯୋଗ ସେ ମଧ୍ୟ ଲାଭ କରିପାରି ନାହାନ୍ତି । ପୃଥିବୀରେ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର କବିତା ଲେଖି କବି ଅମର ହୋଇଥିବାର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବିରଳ ନୁହେ । ଅଥଚ ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ପରି ରସପ୍ରଧାନ, ଅଳଙ୍କାର−ପ୍ରଧାନ, ଭାବ ପ୍ରଧାନ କବିତା ଯଦୁମଣି ଲେଖି ମଧ୍ୟ କାବ୍ୟଲେଖକ କବି ବୋଲି ପ୍ରସିଦ୍ଧି ପାଇପାରି ନାହାନ୍ତି, ଏହା ହିଁ ଦୁଖ ।

‘‘କାବ୍ୟଞ୍ଚ ବିଲକ୍ଷଣ ରଚନୋପଲକ୍ଷିତୋ ବିବିଧଗୁଣମ୍ଫିତୋ ନାନାଳଙ୍କାରମଣ୍ଡିତୋ ରସଭାବାଦିପ୍ରଧାନୋ ବାକ୍ୟବିଶେଷଃ” ତାଙ୍କ କାବ୍ୟରେ ଏଥିରୁ କ’ଣ ବା ଊଣା ଅଛି ?

ଯଥା ସ୍ଥାନରେ ତାଙ୍କ କାବ୍ୟର ମହତ୍ତ୍ୱ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେବ । ନିଷ୍ଠୁର ସତ୍ୟର ଉପାସକ, ଜାତୀୟତାର ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଗ୍ରହ, ମାନବ ଭାବରେ ନିଜକୁ ନିରନ୍ତର ପରିଚିତ କରିବାର ସୁଦୃଢ଼ ଯୂପସ୍ତମ୍ଭସ୍ୱରୂପୀ ଯେଉଁ ଯଦୁମଣି ଅନ୍ଧକାରାଚ୍ଛନ୍ନ ପୀଡ଼ିତ ମୂର୍ଚ୍ଛିତ ଦେଶରେ ପଞ୍ଚାଅଶୀ ବର୍ଷ କାଳ ଜୀବନରଥର ଜୟ−ଯାତ୍ରାରେ ସମର୍ଥ ହୋଇଥିଲେ, ତାଙ୍କର ସେ ନିର୍ଭୀକ, ରସବନ୍ତ ଜୀବନର ପୂଜା ଆମ୍ଭଙ୍କୁ ଯେ କେବେ କରିବାକୁ ହେବ ତା ଭାବି ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହାଠାରୁ ପରିତାପର ବିଷୟ କ’ଣ ହୋଇପାରେ ?

ଯଦୁମଣି ସର୍ବଦା ନ୍ୟାୟ ଓ ନିରାଟ ସତ୍ୟର ଉପାସକ ଥିଲେ । ଶକ୍ତିଶାଳୀ ରାଜାଙ୍କର ପ୍ରିୟପାତ୍ର ହୋଇ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ନ୍ୟାୟରେ ପ୍ରତିକାରସୂଚକ ମନ୍ତବ୍ୟ ଦେବାକୁ କେବେହେଲେ ପଶ୍ଚାତ୍‌ତ୍ପଦ ହେଉ ନ ଥିଲେ । ନୂଆଗଡ଼ର ରାଜା ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତା ତାଙ୍କୁ ଅତି ଆପଣାର କରିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ରାଜାଙ୍କର ଏକ ଅନ୍ୟାୟ ବ୍ୟବହାରରେ ସେ ଡୋଲି ଭିତରେ ରହି ନିଜକୁ ଲୁଚାଇ ରଖି ଯେପରି ଲୀଳା ଦେଖାଇ ରାଜାଙ୍କର ଗର୍ବଗଞ୍ଜନ କରିଥିଲେ, ସେପରି ଅସୀମ ସାହସିକତା ଅଳ୍ପ ଲୋକଙ୍କଠାରେ ଦେଖାଯାଏ । ରଣପୁର ରାଜାଙ୍କୁ କନ୍ଧି, ଅନ୍ଧ କହି ଗାଳିଦେବା, ଦଶପଲା ରାଜାଙ୍କୁ ପୂଜ୍ୟପୂଜାର ଅନୁପଯୁକ୍ତ ବୋଲି ସହସ୍ର ଜନତା ସମ୍ମୁଖରେ, ଏପରି କି ଦେବତା ସମ୍ମୁଖରେ ବ୍ୟକ୍ତ କରିବା, ବୌଦ୍ଧ ରାଜାଙ୍କୁ କୁତା ବୋଲି ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରିବା, ଢେଙ୍କାନାଳ ରାଜାଙ୍କୁ ଚଣ୍ଡାଳ କେତୁ ମୁଖ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବା ଏମନ୍ତ କି ଦୁର୍ଦ୍ଧର୍ଷ ନୃପତି ଅନୁଗୁଳ ଜଗଦ୍ଦେବଙ୍କୁ ଚିତା କାଟିବା ପ୍ରଭୃତି କାର୍ଯ୍ୟରୁ ତାଙ୍କ ନିର୍ଭୀକତା ଓ ସ୍ପଷ୍ଟବାଦିତାର ବହୁ ନିଦର୍ଶନ ମିଳେ ।

୧୮୧୭ ପାଇକ ବିଦ୍ରୋହକୁ ଯଦୁମଣି ସ୍ୱାଗତ କରିଛନ୍ତି । ଦେଓ୍ୱାନ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଏବଂ ବକ୍‌ସି ଜଗବନ୍ଧୁଙ୍କୁ ଅରଣ୍ୟ ପଥରେ ନିରନ୍ତର ଭେଟି ଜୀବନକୁ ଫାଶିଖୁଣ୍ଟରେ ରଖିଦେଇ, ପୁନଶ୍ଚ ନୟାଗଡ଼ ରାଜା ବ୍ରଜବଲ୍ଲଭ ଏବଂ ଲଡ୍ଡୁକେଶଙ୍କ ଅତ୍ୟାଚାରର ପ୍ରତିକାର ପାଇଁ ସେ ମେଳି ସୃଷ୍ଟି କରିଛନ୍ତି । ଜଣେ ବିଧବାର ଜମି କେହି ଧନୀବ୍ୟକ୍ତି ଅନ୍ୟାୟରେ ନେଇଗଲା, ଯଦୁମଣି ସେଥିପାଇଁ ରାଜକର୍ମ୍ମଚାରୀ ସହିତ ଲଢ଼ିଅଛନ୍ତି; ଅନାଥ ଶିଶୁ ତାର ସେବାପୂଜାରୁ ବଞ୍ଚିତ ହେବାରୁ ଯଦୁମଣି ତାର ସେବାପୂଜା ଫେରାଇ ଆଣିବାକୁ ନିଜ ସ୍ୱାର୍ଥ ଛାଡ଼ି ଅତ୍ୟାଚାର ମଧ୍ୟ ଭୋଗିଛନ୍ତି । ଏପରି କି ଯାହା ରୋଜଗାର କରିଛନ୍ତି ତାହା ଦୀନ ଦରିଦ୍ର, ବ୍ରାହ୍ମଣ, ବିଧବା, ଅନାଥ ଏବଂ ନିରକ୍ଷରମାନଙ୍କୁ ଦେବାରେ ସର୍ବସ୍ୱ ସାରିଦେଇ ଚିର ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ବରଣ କରିବାକୁ ପଛଘୁଞ୍ଚା ଦେଇ ନାହାନ୍ତି । ତେଣୁ ସେ ମୃତ୍ୟୁପୁରକୁ ଯାତ୍ରା କଲାବେଳେ ନୂଆଗଡ଼ର ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ଘରେ ଘରେ ଆର୍ତ୍ତ କୋଳାହଳ ଧ୍ୱନି ଉଠିଛି । ନିରାଶ୍ରୟ ଲୋକ ମାତ୍ରେ ଭାବୁଥିଲା ଯେ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ବସିଛି, କିଏ ମୋର କ’ଣ କରିବ ? ଏକଥା ଏକାନ୍ତ ନିଶ୍ଚିତ ସତ୍ୟ ଯେ ମାନବିକତାର ଜ୍ୱଳନ୍ତ ନିଷ୍ଠା ତାଙ୍କ ପରି କେହି ସେକାଳରେ ଦେଖାଇ ନ ଥିଲେ ।

ଜୀବନର ଅର୍ଦ୍ଧାଂଶ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ଈଶ୍ୱରବିଶ୍ୱାସୀ ନ ଥିଲେ । ତେଣୁ ମୁର୍ତ୍ତିପୂଜା ବିରୁଦ୍ଧରେ ତାଙ୍କର ଉକ୍ତି ଥିଲା—

କେଉଁଠାରେ ଖଡ଼ୁ ଗଡ଼ୁ କେଉଁଠାରେ ମୁଦି

କେଉଁଠାରେ ବୋଲାଉଛ କରୁଣାବାରିଧି ।

ଏହା ବୋଲି ସେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ନାସ୍ତିକ ଥିଲେ ତାହା କହିହେବ ନାହିଁ । ସେ ପଶୁଘାତର ଏକାନ୍ତ ବିରୋଧି ଥିଲେ । ତେଣୁ ସେ କହିଥିଲେ—

କର୍କଶ କରି କରେ କଟାରି ଧରି

କ୍ରୋଧେ ହଣାଇ ଗଳକନ୍ଧକୁ କରି

ଖାଇଣ ମହାମାୟୀ ସନ୍ତୋଷ ହୋଇ

ଜନ୍ମ ଜନ୍ମକେ ହଣା ହୋଇବୁ ତୁହି ।

ପରମାର୍ଥ ଧର୍ମ୍ମ ପ୍ରତି ସ୍ୱତଃ ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଇ ସେ ରାମ ଓ କୃଷ୍ଣ ଉଭୟଙ୍କ ବିଷୟରେ ଦୁଇଟି ସରସ କାବ୍ୟ ଲେଖିଅଛନ୍ତି । ଅବଶ୍ୟ ସେ ଉକ୍ତ ଗ୍ରନ୍ଥ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ଧର୍ମ୍ମର କୌଣସି ବିଶେଷତ୍ୱ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ନାହାନ୍ତି । କବିତ୍ୱ ଓ ବର୍ଣ୍ଣନାସୌଷ୍ଠବ ହିଁ ତାଙ୍କର ଅଭିପ୍ରେତ ଥିଲା । ତାଙ୍କର ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଗ୍ରନ୍ଥ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ସେ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଜଗନ୍ନାଥ ବୋଲି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଶ୍ୱାସ କରିଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ସେ ପ୍ରତି କଳା ବା ଛାନ୍ଦର ଶେଷରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏହିପରି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ଯଥା:—

ପ୍ରଥମ କଳା:— ଘୋଷ ଯାତ୍ରାରେ ତିନି ରଥର ଯେଉଁ ୪୨ ଚକ ତାହା ଗୁଣ୍ଡିଚା ବାହୁଡ଼ାରେ ମିଶି ୮୪ ଚକ ହେଉଥିବାରୁ ତାର ଧ୍ୱନିକୁ ତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାନରେ ଚଉରାଶି ଚକ୍ରର ଉତ୍ସବ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।

ଦ୍ୱିତୀୟ କଳା:— ସ୍ୱୟଂ ଜଗନ୍ନାଥ ରତ୍ନସିଂହାସନ ତ୍ୟାଗ କରି ନନ୍ଦିଘୋଷ ରଥରେ ଚଢ଼ି ରଥଚକ୍ର ଧ୍ୱନିରେ ଆର୍ତ୍ତୀର ପାପ ନିବାରଣ କରିଥାନ୍ତି ।

ତୃତୀୟ କଳା:— ପୁଣି ସେହି ରଥଯାତ୍ରାର ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ସେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ଦୟାର ଶଗଡ଼ ଅଟନ୍ତି ଏବଂ ତାଙ୍କ ଆଖି ଦୁଇଟି ଚକପ୍ରାୟ ଅଟେ ବୋଲି ଲେଖିଛନ୍ତି ।

ଚତୁର୍ଥ କଳା:— ମିଥୁନ ମାସରେ ଯେ ରଥରେ ଭ୍ରମଣ କରନ୍ତି, ଉକ୍ତ ଜଗନ୍ନାଥ ସମସ୍ତଙ୍କ ମୋକ୍ଷଦାତା ଅଟନ୍ତି ବୋଲି ଲେଖିଛନ୍ତି ।

ପଞ୍ଚମ କଳା:— ଯେ ଦେବତା ସ୍ନାନ ବେଦୀ, ଯଜ୍ଞ ବେଦୀ ଏବଂ ରତ୍ନସିଂହାସନରେ ବସି ଭୋଜନ କରୁଥିବାରୁ ସୁଦର୍ଶନ ଚକ୍ର ବାମହସ୍ତରେ ଥାଏ କିନ୍ତୁ ରଥଯାତ୍ରାରେ ସେ ପ୍ରଭୁ ପତିତମାନଙ୍କୁ ଉଦ୍ଧାର କରିବାକୁ ଯାଉଥିବାରୁ ଚକ୍ର ତାଙ୍କର ଦକ୍ଷିଣ ହସ୍ତରେ ଶୋଭାପାଏ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।

ଷଷ୍ଠ କଳା:— ସ୍ନାନ ବେଦୀରେ ବିଜେ ହେବା ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣନା ଦେଇଛନ୍ତି ।

ସପ୍ତମ କଳା:— ରଥଯାତ୍ରାର ଚତୁର୍ଦ୍ଧାମୂର୍ତ୍ତି ବର୍ଣ୍ଣନା ଦେଇଛନ୍ତି ।

ଅଷ୍ଟମ କଳା:— ଲକ୍ଷ୍ମୀ−ନାରାୟଣ ଭେଟର ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।

ଯଦୁମଣି ରଥଯାତ୍ରାରେ ଠାକୁରଙ୍କର ଅଣସର କାର୍ଯ୍ୟ ସ୍ୱହସ୍ତରେ କରୁଥିଲେ, ବିଶେଷରେ ସେ ବଢ଼େଇ ଥିବାରୁ ରଥଯାତ୍ରା−ବର୍ଣ୍ଣନାର ମହାନୀୟତା ପ୍ରତି କଳାରେ ଦେଖାଇଅଛନ୍ତି ।

ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ସେ ନାରଦଙ୍କ ଉକ୍ତିରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଜଗନ୍ନାଥ ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରି ଲେଖିଅଛନ୍ତି—

ମଞ୍ଜୁଳ ନୀଳ ନିଚୋଳ ଚୋଳ ମେଳ କୁଚ ନୀଳାଦ୍ରି ଶଙ୍ଖ ଗୋଳ

ଲପନତ ଶତଦଳ କମଳ

ରତ୍ନ ସିଂହାସନ ଯତନ ଅଧର ମଧୁର ବିଶ୍ରାମସ୍ଥଳ, ହେ ମାଧବ

ବିକ୍ରମରେ ରାଜିଲେ ନଗଦରେ

ବିକ୍ରମରେ ରାଜିଲେ ନଗଦରେ

ଆଣିବ ତ ତାଙ୍କୁ ହୃଦୟ ବାହୁକୁ ମାନିବାକୁ ଆଶ୍ଳେଷରେ,

ହେ ମାଧବ । ୨୦ । (୪ର୍ଥ କଳା)

ଏ ପଦର ଅନ୍ୱୟ ହେଲା—

ହେ ମାଧବ ! (ସେହି ରୁକ୍ମିଣୀର) ମଞ୍ଜୁଳ ନୀଳ ନିଚୋଳ ଚୋଳ ମେଳ କୁଚ ନୀଳାଦ୍ରୀ (ପ୍ରାୟ ଅଟେ) । (ତାର କଣ୍ଠ) ଗୋଳ ଶଙ୍ଖ (ପ୍ରାୟ ଅଟେ) । (ତା) ଲପନ ତ ଶତଦଳ କମଳ (ପ୍ରାୟ ଅଟେ) । (ତାର) ଯତନ ଅଧର ମଧୁର ବିଶ୍ରାମସ୍ଥଳ (ହେତୁ) ରତ୍ନସିଂହାସନ (ସଦୃଶ ଅଟେ) । ହେ ମାଧବ ! ବିକ୍ରମରେ ନଗଦରେ ରାଜିଲେ (ତାଙ୍କ) ରାଜିଲେ ନଗଦରେ ବିକ୍ରମରେ (ତାଙ୍କ) ହୃଦୟ (ତୁମ୍ଭ) ଅର୍ଥ ହେଲା—

ହେ ମାଧବ ! ସେହି ରୂପସୀ ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କର ସୁନ୍ଦର ନୀଳ−ଶାଢ଼ୀ ସାଥିକୁ କାଞ୍ଚୁଲା ଯେଉଁଠି ଏକତ୍ର ହୋଇଛି ସେହି କୁଚଯୁଗ ତୁମ୍ଭର ଶୈଳ ପ୍ରାୟ ଅଟେ । ତାଙ୍କର ମୁଖ ତୁମ୍ଭର ଶତଦଳ କମଳାସନ ପରି ଅଟେ । ତାଙ୍କର ସୁନ୍ଦର ଅଧର ମିଷ୍ଟତାର ବିଶ୍ରାମସ୍ଥଳ ହେତୁ ତୁମ୍ଭର ରତ୍ନ ସିଂହାସନ ସଦୃଶ ଅଟେ ।

ହେ ମାଧବ ! ଜାଣିବ ଯେ ତୁମ୍ଭର ପ୍ରିୟ ବୈକୁଣ୍ଠ ଧାମ, ବିପରୀତ ଭାବରେ ତାଙ୍କଠାରେ ରହିଅଛି । କାରଣ ତୁମ୍ଭର ପ୍ରିୟପୁରୀ ଶଙ୍ଖ ଉପରେ ପର୍ବତ ରହି ବିରାଜିତ, କିନ୍ତୁ ସେହି ଶୋଭାବତୀ କଣ୍ଠରୂପକ ଶଙ୍ଖ କୁଚରୂପୀ ପର୍ବତ ଉପରେ ସ୍ଥାପିତ । ଏତିକି ମାତ୍ର ପ୍ରଭେଦ । ତୁମ୍ଭେ ତାଙ୍କର ସ୍ୱୀକୃତି ଲାଭକରି, ସାହାସର ସହିତ ନିକଟରେ ତାଙ୍କ ହୃଦୟକୁ ତୁମ୍ଭ ବାହୁଦ୍ୱୟର ଆଲିଙ୍ଗନରେ ଶୋଭିତ କରିବ ତ ?

* ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ନିଚୋଳ—ଶାଢ଼ୀ । ଚୋଳ—କାଞ୍ଚୁଲା । ଲପନ—ମୁଖ । ଗୋଳ—ମଣ୍ଡଳାକାର କ୍ଷେତ୍ର, ବର୍ତ୍ତୁଳାକାର ପିଣ୍ଡ । ଯତନ—ସୁନ୍ଦର । ମଧୁ—ଅମୃତ, ମିଷ୍ଟ । ବି—ବିରୁଦ୍ଧ । ନଗ—ପର୍ବତ । ଦରେ—ଶଙ୍ଖରେ । ନଗଦରେ—ନିକଟରେ । ରାଜିଲେ—ରାଜିରେ, ସମ୍ମତିରେ । ମାନିବା—ଶୋଭନୀୟ ହେବା ।

ଏ ପଦକ ପାଠ କରିବା ପରେ ପାଠକମାନେ ଜାଣିପାରିବେ ଯେ କବି ଯଦୁମଣି, କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଜଗନ୍ନାଥ ବୋଲି କିପରି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଧାରଣା କରିଅଛନ୍ତି ।

କେହି କେହି କହିଥାନ୍ତି ଯେ ଜଗନ୍ନାଥ ଅତି ଆଦିମ ମୂର୍ତ୍ତି । ଦୀର୍ଘ ଅତୀତରେ କେଉଁ ଆଦିମ ଯୁଗରେ ଆର୍ଯ୍ୟଜନଙ୍କର ବ୍ରହ୍ମ ଧାରଣା ଆସିବା ବେଳେ ସେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥିଲା ।

ଆପାଣିପାଦୋ ଜବନୋ ଗ୍ରହୀତା

ପଶ୍ୟତ୍ୟଚକ୍ଷୁଃ ସଶୃଶୋତ୍ୟ କର୍ଣ୍ଣଃ

ସ ବେତ୍ତି ବେଦ୍ୟଂ ନ ଚ ତସ୍ୟାସ୍ତି ବେତ୍ତା

ତମା ହୁରଗ୍ର୍ୟଂ ପୁରୁଷଂ ମହାନ୍ତଂ ।

‘ସେହି ପରମାତ୍ମା ହସ୍ତପଦଶୂନ୍ୟ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ବେଦବାନ ଓ ଗ୍ରହୀତା ଅଟନ୍ତି । ସେ ଅଚକ୍ଷୁ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ଦର୍ଶନ କରନ୍ତି । ଅକର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ଶ୍ରବଣ କରନ୍ତି । ସେ ଜ୍ଞେୟ ବିଷୟ ଜାଣନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ଜ୍ଞାତା କେହି ନାହିଁ । ବ୍ରହ୍ମବାଦିଗଣ ତାହାଙ୍କୁ ଆଦି ଓ ମହାନ ପୁରୁଷ ବୋଲି କୀର୍ତ୍ତନ କରିଥାନ୍ତି ।’ ଉପନିଷଦର ଏହି ଆଦି ପୁରୁଷଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣନା ଜଗନ୍ନାଥ ମୂର୍ତ୍ତିରେ ହିଁ ପ୍ରାୟ ପ୍ରକଟିତ ହୁଏ ।

ବାଲ୍ମୀକି ରାମାୟଣ ଉତ୍ତରାକାଣ୍ଡ ସ୍ୱର୍ଗାରୋହଣ ଅଧ୍ୟାୟରେ ଲିଖିତ ଅଛି, ରାମଚନ୍ଦ୍ର ବିଭୀଷଣଙ୍କୁ କହିଛନ୍ତି—

‘‘ଆରାଧୟ ଜଗନ୍ନାଥମିକ୍ଷାକୁ କୁଳଦୈବତଂ

ଆରାଧନୀୟ ମନିଶଂ ଦେବୈରପି ସବା ସବୈଃ ।”

ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ଚିରନ୍ତନ ପରଂବ୍ରହ୍ମ ରୂପେ ଯଦୁମଣି ଆରାଧନା କରିଥିବା ତାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥମାନଙ୍କରେ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଛି । ତାଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏପରି କେତେକ ଧାରଣା ଅଣାଯାଇପାରେ । କାଳକ୍ରମେ ତାଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଆଲୋଚନା ବିସ୍ତୃତରୁ ବିସ୍ତୃତ ନିଶ୍ଚିୟ ହେବ ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କର କାବ୍ୟ କବିତାଗୁଡ଼ିକକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଚାରି ଭାଗରେ ବିଭାଗ କରାଯାଇପାରେ । ଯଥା—

(୧) ହାସ୍ୟ ରସାତ୍ମକ କବିତାବଳୀ ।

(୨) କାବ୍ୟ, ରାଘବ ବିଳାସ ।

(୩) କାବ୍ୟ, ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ।

(୪) ଚଉପଦୀମାଳା ।

ହାସ୍ୟରସ—

ଯଦୁମଣି ଦୀର୍ଘ ପଞ୍ଚାଅଶି ବର୍ଷ ବଞ୍ଚିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ପ୍ରତିଭାମୟ ଜୀବନର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଘଟଣା ଲିପିବଦ୍ଧ ହୋଇପାରିନାହିଁ । ତାଙ୍କ ଜୀବନର ଯେଉଁ ଯେଉଁ ଘଟଣାବଳୀ ଜନସମାଜର ହୃଦୟ ସ୍ପର୍ଶ କରିଥିଲା ତାହା କାଳକ୍ରମେ ଗଳ୍ପ ଆକାରରେ ପ୍ରବାଦ ସୂତ୍ରରେ ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ଘରେ ଘରେ ପ୍ରଚଳିତ ହୋଇ ରହିଅଛି । ଯଦୁମଣିଙ୍କର ହାସ୍ୟରାସ ସମ୍ବଳିତ ‘ଯଦୁମଣି ରହସ୍ୟ’ କେବେ କେଉଁଠି ଓ କିଏ ପ୍ରକାଶ କଲା, ତାହାର ଠିକ୍ ବିବରଣୀ ମିଳେ ନାହିଁ । ଏଥିରେ ଥିବା ହାସ୍ୟରାସର ପ୍ରସଙ୍ଗ ଗୁଡ଼ିକ ଯଥାଯଥ ବୋଲି କହି ହେବ ନାହିଁ ।

ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀର ସଂଗ୍ରାହକ ବହୁ ଯତ୍ନ କରି ନାନା ସ୍ଥାନରୁ ଶହେ ମାତ୍ର ହାସ୍ୟ ଗଳ୍ପ ସଂଗ୍ରହ କରିପାରିଛନ୍ତି । ଆଉ କେତେ ଯେ ଲୁପ୍ତ ହେଲା ବା କେଉଁଠି ଅଛି ତାହା ବର୍ତ୍ତମାନ କହି ହେବ ନାହିଁ ।

ଏହି ହାସ୍ୟ ଶତକରେ ଏପରି ଉପାଦେୟତା ପୁରି ରହିଛି ,ଯାହା ଯଥାସାଧ୍ୟ ସଂଶୋଧିତ ଓ ସଠିକ ଭାବରେ ସଂଗୃହୀତ କରାଯାଇଛି । ବହୁ ଅପ୍ରାପ୍ୟ ଗଳ୍ପ ମଧ୍ୟ ଏଥିରେ ସଂଯୋଜିତ ହୋଇ ଅଛି । ଏହି ଶତକ ସଂଗ୍ରହରେ ଡକ୍ଟର ମାୟାଧର ମାନସିଂହ, ପଣ୍ଡିତ ବାନାମ୍ବର ଆଚାର୍ଯ୍ୟ, ବାଣୀକଣ୍ଠ ନିମାଇଚରଣ ହରିଚନ୍ଦନ ଓ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଜନ୍ମସ୍ଥଳୀ ଇଟାମାଟିର ଶ୍ରୀ ବେଣୁଧର ପୃଷ୍ଟି ପ୍ରଭୃତି କେତୋଟି ସାହାଯ୍ୟ କରିଛନ୍ତି । ତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ‘ଯଦୁମଣି ରହସ୍ୟ’ ‘ଯଦୁମଣି କଥା ରହସ୍ୟ’ ବହି ଦୁଇଖଣ୍ଡରୁ କେତେକ ପ୍ରାଥମିକ ଉପାଦାନ ଓ ସନ୍ଧାନ ନିଆଯାଇଛି । ବିଶେଷରେ ହାସ୍ୟ ଶତକରେ ଦିଆଯାଇଥିବା କେତେକ ପ୍ରବାଦର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣାଂଶ ଏବଂ ଚଉପଦୀମାନେ (ପୂର୍ବ ଗଡ଼ଜାତ) ନରସିଂହପୁର (କଟକ)ର ଘଣ୍ଟାପଡ଼ା ନିବାସୀ ଏବଂ ତକ୍ରତ୍ୟ ସାଧୁଚରଣ ସଂସ୍କୃତ ଟୋଲର ଛାତ୍ର ଥିବାବେଳେ ଶ୍ରୀମାନ୍ ନବଘନ ପ୍ରଧାନ ବହୁ କଷ୍ଟ ସହ୍ୟ କରି ଜଣେ ପୁରାତନ ପାଲାକାରରଏ ଏକ ପୋଥିରୁ ସଂଗ୍ରହ କରି ଦେଇଛନ୍ତି ।

ଏ ଓଡ଼ିଆ ପାଲାକାରଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପାଖେଇ ଆସୁଥିଲେହେଁ ସେ ତାଙ୍କ ସଂଗୃହୀତ ଚଉପଦୀମାନଙ୍କର ପୋଥିଟିର ସଂଧାନ ମଧ୍ୟ କାହାକୁ ଦେଇନାହାନ୍ତି । ସେ ମୃତ୍ୟୁ ପୂର୍ବରୁ ତାହା ବରଂ ନଷ୍ଟ କରିଦେବେ, କାହାକୁ କେବେ ଦେବେ ନାହିଁ, ଏହାହିଁ ତାଙ୍କର ପ୍ରବଳ ବାସନା । ତାଙ୍କର ଯୁକ୍ତି ଯେ—ସେ ପାଲା ଶିକ୍ଷା କରିବା ବେଳେ ତାଙ୍କୁ ସେ କାଳର ଲୋକ କେହି ସାହାଯ୍ୟ କରିନାହିଁ, ବରଂ ଅପମାନିତ କରିଛନ୍ତି । ତେଣୁ ସେ ଏପରି ପ୍ରତିଜ୍ଞା କରିଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀମାନ ନବଘନ ତାଙ୍କଠାରୁ ସେ ଲେଖା ମଧ୍ୟ ନ ପାଇ ଅନ୍ୟ ସୂତ୍ରରେ ଅର୍ଥାତ୍ ତାଙ୍କ ବଧୂଙ୍କଠାରୁ ପୋଥିଟି ଦେଖିବାକୁ ମାଗିଆଣି ଦୁଇଟି ରାତ୍ରରେ ସେମାନ ଲେଖି ପକାଇ ପୁଣି ପୋଥି ଫେରାଇ ଦେଇଛନ୍ତି । ଏହିତ ଏ ଦେଶର ଅବସ୍ଥା !

ଗୋଟିଏ ଦୁଇଟି ନୂତନ ଘଟଣାର ପଦ୍ୟାଂଶ କୁହାଯାଉଛି । ପାଠକ ପାଠିକା ଏହି ଚିତ୍ରଣରୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କର କବିତ୍ୱ ଏବଂ ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍‌ପନ୍ନମତିତ୍ୱ କିପରି ଅସାଧାରଣ ଥିଲା, ତାହା ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରିପାରିବେ ।

ଢ଼େଙ୍କାନାଳର ରାଜା ଭାଗୀରଧି ମହେନ୍ଦ୍ର ବାହାଦୁର ଥରେ ଏକ ପଣ୍ଡିତ ସଭା ତାଙ୍କ ରାଜଧାନୀରେ କରାଇଥିଲେ । ସେଥିରେ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କୁ ଯୋଗ ଦେବା ସକାଶେ ସେ ଛବିଶ ଗଡ଼ଜାତର ରାଜାମାନଙ୍କୁ ଚିଠି ଲେଖିଥିଲେ । ଫଳରେ ନୟାଗଡ଼ର ତତ୍‌କାଳୀନ ରାଜା ଚିଠିପାଇ ତାହା ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ନିକଟକୁ ପଠାଇଥିଲେ ।

ଯଥାସମୟରେ ଯଦୁମଣି ସଭାଦ୍ୱାରରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ । ରାଜା ସଭାଗୃହର ଦ୍ୱାରରେ ସ୍ୱୟଂ ଉପସ୍ଥିତ ରହି ପରିଚୟ ଅନୁସାରେ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କୁ ଯଥା ସମ୍ମାନ ଅର୍ପଣ କରି ସ୍ୱାଗତ କରୁଥାନ୍ତି । ଯଦୁମଣି ଜଣେ ଶୂଦ୍ର ବଢ଼େଇକୁଳ ସମ୍ଭୂତ ବୋଲି ରାଜା ଜାଣନ୍ତି ଏବଂ ନୂଆଗଡ଼ ରାଜଦରବାରରେ ସେ ଜଣେ କବି ଥିବାର ମଧ୍ୟ ଜାଣନ୍ତି ।

ଯଦୁମଣି କାନରେ କୁଣ୍ଡଳ ଧାରଣ କରି, ସଭା ବାଳରେ ଚୁଟି ପକେଇ, ରଣପୁରୀ ପାଟଯୋଡ଼ ପିନ୍ଧି ରାଜଦ୍ୱାରରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ । ବଢ଼େଇକୁ ଏଠାରେ କେଉଁଠି ଆସନ ଦିଆଯିବ କେହି କେହି ବିଜ୍ଞ ପଣ୍ଡିତ ଚର୍ଚ୍ଚା କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ରାଜା ମଧ୍ୟ ତା ଶୁଣୁଥାନ୍ତି ।

ଏ ଘଟଣାରେ ମହେନ୍ଦ୍ର ବାହାଦୁରଙ୍କର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ତାବକମାନେ କହିଥାନ୍ତି ଯେ ହାସ୍ୟରସିକ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍‌ପନ୍ନମତିତ୍ୱ ପରୀକ୍ଷା ଲାଗି ରାଜା ତାଙ୍କୁ ଅପମାନ ସୂଚକ କଥା କହିଥିଲେ । ଏହା ସତ୍ୟ ହୋଇପାରେ । ତେବେ ଘଟଣା ଏଠାରେ ଏପରି ଘଟିଲା ଯେ ସଭାରେ ସମାସୀନ ଶତ ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ସପକ୍ଷରେ ରାଜା ଭଗୀରଥି ମହେନ୍ଦ୍ର ବାହାଦୁର ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଦେଖିବା ମାତ୍ରେ ପରିଚର୍ଯ୍ୟା ବା ସ୍ୱାଗତ କରିବା ଦୂରେ ଥାଉ ହଠାତ୍ କହି ଉଠିଲେ—

କ୍ୟେତୁ ଏଠାରେ ପାଂଳ ବଢ଼େଇ ? ତୋର ଏଠାରେ କ’ଣ ସ୍ଥାନ ଅଛି । କ୍ୟେତୁ ?

କିଏ ତୁ ଅର୍ଥରେ ସେ କ୍ୟେତୁ କହନ୍ତେ, ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ କେହି କେହି ହସି ଉଠିଲେ । ମାତ୍ର ଅବିଚଳିତ ଯଦୁମଣି ନିର୍ଭୀକ ଭାବରେ ‘କ୍ୟେତୁ’ ଶୁଣିବା ମାତ୍ରେ ସୁଲଳିତ କଣ୍ଠରେ ଗାଇ ଉଠିଲେ—

ମନାସି କାଳୀ ମନ୍ଦିର ଅହିତ

ଶୋଭାଗ୍ର ଅଗ୍ରଫଳ ସଙ୍ଗେ ମିତ

ଚତୁର ଭଜନରେ ବଳବନ୍ତ

ସମାପ୍ତ ଋକ୍ଷ କନ୍ୟାର ବରତ

ସେ ଦେବଙ୍କ ଅନୁଗ୍ରହେ

ଶ୍ରୀ ଦେଉ ଶ୍ରୀମୁଖେ କାନ୍ଧି ଦେଇଛନ୍ତି

ନବଗ୍ରହୁ ଏକ ଗ୍ରହେ ।

ଢେଙ୍କାନାଳ ରାଜାଙ୍କର ଇଷ୍ଟଦେବତା ବଳଦେବ ଜୀଉ ଅଟନ୍ତି । ସେ ପୂର୍ବରୁ ଏହା ତଦନ୍ତ କରି ଜାଣିଥିଲେ । ଏପରି କି ରାଜାଙ୍କର ବଂଶାବଳୀର ମଧ୍ୟ ପରିଚୟ ପାଇ ସାରିଥିଲେ । ତେଣୁ ଏ କବିତାରେ କହିଲେ—

ଯମୁନାରେ ଥିବା କାଳୀ ମନ୍ଦିର କି କାଳୀୟ ସର୍ପର ବାସସ୍ଥଳୀର ଯେ ଅହିତ କରି କାଳିନ୍ଦି ଭେଦନ ନାମରେ ବିଖ୍ୟାତ, ବା କାଳୀ ମନ୍ଦିର ଯମୁଦାର ବିରୁଦ୍ଧାଚରଣ କରି ଅର୍ଥାତ୍ ବନ୍ୟାରୋଧନ କରି କୂଳଭୂମି ଶ୍ୟାମଳ ଶସ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ କରିଥିଲେ । ଶୋଭାଗ୍ର ଅଗ୍ରରେ ବା ଉଚ୍ଚତମ ଅଂଶରେ ଯେଉଁ ବୃକ୍ଷ ଶୋଭନୀୟ ତାର ଅଗ୍ରରେ ଯେଉଁ ଫଳ ଅର୍ଥାତ୍ ତାଳଫଳ ସଙ୍ଗେ ସେ ମିତ୍ର ଅର୍ଥାତ୍ ‘‘ତାଳାଙ୍କ” ବା ତାଳ ଚିହ୍ନଧାରୀ ଅଟନ୍ତି । ତଚୁର କି ଯେଉଁ ଚତୁର୍ଦ୍ଧାମୂର୍ତ୍ତିକୁ ଅର୍ଥାତ୍ ଜଗନ୍ନାଥ ଆଦି ଚାରିମୂର୍ତ୍ତିଙ୍କୁ ଭଜନ କରାଯାଏ, ତନ୍ମମଧ୍ୟରେ ଯେ ବଳବନ୍ତ ବା ବଳରାମ ଅଟନ୍ତି ପୁନଶ୍ଚ ସମାପ୍ତ ଋକ୍ଷ ବା ନକ୍ଷତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶେଷ ନକ୍ଷତ୍ର ରେବତୀ ନାମକ କନ୍ୟାର ଯେ ବର ବା ସ୍ୱାମୀ ଅଟନ୍ତି ‘ତ’ କି ନିଶ୍ଚୟ ସେହି ଦେବତା ଯେ ବଳଦେବ ଜୀଉ ତାଙ୍କ ଅନୁଗ୍ରହରୁ ଏହି ଶ୍ରୀ ଦେଉ କି ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ରାଜା ବାହାଦୁରଙ୍କ ଶ୍ରୀ ମୁଖରେ ନବଗ୍ରହରୁ ଗୋଟିଏ ଗ୍ରହ ଯାହାକି ସେ ‘‘କ୍ୟେତୁ କ୍ୟେତୁ” କହିଲେ ଅର୍ଥାତ ଚଣ୍ଡାଳ ବା ଦୂଷିତ ଗ୍ରହ କେତୁକୁ ତହିଁ ବାନ୍ଧି ଦେଇଛନ୍ତି ।

ଏହି ଜଟୀଳ ଅର୍ଥକୁ ଏକାନ୍ତ ସମଝିବା ଲାଗି ଏପରି ଭାବରେ ଲେଖାଗଲା । ନଚେତ୍ ସାଧାରଣ ଅର୍ଥରେ ହେଲା—

ଯେ ଯମୁନା ନଦୀର ଅହିତ ସାଧାନରେ କାଳୀନ୍ଦି−ଭେଦନ ନାମରେ ବିଖ୍ୟାତ, ଯେ ତାଳାଙ୍କ ନାମରେ ତାଳ ସହିତ ମିତ୍ର ଅଟନ୍ତି, ଯେ ଚତୁର୍ଦ୍ଧାମୂର୍ତ୍ତି ମଧ୍ୟରୁ ବଳବନ୍ତ ବଳଭଦ୍ର ଅଟନ୍ତି ପୁନଶ୍ଚ ଯେ ଶେଷ ନକ୍ଷତ୍ର ନାମ ବିଶିଷ୍ଟା ରେବତୀଙ୍କର ସ୍ୱାମୀ ଅଟନ୍ତି, ସେଇ ଇଷ୍ଟଦେବତା ବଳଦେବ ଜୀଉ ତାଙ୍କ ଭକ୍ତ ଏହି ରାଜାଙ୍କ ମୁହଁରେ ଚଣ୍ଡାଳ ଗ୍ରହ କେତୁକୁ ବାନ୍ଧି ଦେଇଛନ୍ତି । ସେଥିପାଇଁ ସେ କ୍ୟେତୁ କ୍ୟେତୁ ହୋଇ ମୋ ପ୍ରତି ଅଭଦ୍ରତା ଦେଖାଇଛନ୍ତି ।

ସମଗ୍ର ପଣ୍ଡିତ ସମାଜ ସ୍ତମ୍ଭୀଭୂତ ହୋଇ ତ୍ରସ୍ତ ହୋଇଗଲେ ଏବଂ ରାଜା ଭାଗୀରଥି ମହେନ୍ଦ୍ର ବାହାଦୁର ନିଜର ସମସ୍ତ ଅଭିଜାତ୍ୟ ଦୂରକୁ ଫିଙ୍ଗିଦେଇ କବିଙ୍କ ହାତଧରି କୁଣ୍ଢାଇ ପାଛୋଟି ନେଇ ନିଜର ଦକ୍ଷିଣରେ ନିଜର ଗୁରୁଦେବଙ୍କ ନିକଟରେ ବସାଇ ବହୁ ସମ୍ମାନ ଅର୍ପଣ କରିଥିଲେ ।

ଏଥିରୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ପାଣ୍ଡିତ୍ୟତ ପରାକାଷ୍ଠା ସେତେବେଳେ ମହାନ୍ ସଂସ୍କୃତଜ୍ଞମାନେ ଯେପରି ଅନୁଭବ କରିଥିଲେ ଆଜି ମଧ୍ୟ ବିଜ୍ଞ ସମାଜ ଅନୁଭବ କରିବେ ।

ଯଦୁମଣି କେତୋଟି ନାରୀର ଅବଶ୍ୟ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ସିଦ୍ଧହସ୍ତତା ଦେଖାନ୍ତି ସତ କିନ୍ତୁ ଅଧିକାଂଶ କ୍ଷେତ୍ରରେ ନାରୀକୁ ମଧ୍ୟ ବିଦ୍ରୂତ କରନ୍ତି । ଥରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟରାଜା ବିନାୟକ ନିଜପତ୍ନୀଙ୍କ ସହିତ ସୁଖାସନରେ ବସିଥିବାବେଳେ ପଚାରିଲେ— ‘ଆଚ୍ଛା ଯଦୁମଣି, ତୁମ୍ଭେ ତ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଏପରି ବିଦ୍ରୂପ କରି କହି ଚାଲିଛ । କାହା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତୁମ୍ଭେ ପାତର ଅନ୍ତର କରୁନାହଁ ବୋଲି କହୁଚ । ଆଚ୍ଛା ତୁମ୍ଭ ସ୍ତ୍ରୀ କିପରି ଓ ନାମ କଣ ତାହା ଟିକିଏ କହନ୍ତ ନାହିଁ ? ଯଦୁମଣି ତୁରନ୍ତ ଗାଇଲେ—

ଖଚର ଗତି ସାର ତ୍ରିବର୍ଣ୍ଣରେ

ହେବ ବିଦିତ ତାର ସେ ନାମରେ

ଅଶୋକେ ବୈଦେହୀ ଧୃତି ସମରେ

ଉଦ୍‌ବେଗ ଥାଏ ମୋ ମନ କାମରେ

ବୋଲେ କିମତି ଖଞ୍ଜନାରେ

ଶ୍ରୀପତି କତିରେ ଯତି ନିକରଙ୍କୁ

ପଡ଼ିଲେ ତା କାନ୍ତି ଅନାରେ ।

ପଦଟିର ଅନ୍ୱୟ ହେଲା—

ତାର ସେ ନାମରେ ଗତିସାର ଖ−ଚର ତ୍ରୀବର୍ଣ୍ଣରେ ବିଦିତ ହେବ । ସେ ଖଞ୍ଜନାରେ ବୋଲେ କିମିତି ? ମୋ ମନ କାମରେ ଉଦ୍‌ବେଗ ଥାଏ (କିନ୍ତୁ ସେ) ଧତି ସମରେ ଅଶୋକେ ବୈଦେହୀ (ସମ ଅଟେ) ଏବଂ ଶ୍ରୀପତି କତିରେ ଯତି ନିକରଙ୍କୁ (ଥୋଇ ଦେଲେ) ତା କାନ୍ତି ପଡ଼ିଲେ ଅନାରେ । ଅର୍ଥାତ—ତା ନାଁ ଗତିରେ ସୁନ୍ଦର (ଗମନଂ କୁର୍ବତି ରାଜହଂସ ଖଂଜନ ଗଂଜନଂ) (ଖ−ଆକାଶ−ଚର) ଗୋଟିଏ ପକ୍ଷୀର ନାମ ତିନୋଟି ବର୍ଣ୍ଣରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଅଟେ । ଅର୍ଥାତ୍ ‘ଖଂଜନା’ । ଶୁଣ ସେ ଖଂଜନ, କହୁଛି କିପରି ଅଟେ ? ମୋର ମନ କାମ ଲାଳସାରେ ଯେତେ ଅଧୀର ଥାଏ, କିନ୍ତୁ ସେ ଅଶୋକ କାନନର ବନ୍ଦିନୀ ପ୍ରଜ୍ଞାବତୀ ସୀତାଙ୍କ ପରି ଏକାନ୍ତ ଧୈର୍ଯ୍ୟଶାଳୀ ଏବଂ ଆତ୍ମସଂଯମର ନିପୁଣା । ବିଶେଷରେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ତାଙ୍କର ପରମ ଭକ୍ତ ଯତିମାନେ ଥାଇ ମଧ୍ୟ ଯେବେ ତା ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ସେମାନଙ୍କ ଆଖିରେ ପଡ଼ିଯିବ, ସେମାନେ ନିଶ୍ଚିୟ ତାକୁ ଅନାଇଁ ଦେବେ । କେବେ ସମ୍ଭାଳି ରହି ପାରିବେ ନାହିଁ ।

ଏ ସବୁର ଟୀକା ବାହାର କରିବାକୁ ବହୁଶ୍ରମ ସ୍ୱୀକାର କରିବାକୁ ହେଇଛି ।

ଏହି ହାସ୍ୟଶତକ ଯେତେବେଳେ ପ୍ରଚାରିତ ଥିଲା ତାହା ମଧ୍ୟ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ଏବଂ ପ୍ରମାଦବିହୀନ ନଥାଇ ଚଳି ଆସୁଥିଲା । ଅନେକର ଅର୍ଥ ମଧ୍ୟ ଜଣା ନଥାଇ ପ୍ରବାଦମୂଳକ ଭାବରେ ଚଳିଆସୁଥିଲା ।

ଯେପରି ସେ ଆମ୍ଭୁଲ ଦିଖଣ୍ଡି ଜଣକୁ ମାଗିଥିଲେ ଏହାଗାଇ—

ଅଚ୍ୟୁତ ଖଣ୍ଡା ଚ୍ୟୁତ ହୋଇଥିବ

ଆନନ୍ଦମୂଳକ ଦ୍ୱିଖଣ୍ଡ ହେବ ।

କିନ୍ତୁ ଏହାର ଅର୍ଥ ଜାଣିବାରେ କେହି ଚେଷ୍ଟିତ ନଥିଲେ । ଅଚ୍ୟୁତ କି ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ଖଣ୍ଡାର ନାମ ‘‘ନନ୍ଦକ” ତାହା ଚ୍ୟୁତ ହୋଇଥିବ ଅର୍ଥାତ୍ ନଥିବ ଅର୍ଥାତ୍ ଆନନ୍ଦ ମୂଳକ ଶବ୍ଦରୁ ‘ନନ୍ଦନ’ କଟିଗଲେ ଅମୃଳ ରହିଛି । ଅମ୍ଳରୁ ଆମ୍ବୁଲ ହୋଇଛି । ତେଣୁ ସେ ଆମୂଳ ବା ଆମ୍ବୁଲ ଦୁଇଖଣ୍ଡ ମାଗିଛନ୍ତି ।

ବହୁ ଅସଂଚତ ପଦମଧ୍ୟ ବହୁ କଷ୍ଟରେ ବହୁବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ଆସିବାରୁ ସଂଶୋଧିତ କରାଯାଇଛି ।

ଏହି ହାସ୍ୟଶତକରେ କେତେକ ପଦ୍ୟାଂଶ ଅଶ୍ଳିଳ ବିଭତ୍ସ ଭାବରେ ରହିଛି, ଯାହା ଉଠାଇ ଦିଆଯିବାକୁ ମୋତେ କେହି କେହି ବାଧ୍ୟ କରିଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ପୁରୀ କୋଣାର୍କ ଆଦି ମନ୍ଦିର ଗାତ୍ରର ଉଲ୍ଲଙ୍ଗ ଯୌନଚିତ୍ର ଧର୍ମ୍ମ ମନ୍ଦିରରେ ସ୍ଥାନ ପାଇବା ଘେନି ଯେପରି ନାନାମତ ପ୍ରକାଶିତ ହେଉଛି, ଏ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେପରି ନାନା ମୁନି ନାନା ମତ ଦେବେ । ମହାଭାରତରେ ବ୍ୟାସ ରୂପୋତ୍ତମା ବିଶ୍ୱସୁନ୍ଦରୀ କୃଷ୍ଣାଙ୍କୁ ବିବସନ କରାଇ ତାଙ୍କ ସମକ୍ଷରେ ମହାନ୍ ରାଜଦରବାର ଯେଉଁଠି ବୟସ୍କ ଗୁରୁଜନ ପିତୃପିତାମହା, ଋଷି, ସନ୍ଥ ପଣ୍ଡିତମାନେ ଆସନରେ ଅଛନ୍ତି, ସେଇଠି ଦୁର୍ଯ୍ୟୋଧନର ଉଲ୍ଲଙ୍ଗ ଊରୁ ବର୍ଣ୍ଣନା ସହିତ ଦେଖାଇବାରେ କୃପଣ ହୋଇନାହାନ୍ତି । ଦୁର୍ଯ୍ୟୋଧନ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ହାତଠାରି ତାହା ଦେଖାଇଛି ଏବଂ ଉକ୍ତ ଊରୁ ଭଗ୍ନ କରିବାକୁ ଭୀମ ମଧ୍ୟ ପ୍ରତିଜ୍ଞା କରଛନ୍ତି । ବହୁ ଉଦାହରଣ ନିଷ୍ପ୍ରୟୋଜନ । ତେଣୁ ଯଦୁମଣି ଯେଉଁ ସମୟରେ ସେ ସବୁ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ, ଆମକୁ ସେହି ସମୟକୁ ଯିବାକୁ ହେବ । ନଚେତ୍ ପୁରୀରେ ଥରେ ଜାତୀୟ କଂଗ୍ରେସ ସଭା ହେବ ବୋଲି ଯୌନକ୍ରିୟାର ଚିତ୍ରଣଗୁଡ଼ିକ ମନ୍ଦିର ଗାତ୍ରରେ କନାଗୁଡ଼ାଇ ଲୁଚାଇଦେବା ଆସିଥିବା ପ୍ରସ୍ତାବ ପରେ ଯେପରି ହାସ୍ୟସ୍ପଦ ହୋଇଥିଲା ଏହା ନିଶ୍ଚୟ କେବେ କିଏ ସମାଲୋଚନା କରିବେ । ସଭ୍ୟତା ଅସଭ୍ୟତା ଘେନି ଯେ ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ ଚାଲିଛି, ତାହା ସାମୟିକ ମାତ୍ର । ଭଞ୍ଜ କବିତାରେ ନବୀନ ବ୍ରାହ୍ମ ବିଶ୍ୱନାଥ କରଙ୍କ ନାସାକୁଞ୍ଚନ ଏବେ କଳିଙ୍ଗଭାରତୀ ଯୋଗୁଁ କୁଆଡ଼େ ଉଭେଇ ଗଲାତ ?

ଏହି ହାସ୍ୟଶତକ ପାଠକଲେ କବିଙ୍କର ଜୀବନକଥା ଆଂଶିକ ଜଣାଯିବ । ହେଲେହେଁ ଏହା ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଜୀବନାଲେଖା ନୁହେଁ । ତେଣୁ ତାଙ୍କର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଜୀବନ−ଚରିତ ଲେଖା ଯାଇଛି । ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକା କଥା ଦୁଇଥର ପାଠକମାନଙ୍କୁ ପଢ଼ିବାକୁ ହେବ । ତାହା ଅନ୍ୟଥା କରିବାର ଉପାୟ ନାହିଁ । କାରଣ ଜୀବନଚରିତ ହିଁ ହାସ୍ୟଶତକର ରୂପାନ୍ତର ।

ନିଜର ଦାରିଦ୍ର୍ୟକୁ କବି କେବେ ଗୁପ୍ତକରି ନାହାନ୍ତି । କାରଣ ଠାଏ ସେ କହିଛନ୍ତି—

ମଣିମା ମୋହର କରମଗାରେ

ସ୍ନେହ ନଛାଡ଼ିଲା କର ମଗାରେ ।

ହେ ରାଜା ! ମୋର ଭାଗ୍ୟ ଲେଖାରେ ମୋର ହସ୍ତ ମାଗିବାରେ ସ୍ନେହ ତ୍ୟାଗ କରିପାରୁ ନାହିଁ । ଅଥଚ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଘେନି ଦିନେ ସେ ଗର୍ବିତ ହୋଇ କହିଛନ୍ତି—

ହୟଗ୍ରୀବ ମହାପ୍ରଭୁ ପ୍ରତାପେ

ଥୋଡ଼ା ନୁହେଁ ଲୋଡ଼ା କରନ୍ତି ନୃପେ

ଯୋଡ଼ା ହୋଇ ମୋ ପ୍ରୋଢ଼ା କବିତାକୁ

ବଳି ବଳି ରସ ନଦୀ କର୍ଣ୍ଣକୁ

ଭଲେ ଭଲ ଖଣ୍ଟେ ଖଣ୍ଟ ଯେ

ନବ ଦ ର୍ବାଦଳ ଶ୍ୟାମଳ କୃପାରୁ

ମୋ ନାମ ଉତ୍କଳ ଘଣ୍ଟ ଯେ ।

ଘଣ୍ଟ ଧ୍ୱନିରେ ଦୁନିଆ ଚମକିତ ହୁଏ । ମୁଁ ସେପରି ଉତ୍‌କଳର ଘଣ୍ଟ ପରି ଅଟେ । ନବଦୂର୍ବାଦଳ ଶ୍ୟାମଳ ବର୍ଣ୍ଣ ବିଶିଷ୍ଟ ହୟଗ୍ରୀବ (ବିଷ୍ଣୁ) ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ପ୍ରତାପରୁ ମୋର ଯୋଡ଼ିହେବା ବଳିଷ୍ଠ କବିତାମାନ ସାଧାରଣ ଲୋକ ନୁହନ୍ତି ରାଜାମାନେ ଅଧିକ ଆଦର ଦେଇଥାନ୍ତି । କାରଣ ମୋ କବିତାମାନ କାନକୁ ବଳି ବଳି ରସଦାନ କରିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଏତିକି କଥା ଯେ ମୁଁ ଭଲଠାରେ ଭଲ ଏବଂ ଖଣ୍ଟ ପାଖରେ ଖଣ୍ଟ ଅଟେ ।

ଥରେ ଓଡ଼ିଶାର ଗଜପତି ମୁକୁନ୍ଦଦେବଙ୍କୁ ସେ ଅରୁଣ ଖମ୍ବଠାରେ ସହସ୍ର ଜନତା ମଧ୍ୟରେ ଭେଟନ୍ତେ (୧୮୧୭ ପାଇକ ବିଦ୍ରୋହର ଦୁଇ ବର୍ଷ ଆଗରୁ) ମହାରାଜା ପଚାରିଥିଲେ ‘‘ମହାପାତ୍ରେ କ’ଣ ଇଚ୍ଛା ? ” ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ପୂର୍ବରୁ ସେ ଥରେ ଚିହ୍ନିଥିଲେ ।

ଯଦୁମଣି ସହସ୍ର ଜନତାଙ୍କ ଆଗରେ କହିଲେ—

ଧନୁମାସ ହେଲା ହନୁ ନ ଚଳିଲା କହିବାକୁ ବଡ଼ଲାଜ

ମୁଁ ଆଁ କରିଅଛି ମୁଆଁ ଖାଇବାକୁ

ଦେବ ହେଉ ମହାରାଜ ।

ସାଧାରଣ ଅର୍ଥ ସମନ୍ତେ ଜାଣିଲେ ଯଦୁମଣି ଧନୁମୁଆଁ ଦିଟା ଖାଇବାକୁ ମାଗିଲେ । କିନ୍ତୁ ସେ ପ୍ରକୃତରେ କହିଲେ—

ହେ ମହାରାଜ ! ତୁମର ଧନୁ ମାଷ ହେଲା କି ମଷାଏ ଓଜନର ଦୁର୍ବଳ ହେଲା । ହନୁ କି ଅସ୍ତ୍ର ନ ଚଳିଲା । ଏ କଥା କହିବାକୁ ବଡ଼ ଲଜ୍ଜା ଲାଗୁଛି । ମୂଁ−କି ମୁତଫର୍କା (ବାଜେ କିଏ ନାଁ କିଏ ?) ତା ଅଧିକାର ଆଁ−କି ବିସ୍ତୃତ କରି ଚାଲିଛି । ତାକୁ ମୁଆ−ମୁଆଫି–ମାଫି ଖାଇବାକୁ ‘ଦେବା’ କି ବନ୍ଦ କରିବା ହେଉ ।

ବୀରଭୂମି ଉତ୍କଳର ଯୁଦ୍ଧାସ୍ତ୍ର ଏକାବେଳେ ଅଚଳ ହୋଇଗଲା । ଇଂରେଜ ନାମରେ କିଏ ନାଁ କିଏ ଆସି ରାଜ୍ୟ ବିସ୍ତାର କରୁଛି । ମାଫିରେ ମିଛଟାରେ ରାଷ୍ଟ୍ର ଦଖଲ କରି ନେଉଛି । ଆପଣ ତାର ଏ ପ୍ରଭାବ ବନ୍ଦ କରନ୍ତୁ । ଏ ଅର୍ଥଟି ନୟାଗଡ଼ ବାଉଁଶିଆପଡ଼ାର ଜଣେ ବାଣକାର ମାର୍କଣ୍ଡ ରାୟଗୁରୁ ଥରେ କହିଥିଲେ । ସେ ୯୭ ବର୍ଷରେ ଏବେ ତିନି ବର୍ଷ ତଳେ ମୃତ୍ୟୁ ଲଭିଛନ୍ତି । ଯଦୁମଣିଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ସମୟରେ ତାଙ୍କୁ ବୟସ ଥିବା ୫।୬ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ । ସେ ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କଠାରୁ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କର ବହୁକଥା ଶୁଣିଥିଲେ । ସେ କହନ୍ତି ନୂଆଗଡ଼ ରାଜ୍ୟରେ ଯଦୁମଣି ମରିବା ପରେ ପଚାଶ ବର୍ଷ ଧରି ଲୋକେ ତାଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରି ଚାଲିଥିଲେ । ରାୟଗୁରୁ ନିଜେ ମଧ୍ୟ ଜଣେ କବି ଥିଲେ । ସେ ଆରବି, ଉର୍ଦ୍ଦୁ ଭାଷା ମିଶାଇ କବିତା ଗାଉଥିଲେ । ସେ କହୁଥିଲେ ଆରବି ଲବ୍‌ଜକୁ ସେକାଳେ ରାଜଦରବାରେ ଅଧିକ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଦିଆଯାଉଥିଲା । ଏ କବିତାରେ ମୁଁ ମୁତଫର୍କା, ମୁଆଫି ଘେନି ତେଣୁ ତାଙ୍କର ସୁନ୍ଦର ଧାରଣା ରହିଥିଲା । ବିଶେଷରେ ଅନେକ ସମୟରେ ଯେତେବେଳେ ମୁଣ୍ଡକାଟ ଶାସ୍ତି ଦଣ୍ଡକେ ଥୁଆ, ସେତେବେଳେ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନମତିତ୍ୱ ସହିତ ସାହସିକତା ଦେଖିଲେ ସ୍ତମ୍ଭିତ ହେବାକୁ ହୁଏ । ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତା କହିଲେ—ଯଦୁମଣି ଆସ ତୋଟାକୁ ଯିବା ଅର୍ଥାତ୍ ଶ୍ଳେଷରେ ତୋ ସ୍ତ୍ରୀ ପାଖକୁ ଯିବା । ଯଦୁମଣି କହିଲେ ଆଜ୍ଞା ! ମୁଁ ତୋ ରାଣୀ ସାରି ଆସେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଶ୍ଳେଷରେ ତୋ ରାଣୀ ପାଖରୁ ସାରି କରି ଆସେ । ସେତିକି ନୁହେଁ ରାଜା କହିଲେ—ତୁ ଯଦୁମଣି କୁକୁର । ଏହା ତାଙ୍କୁ ହରାଇବା ଲକ୍ଷରେ ରାଜା ନିଜ କୁଟୁମ୍ବର ହାସ୍ୟରୋଳ ମଧ୍ୟରେ କହନ୍ତେ, ଯଦୁମଣି ତୁରନ୍ତ କହିଲେ—ଛାମୁଁ ତୁଳସୀଗଛ । କୁକୁର ତୁଳସୀଗଛରେ ନିଶ୍ଚୟ ମୂତିଥାଏ । ରାଜା ଲଜ୍ଜିତ ହେଲେ ଏବଂ ରାଣୀ ଓ ଘରଟିଏ ମଧ୍ୟ ଜବାବରେ ଚମକି ପଡ଼ିଲେ । ପୁଣି ରାଜା କହିଲେ ‘‘ଯଦୁମଣି, ସ୍ୱପ୍ନରେ ଦେଖିଲି ତୁମ ଦେହଯାକ ବିଷ୍ଠା ବୋଳା ହୋଇଛି । ତାହା ଶୁଣି ପୁଣି ନାରୀଦଳ ହସିଉଠିଲେ । ଯଦୁମଣି ହସ ବନ୍ଦ କରିଦେଲେ ପଦେ କଥାରେ । ‘‘ଆଜ୍ଞା ! ମୁଁ ମଧ୍ୟ ସ୍ୱପ୍ନରେ ଦେଖିଲି ଛାମୁଁଙ୍କ ଦେହରେ ମହାପ୍ରସାଦ ବୋଳା ହୋଇଛି । ମୁଁ ଛାମୁଁଙ୍କ ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗ ଚାଟୁଛି, ଛାମୁଁ ମୋ ଦେହ ଚାଟୁଛନ୍ତି । ଏପରି ଭାବରେ ଭାଷାରେ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଦେଇ ମଧ୍ୟ ଲାଞ୍ଚିତ କରିବାର ଉତ୍ତର କିଏ ଦେଇଛି, ତାହା ସାଧାରଣତଃ ଶୁଣା ନାହିଁକି ଜଣା ନାହିଁ ।

ପାଠକମାନେ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀରେ ଦିଆଯାଇଥିବା ହାସ୍ୟଶତକ ଅଧ୍ୟୟନ କଲେ ସେ ସବୁରେ କବି ଯଦମଣିଙ୍କର ଅପୂର୍ବ ବୁଦ୍ଧିର ପରାକାଷ୍ଠା ଏବଂ ଲୀଳା ଦେଖି ନିଶ୍ଚୟ କହିବେ — ଏପରି କବିତା ବାସ୍ତବିକ କ୍ୱଚିତ୍ ଦେଖାଯାଇଥାଏ ।

ଏହି ରଙ୍ଗରହସ୍ୟ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସ୍ୱନାମଧନ୍ୟ ଲେଖକ ଏବଂ ଅଧ୍ୟାପକ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ରାଜକିଶୋର ରାୟ ଏକ ନିବନ୍ଧରେ ଯାହା ଲେଖିଅଛନ୍ତି ତାହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଆନନ୍ଦର ସହିତ ଏଠାରେ ଉଦ୍ଧାର କରାଯାଉଛି । କାରଣ ବର୍ତ୍ତମାନ ଯୁଗର ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ପ୍ରତିଭା ପ୍ରତି କିପରି ସମ୍ମାନ ରହିଛି ତାହା ସେଥିରୁ ଅବଧାରଣା କରାଯାଇପାରିବ । ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି —

‘‘ଯଦୁମଣି ବୁଦ୍ଧିର ଚମତ୍‌କାରିତା ସହିତ ହାସ୍ୟରସ ପରିବେଷଣ କରିବାରେ ଏକ ଅଦ୍ୱିତୀୟ ଶିଳ୍ପୀ । ଯଦୁମଣିଙ୍କର ବ୍ୟଙ୍ଗ ରହସ୍ୟ ଓଡ଼ିଶାର ପୁରପଲ୍ଲୀରେ ପରିଚିତ ଓ ସମାଦୃତ । ‘‘ଯଦୁମଣି ରହସ୍ୟ” ଓଡ଼ିଶାର ଏକ ପ୍ରବାଦ ସୂତ୍ରରେ ଅତ ରୋମାଞ୍ଚକର ସାହିତ୍ୟ ରୂପେ ଗଣ୍ୟ ହୋଇଆସିଛି ।

‘‘କବିଙ୍କୁ ଆଘାତ କରି କେହି କେବେ ଉଦ୍ଧାର ପାଉ ନ ଥିଲା । ବାକ୍ୟବାଣରେ ଏବଂ ତାହା କବିତାରେ ଏପରି ଯୋଜିତ ହେଉଥିଲା ଯେ, ବିଚକ୍ଷଣ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଲୋକ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ଚାବୁକ ଆଘାତରେ ମ୍ରିୟମାଣ ହୋଇ ଯାଉଥିଲା । କବି ରାଜଦରବାରରେ ଆତିଥ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରୁଥିଲେ, ଓଡ଼ିଶାର ରାଜ−ରାଜୁଡ଼ା ତାଙ୍କୁ ସମ୍ମାନ ଦେଉଥିଲେ; କିନ୍ତୁ କେଉଁଠି ତ୍ରୁଟି ରହି ଯାଉଥିଲେ ଯଦୁମଣି ହାସ୍ୟମୟ କବିତା ରଚନା କରି ତାହା ଶୋଧନ କରି ଦେଉଥିଲେ ।

‘‘ଯଦୁମଣି ଥରେ ଦଶପଲ୍ଲା ଯାଇଥିଲେ । ସେଠାରେ ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଅନାଦର କରିବାରେ ସେ ବଡ଼ ବ୍ୟଥିତ ହୋଇଥିଲେ । ସେହି ସମୟରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପ୍ରତିମୂର୍ତ୍ତି ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇ ସିଂହାସନରେ ବିଜେ ହେଲାରୁ ରାଜା ଜଗନ୍ନାଥ ଦର୍ଶନକୁ ଗଲେ । ଯଦୁମଣି ରାଜଗହଣରେ ଯାଇ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ନିମ୍ନପ୍ରକାରେ ସ୍ତବ କରିଥିଲେ—

‘‘କୁଞ୍ଜବନେ ଜଗନ୍ନାଥ ନ ହେବ ଗୋସାଇଁ,

ରଥ ବୋଲି ଭଣ୍ଡିନେବେ ଶଗଡ଼େ ବସାଇ

ଭୋଗ ବୋଲି ଖଞ୍ଜିଦେବେ କଡ଼ିକିଆ ମୁଆଁ,

ଧୂପ ବୋଲି ମାଡ଼ିଦେବେ ନିଆଁଖୁଣ୍ଟା ଧୂଆଁ ।

ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଏ କବିତ୍ୱରେ ମୁଗ୍‌ଧ ହୋଇ ତାଙ୍କ ନାମରେ କେତେଗୋଟି ଚଉପଦୀ ରଚନା କରିବାକୁ ତାହାଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ । ପ୍ରତିଶୋଧ ନେବା ପାଇଁ ଯଦୁମଣି ସ୍ଵୀକାରୋକ୍ତି ପ୍ରକାଶ କରି ନିଜ ଘରେ ଶାଳୁଆ ପତ୍ର ଠୋଲା ତିଆରି କରି ବୋଝେ ରାଜାଙ୍କ ପାଖକୁ ପଠାଇଦେଲେ ।

‘‘ଥରେ ଯଦୁମଣି ଗୋଟିଏ ଛୋଟ ବିଷ୍ଣୁ ପ୍ରତିମାରେ ଅନେକ ପାଟକନା ଗୁଡ଼ାଇ ସ୍ଥୂଳାକୃତି କରି ରଣପୁର ରାଜାଙ୍କୁ ଭେଟିଲେ ରାଜା ସ୍ଵହସ୍ତରେ ଦୁଇ ଚାରି ଖଣ୍ଡ କନା ଫିଟାଇଲେ, ମାତ୍ର ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଠକ ସ୍ଵଭାବ ଜାଣିଥିବାରୁ ମନରେ ସେ କଅଣ ଭାବି ତାହା ତଳେ ପକାଇଦେବାରୁ ଯଦୁମଣି ଏହି କବିତାଟି ପାଠ କରିଥିଲେ —

‘‘ଅନ୍ଧ ଦେଶକୁ ଗଲି ଦର୍ପଣ ବିକି,

କନ୍ଧ ହାତରେ ଦେଲି ଗୋଦାନ ଟେକି

ଜଡ଼ା ମଧୁରେ ଖଡ଼ା କଲି ରନ୍ଧନ,

କାମୁଡ଼ା ଘୋଡ଼ା ମୁଖେ ଦେଲି ଚୁମ୍ବନ

ହେ ରାଜା କି କଲ

ବିଷ୍ଣୁ ପ୍ରତିମାକୁ ତଳେ ଥୋଇଲ ।

‘‘ଏକ ସମୟରେ ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ରାଜା ପାହାଡ଼ ଉପରେ ହାତୀରେ ଯାଉଥିଲେ ସେହି ସମୟରେ ନୟାଗଡ଼ ରାଜା ସେହି ପାହାଡ଼ର ପାଦଦେଶରେ ସୁଆରିରେ ଯାଉଥିବାର ଦେଖି ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ରାଜା ଓ ତାହାଙ୍କର ଅନୁଚରବର୍ଗ ହସିଲେ । ତହୁ ଯଦୁମଣି ନୟାଗଡ଼ ରାଜାଙ୍କ ପକ୍ଷ ଅବଲମ୍ବନ କରି ନିମ୍ନୋକ୍ତ କବିତାଟି ଗାଇଥିଲେ —

‘‘ନିକିତି ତଉଲ ସାନ ବଡ଼କୁ,

ଭାରୀ ଯେହୁ ସେହୁ ଯାଏ ତଳକୁ ।

‘‘ଏପରି ଅପୂର୍ବ ବୁଦ୍ଧିର ଲୀଳା କବିତାକାରରେ କ୍ଵଚିତ୍ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ଯଦୁମଣିଙ୍କ ପ୍ରତିଭା ଅସାମାନ୍ୟ । ପ୍ରତିକୂଳ ଘଟଣାର ପଟ୍ଟଭୂମିକା ଉପରେ ତାଙ୍କର କବିତ୍ୱଶକ୍ତି ସ୍ଫୁରିତ ହୁଏ । ତେଣୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ପ୍ରତି ପଦ୍ୟ ସହିତ ଗୋଟିଏ ଗଳ୍ପ ବା ଅବସ୍ଥା ବର୍ଣ୍ଣିତ ରହିଛି ।

‘‘କବି ଚକ୍ରପାଣି ପଟ୍ଟନାୟକ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ବହୁବାର ପରୀକ୍ଷା କରିଛନ୍ତି । ଥରେ ସେ ପଚାରିଲେ—’‘କଣ ଗଣିକା” ଏହି ପଦ ବାମରୁ ଦକ୍ଷିଣକୁ ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣରୁ ବାମକୁ ପଢ଼ିଲେ ଯେପରି ଏକ ପଦ ବୋଲି ବୋଧ ହେଉଛି ଏହାର ଦକ୍ଷିଣ ଓ ବାମ ପାଶ୍ୱର୍ରେ ସମାନ ସଂଖ୍ୟକ ବର୍ଣ୍ଣବିନ୍ୟାସକ ସେହିପରି ଗୋଟାଏ ବାକ୍ୟ ରଚନା କର । ତହୁଁ ଯଦୁମଣି କହିଲେ—

‘‘କଡ଼ାକୁ କାଣି ଗଣିକାକୁ ଡାକ ।”

‘‘ଦିନେ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ତାଙ୍କର ସଙ୍ଗୀତ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରିଥିଲେ । ହରଡ଼ ଡାଲି ସିଝି ନ ଥିଲା; କେରାଣ୍ଡି ମାଛ ତିଅଣରେ ପାଣି ବେଶୀ ରହିଥିଲା । ଯଦୁମଣି ଗୀତରେ କହିଲେ—

‘‘ଦନ୍ତେ ବାଜନ୍ତେ ରୁଡ଼ୁମୁଡ଼ୁ ବାଜିଲା,

ଘୁଡ଼ୁ ଘୁଡ଼ୁ ବେଳରୁ ଓହ୍ଲାଇଥିଲା

ଦରାଣ୍ଡି ଆଣିଥିଲା କେରାଣ୍ଡି ମାଛ

କେ ରାଣ୍ଡି ରାନ୍ଧିଅଛି ଦିଶଇ ସ୍ୱଚ୍ଛ ।

‘‘ଏହିପରି ଅସଂଖ୍ୟ ଘଟଣା ଅବଲମ୍ବନରେ ଯଦୁମଣି ଓଡ଼ିଶାର ସାହିତ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରରେ ହାସ୍ୟର ସ୍ରୋତ ବୁହାଇ ଯାଇଛନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍‌ପନ୍ନମତି ଯଦୁମଣିଙ୍କ କବିତାଗୁଚ୍ଛ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଶୋଭାବର୍ଦ୍ଧନକାରୀ, ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ ।” (ସାହିତ୍ୟ ଓ ସାହିତ୍ୟତ୍ୱ)

ରାଘବ ବିଳାସ

ରାଘବ ବିଳାସ ଘଟଣାଚକ୍ରରେ ସେ ଲେଖିଥିଲେ । ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କୁ ଅପମାନ ଦେବା ପରେ ତାଙ୍କର ଏକମାତ୍ର ପୁତ୍ର ଅଗ୍ନିଦଗ୍‌ଧ ହୋଇ ନଷ୍ଟହେବା ଘଟଣା ଏକାନ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷବାଦୀ ନିଷ୍ଠୁର ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଚିତ୍ତରେ ଭୀତି ସଂଚାରିତ କରିଥିଲା । ରାଜା ବିନାୟକ ତାଙ୍କ ମାତୃଦେବୀଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁପୂର୍ବର ବାସନା କଷିଆମ୍ବ ଯୋଗାଡ଼ କରିଦେଇ ନ ପାରିବାରୁ ଅନ୍ତ୍ୟେଷ୍ଟି ସମୟରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କୁ ବ୍ୟବସ୍ଥା ମାଗନ୍ତେ ପଣ୍ଡିତ ମାନେ ଏକଶତ ଆଠଟି ସୁନାର ଆମ୍ବ ମାତୃପତ୍ରରେ ଦାନକଲେ ତାଙ୍କର ଶେଷ ବାସନା ଚରିତାର୍ଥ ହେବ ବୋଲି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଦେଇଥିଲେ । ଯଦୁମଣି ଏହା ଭଣ୍ଡାମି ବୋଲି ଅଭିହିତ କରି ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ପ୍ରତିଶୋଧ ଇଚ୍ଛା କରୁଥିଲେ । କାରଣ ସେ ପରକାଳ ବିଶ୍ୱାସ କରୁ ନ ଥିଲେ । ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ସୁନାର ଆମ୍ବ ଠକିନେଲେ ବୋଲି ସେ ଧାରଣା କଲେ । ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସେ ନାସ୍ତିକ ଧାରଣା ଆଜି ବଦ୍ଧମୂଳ ହେଲାଣି । ଏମନ୍ତ କି ପିତା, ପିତାମହୀ, ମାତା, ମାତାମହୀଙ୍କର ବାସନା ଚରିତାର୍ଥ ପାଇଁ ଧନ ଦାନ ଦୂରେ ଥାଉ ଜୀବଦ୍ଦଶାରେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ଅନ୍ନବ୍ୟଞ୍ଜନ ଟିକିଏ ଦେବାକୁ ସନ୍ତାନ ଅନିଚ୍ଛୁକ ହେଲେଣି । କିମାଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟମତଃ ପରଂ ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କର ମାତୃଶ୍ରାଦ୍ଧ ଆସିଗଲା । ସେ ବିଶେଷ ଆୟୋଜନ କରି ପୂର୍ବୋକ୍ତ ୧୦୮ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କୁ ଆମନ୍ତ୍ରଣ କରି ସୁଖାଦ୍ୟ ଚର୍ବ୍ୟ, ଚୋଷ୍ୟ, ଲେହ୍ୟ, ପେୟ ଦେଇ ସନ୍ତୋଷ କରିସାରି ହାତଯୋଡ଼ି କହିଲେ,— ‘‘ମାଆଙ୍କର ଶିରବ୍ୟଥା ଥିଲା । ମୃତ୍ୟୁ ପୂର୍ବରୁ ଚଡ଼ୁ ଘେନିବାକୁ ବାରମ୍ବାର କହିଥିଲେ । ଚଡ଼ୁକାଠି ଅଭାବରୁ ତାହା ଦେଇ ନପାରି ଭାବୁଛି ଜନନୀଙ୍କର ପରକାଳରେ ମୃତ୍ୟୁପୂର୍ବରୁ ବାସନା ଅତୃପ୍ତ ରହିବାରୁ ଅଶାନ୍ତିରେ ଅଛନ୍ତି । ଅନୁଗ୍ରହ ହେଲେ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ଆମ୍ବଦ୍ୱାରା ରାଜମାତାଙ୍କର ବାସନା ଚରିତାର୍ଥ ହେଲା ପରି ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣଚୂଡ଼ କାଠିରେ ଆପଣମାନଙ୍କୁ ସାମାନ୍ୟ ଚଡ଼ୁସେକ ଦେଇ ମୁଁ ମୋ ମାତୃଦେବୀଙ୍କର ପାରଲୌକିକ ସନ୍ତୋଷ ଆଣିପାରିବି ।”

ସମସ୍ତ ପଣ୍ଡିତ ନୀରବ ରହନ୍ତେ, ଧୂର୍ତ୍ତ ଭାବରେ ଯଦୁମଣି ମୌନଂ ସମ୍ମତି ଲକ୍ଷଣଂ ମନେକରି ଉତ୍ତପ୍ତ ଚଡ଼ୁରେ ସେହି ସଦାଚାରସଂପନ୍ନ ବୃଦ୍ଧ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପଣ୍ଡିତ ଗଣଙ୍କୁ ଦାଗ ଦେଇଗଲେ । ବିଧାତାର କି ବିଚିତ୍ର ଲୀଳା ! ପଣ୍ଡିତଗଣ ତା ନୀରବରେ ସହ୍ୟକରି ଚଡ଼ୁ ସହିତ ଦକ୍ଷିଣା ନେଇ ବିଦାୟ ନେଲେ । କିନ୍ତୁ ଗୋଟିଏ ପକ୍ଷ ନଯାଉଣୁ ଦେଖାଗଲା ଯେ ଶିଶୁମାନଙ୍କର ଏକ କୌତୁକପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଗ୍ନିଲୀଳାରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଏକମାତ୍ର ଶିଶୁ ଜୀବନ୍ତ ଦଗ୍‌ଧ ହୋଇ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଦିନରେ ନଷ୍ଟ ହୋଇଗଲା । ଏତେଦିନେ ଭୟ ପଶିଲା ଭୟଶୂନ୍ୟ ହୃଦୟରେ ।

ଏ ଯୁଗର ତେଜସ୍ୱୀ ବୈଜ୍ଞାନିକ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷବାଦୀମାନେ ଅତି ଚତୁର, ଅତି ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷବାଦୀ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଏହାପରେ ସେ ନିଜର ବିଶ୍ୱାସ ପରିବର୍ତ୍ତିତ କରିଥିବାରୁ କ୍ଷୀଣ ବୁଦ୍ଧି ବା ଅଳ୍ପଶିକ୍ଷିତ ବୋଲି କହିପାରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ବୟସ ଅତିକ୍ରମ ହୋଇଯିବା ପରେ ବା ଅତି ଦୁଃଖ ଘୋଟିଆସିଲେ ଅତି ନିଷ୍ଠୁର ନାସ୍ତିକ ତୁଣ୍ଡରେ ମଧ୍ୟ ଈଶ୍ୱର ଭଗବାନ ନାମ ଶୁଣାଯାଇଥାଏ ।

ଯଦୁମଣି ନିଜର ଦୋଷ ସ୍ୱୀକାର କଲେ । ପୁରୀ ଯାଇ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରି ଗାଇଲେ କରୁଣ କଣ୍ଠରେ—

ଦେଲ ଯାହା ନେଲ ତାହା, ଏଥିକୁ କିପାଇଁ

ମହା ଦାତାପଣେ ପତାକା ବାନ୍ଧିଛ ?

ନୀଳାଚଳ କଳାକାର, ସତ କି ଏ ମିଛ ?

ପାତଳୀ ମୁକୁଟ ଶ୍ରେଣୀଶିରୋମଣୀ ଯଦୁମଣି

ମନ ତିଳେ ନେଇ ନ ପାରିବ

ଏବେ ଉଦ୍ଧାରଣେ ଯେବେକୃପା ବସିଅଛି ଲବେ

ତେବେ ସିନା ଦାତା ବୋଲାଇବ ।

ତାପରେ ଘରକୁ ଫେରିଲେ । ରାଜାରାଣୀ କହିଲେ, ଏ ପାପରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇଁ ରାମ ନାମ ନିଅନ୍ତୁ । ମନ ମାନିଗଲା । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷବାଦ ଅଦୃଷ୍ଟବାଦରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହେଲା । କବିତା ବାହାରିଲା—

ପ୍ରଥମୁଁ ବନ୍ଦଇ ଭୂଦେବ ଅଂଘ୍ରି ଅଘାରି ବକ୍ଷେ

ଓପତ ସାଗର ଶୋଷକ ବଂଶ ଧ୍ୱଂସି ଅଲକ୍ଷେ ।

କାବ୍ୟାରମ୍ଭରେ ପ୍ରଥମୁଁ ସପ୍ତସାଗର ଶୋଷକ ଅଗସ୍ତିଙ୍କ ଅନ୍ୱୟ, ଅଲକ୍ଷରେ ଯଦୁବଂଶଧ୍ୱଂସକ ଭୂଦେବବ୍ରାହ୍ମଣ ପାଦ ଯାହା ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ବକ୍ଷରେ ଶୋଭାପାଏ, ତାହା ମୁଁ ବନ୍ଦନା କରେ ବୋଲି ସେ ଲେଖିଲେ ।

ବିଶେଷରେ ୧୮୧୭ ବିଦ୍ରୋହକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ସେ ସେଥିରେ ଲେଖିଲେ—

ଗରିଷ୍ଠ ଦଶା ଏ ରାଷ୍ଟ୍ର ର କଷ୍ଟ ଫେଡ଼ ଦୁସ୍ତର,

ଚକ୍ରପେଷି ଶକ୍ରବାହନ ଭ୍ରାତ ଅରି ସଂହାର ।

କବି ଯଦୁମଣି କବିତ୍ୱରେ ଯେତିକି କୁହାଯାଇପାରେ ସେତିକି ମାତ୍ର କହିଲେ । ସେ ରାଷ୍ଟ୍ରର ଏପରି ଗରିଷ୍ଠ ଦଶାକୁ ନିବାରଣ କରିବା ଲାଗି ବିଷ୍ଣୁଚକ୍ରକୁ ଆଶ୍ରୟ କରିଦେଶବାସୀ ଗଜଙ୍କ ଉଦ୍ଧାର ଲାଗି ଗ୍ରହସ୍ୱରୂପୀ ବିଦେଶୀଙ୍କୁ ହତ କରିବାକୁ ନିବେଦନ କରିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ବ୍ରହ୍ମା, ବିଷ୍ଣୁ, ମହେଶ୍ୱର କେହି ବୁଝିଲେ ନାହିଁ । କାରଣ ତାହା ଦୁର୍ବଳ କବିର ଗୁହାରି ମାତ୍ର ଥିଲା ।

ଦେବ ଆରାଧରେ ସ୍ୱଦେଶ ଉଦ୍ଧାର

ହେବନି ହେବନି ଖୋଲ ତରବାର । (ଜଣେ କବିଙ୍କ ଉକ୍ତି)

ଏହି ନୀତିରୁ ତରବାରୀ ଖେଳ ଚାଲିଲା । ବୀରଭୋଗ୍ୟା ବସୁନ୍ଧରା ନ ହୋଇ ବଞ୍ଚକ, ଶଠ, ଚକ୍ରାନ୍ତକାରୀର ଭୋଗ୍ୟା ହେଲା ଅବିଜିତ, ସାହସିକ ଏ ଦେଶ ।

ରାଘବ ବିଳାସର ପାଣ୍ଡୁଲିପି:—

ଶୁଣାଯାଏ ଯଦୁମଣି ଏହି ରାଘବ ବିଳାସ ୫୨ ଛାନ୍ଦରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ତାହାର ପାଣ୍ଡୁଲିପି ଏକ ପୋଥିରେ କବି ସ୍ୱହସ୍ତରେ ଲେଖି ରାଜା ବିନାୟକଙ୍କର ପାଟରାଣୀଙ୍କୁ ଅର୍ପଣ କରିଥିଲେ । ରାଣୀ ତାହା ନିଜର ପୂଜା ଗୃହରେ ରଖିଥିଲେ । ଉକ୍ତ ଗ୍ରନ୍ଥ ୪।୫ ବର୍ଷ ଲୀଳା ଆକାରରେ ରାଜବାଟୀରେ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା । ସହସ୍ର ଜନତା ତାହା ପ୍ରତ୍ୟହ ଚୈତ୍ର ମାସର ରାମନବମୀଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ୨୧ ଦିନମଧ୍ୟରେ ଶୁଣୁଥିଲେ । ଉକ୍ତ ଗ୍ରନ୍ଥର କେତେ ଛାନ୍ଦ କେହି କେହି ଆବୃତ୍ତିରୁ ସ୍ମରଣ ରଖି ଲେଖି ନେଉଥିଲେ । ଉକ୍ତ ଗ୍ରନ୍ଥର କେତେ ଛାନ୍ଦ କେହି କେହି ଆବୃତ୍ତିରୁ ସ୍ମରଣ ରଖି ଲେଖି ନେଉଥିଲେ । ପାଲାକାର କେହି କେହି ମଧ୍ୟ ଛାନ୍ଦେ ଛାନ୍ଦେ ନେଇଥିଲେ— ଯାହା ଯାହାକୁ ଭଲ ଲାଗିଲା ।

ହଠାତ୍ ରାଣୀଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁର ପୂର୍ବ ବର୍ଷ ଗ୍ରନ୍ଥ ଥିବା ଘର ଦଗ୍‌ଧ ହୋଇଯିବାରୁ ଏକାବେଳେ ତାହା ନଷ୍ଟ ହୋଇଗଲା । ଏ ଗ୍ରନ୍ଥ ଲେଖିବା ଯୋଗୁଁ କବିଙ୍କ ପ୍ରତି ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଆଶୁତୋଷ ହେତୁ ସଦୟ ହୋଇଥିବାର କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଅଛି । ଶୁଣାଯାଏ ଉକ୍ତ ବୃଦ୍ଧ ପଣ୍ଡିତମାନେ ପୁନର୍ବାର ଆମନ୍ତ୍ରିତ ହୋଇ ତାଙ୍କର ବଂଶରକ୍ଷା ପାଇଁ ଆଶୀର୍ବାଦ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ଫଳରେ ତାଙ୍କର ଏକମାତ୍ର କନ୍ୟାଠାରୁ ପୁତ୍ରଟିଏ ଜନ୍ମିଥିଲା । ସେ ଉକ୍ତ କନ୍ୟାକୁ ନିଜ ଘରେ ରଖିଥିଲେ । ତେଣୁ ଦୌହିତ୍ରକୁ ନିଜର ପୁତ୍ର କରିଥିଲେ । ସେହି ବଂଶ ହିଁ ଅଦ୍ୟାପି ରହିଛି ।

ରାଘବ ବିଳାସ ଆଦୌ ମିଳିବାର କଥା ନୁହେଁ । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ବଂଶଧର ଦାଶରଥି ମହାପାତ୍ର ବହୁ ଚେଷ୍ଟାରେ କେତେ ଛନ୍ଦ ସଂଗ୍ରହ କରିଥିଲେ । ମୁଁ ଗୋଟିଏ କୃଷକଙ୍କ ସଂପର୍କରୁ ଜଣେ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କଠାରୁ ମୂଳ କେତେ ଛାନ୍ଦ ପାଇଲି, ପାଲାକାରମାନଙ୍କଠାରୁ କିଛି କିଛି ମଧ୍ୟ ମିଳିଗଲା । ଏସବୁ ମିଶି ୨୪ ଛାନ୍ଦ ଏକତ୍ର ହୋଇଅଛି । ଏ ମଧ୍ୟରୁ ପ୍ରଥମରୁ କେତେ ଛାନ୍ଦ ସଂଯୋଗ ରଖିଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଶେଷାଂଶକୁ ବିଷୟର ଠିକଣା ନାହିଁ । ତେବେ ଏହାଠାରୁ ଅଧିକ ଆଉ ମିଳିବାର ସୁଯୋଗ ନ ଥିବାରୁ ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ କାବ୍ୟଟିକୁ ଦିଆଗଲା । ପାଲାକାରମାନେ ରାଘବ ବିଳାସ ନାମରେ ଯେଉଁ ଛାନ୍ଦମାନ ଗାନ କରନ୍ତି ତାହା ସରସ ଅଟେ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଥମ ଛାନ୍ଦମାନ ସେତେ ଅଧିକ ଭାବପ୍ରଧାନ ହୋଇ ନାହିଁ । ତେଣୁ ତାହା ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ରଚନାର ଗତାନୁଗତିକ ବୋଲି ଅନେକେ ମତଦିଅନ୍ତି ।

ରାଘବ ବିଳାସର ବିଷୟବସ୍ତୁ : —

ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥ ସେ ତାଙ୍କର ଅତି ପ୍ରିୟତମ ରାଜା ବିନାୟକଙ୍କ ନାମ ପ୍ରଚାର କରିବା ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଲେଖିଥିବାର ପ୍ରଥମ ଛାନ୍ଦରେ ଜଣାଯାଏ—

ସୀତା ରାମ ଅଂଘ୍ରି, ଅବ୍ଳକୁ ହୃଦୟରେ ଧ୍ୟାୟିଣ

ରାଘବ ବିଳାସ ପ୍ରବନ୍ଧ ରଚନାକୁ କରିଣ

ନବୀନ ଦୁର୍ଗେଶ ପ୍ରତାପୀ ବିରାଧି ବୀରବର

ବିନାୟକ ସିଂହ ଶ୍ରୀ ମାନଧାତା ଗ୍ରନ୍ଥେ ପ୍ରଚାର ।

ଶ୍ରୀ ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତାଙ୍କ ନାମକୁ ଏ ଗ୍ରନ୍ଥ ଜରିଆରେ ପ୍ରଚାର କରୁଛି ବୋଲି ସେ ଯେ ଲେଖିଛନ୍ତି, ଏହାଦ୍ୱାରା ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟତମ ରାଜପୁରୁଷଙ୍କ ନାମ ଧନ୍ୟ ହୋଇଅଛି । ମିଳିଥିବା ଛାନ୍ଦମାନଙ୍କର ବିବରଣୀ—

ପ୍ରଥମ ଛାନ୍ଦ— ୧୨ଟି ପଦରେ ରାମକେରି ରାଗରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏଥିରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ ତାଙ୍କ ଜୀବନର ଆଖ୍ୟାୟିକାଦ୍ୱାରା ସାଧାରଣଭାବେ ବନ୍ଦନା କରାଯାଇଛି ।

ଦ୍ୱିତୀୟ ଛାନ୍ଦ— ଶଙ୍କରାଭରଣ ବୃତ୍ତରେ ୧୬ ପଦରେ ଏହା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହି ଛାନ୍ଦର ବିଷୟର ବର୍ଣ୍ଣନା ହେଲା ଯେ ରାବଣର ଜନ୍ମ, ବିବାହ, ତାର ବରପ୍ରାପ୍ତ ଏବଂ ଦିଗବିଜୟରେ ଦେବତାମାନଙ୍କର ଅଶାନ୍ତି ଇତ୍ୟାଦି ।

କବିତାରେ ଶବ୍ଦପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଏବଂ ଯତି ଯମକ, ସ୍ୱରଧରି ଗାଇବା ଲାଗି ମନୋହର ଭାବରେ ସଂଗୀତରୀତି ରଖାଯାଇଛି ମାତ୍ର ।

ବିଶ୍ରବାକ ବଂଶ ବାହା ଆମ୍ଭରେ କଣ୍ଟକ

ଅରି କର ! ଅରିଙ୍କର ଶ୍ରୀଘ୍ର ବିନାଶକ,

ଭଣୁ ଭଣିଲେ କୌସ୍ତ୍ୱଭୂ

ମିତ୍ର ବଂଶେ ନୃପକୁଳେ ଯାଇ ଜାତ ହେବୁ ।

ବିଶ୍ରବାଙ୍କ ବଂଶଧର ବିଂଶବାହୁ ରାବଣ ଆମର ଶତ୍ରୁ ହୋଇଅଛି । ହେ ଚକ୍ରଧାରୀ ! ଉକ୍ତ ବୈରୀକୁ ତୁମ୍ଭେ ଶୀଘ୍ର ବିନାଶ କର । ଏ କଥା କହନ୍ତେ କୌସ୍ତୁଭ−ଧାରୀ ନାରାୟଣ କହିଲେ, ସୂର୍ୟ୍ୟବଂଶୀୟ ନୃପକୁଳରେ ଆମ୍ଭେ ଯାଇ ଜନ୍ମ ହେବୁ ।

ଏହି ଛାନ୍ଦରେ ସେ ଛାନ୍ଦଲେଖା ଅବିଘ୍ନରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହେଲା ବୋଲି ଲେଖିଥିବାରୁ ମନେ ହୁଏ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବିଘ୍ନର ଆଶଙ୍କା ସେ ପୋଷଣ କରିଥିଲେ । ତେଣୁ ତାହା ହିଁ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ସମ୍ଭବିଥିଲା ।

ତୃତୀୟ ଛାନ୍ଦ—କଳସା ବୃତ୍ତରେ ୩୭ ପଦରେ ଏ ଛାନ୍ଦଟି ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ—ଲୋମପାଦ ରାଜାଙ୍କ ରାଜ୍ୟର ଦ୍ୱାଦଶ ବର୍ଷ ଅନାବୃଷ୍ଟି ଏବଂ ଜରତା ବେଶ୍ୟାଦ୍ୱାରା ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କ ଆଗମନ ବିଷୟ ଏଥିରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ରହିଛି । ଏଥିରେ କବିଙ୍କର ସ୍ୱଭାବଘେନି ବର୍ଣ୍ଣନା ବିଶେଷତ୍ୱ କିଛି ନାହିଁ । ଚିରାଚରିତ ସମସ୍ୟା ହିଁ ଚିତ୍ରିତ ହୋଇଛି ମାତ୍ର ।

ଅଳଙ୍କାର—ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଛାନ୍ଦଟିକୁ କବି ଆଦ୍ୟ ଯମକରେ ରଚନା କରିଅଛନ୍ତି ।

ଯେପରି—

ଜୀବନହୀନ ଦ୍ୱାଦଶ ସମ୍ୱତ୍ସର ହେଲା

ଜୀବନ ଯିବ ଏଣିକି କି କରିବ ଭଲା ।

ଦ୍ୱିଜକୁଳରେ ପୁଚ୍ଛନ୍ତି କରକ ସଂଯୁକ୍ତେ

ଦ୍ୱିଜୋକ୍ତି ବିଭାଣ୍ଡକକୁ ଅଣାଅ ତୁରିତେ ।

ବନଜ ପିତାଜ୍ଞା ପାଳି ତପେଛନ୍ତି ରହି

ବନଜ ପ୍ରଦତ୍ତ ହେବ ତାଙ୍କ ଆଜ୍ଞା ପାଇ ।

ଶଚିବର ପ୍ରାୟ ରାଜା ମନକୁ ଅଇଲା

ସଚୀବରେ ଆଜ୍ଞାଦତ୍ତ ଏହା କର ଭଲା ।

*ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ବିଶ୍ରବାଜ—ବିଶ୍ରବାତନୟ । ଅରି—ଚକ୍ର । ଅରି—ବୈରୀ, ଶୀଘ୍ର ବିନାଶକ (ହୁଅ) । କୌସ୍ତ୍ୱଭୂ—କୌସ୍ତୁଭଧାରଣକାରୀ । ମିତ୍ର—ସୂର୍ଯ୍ୟ ।

ଶବ୍ଦାର୍ଥ । ଜୀବନ—ଜଳ । ଜୀବନ—ପ୍ରାଣ । କରକ ସଂପୁକ୍ତେ—କରଯୋଡ଼ି । ବିଭାଣ୍ଡଜ—ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ । ବନଜ—ଅରଣ୍ୟ । ବନନ—ଜଳ । ଶଚିବର—ଇନ୍ଦ୍ର । ସଚୀବବ— ମନ୍ତ୍ରୀର ।

ଶବ୍ଦ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ— ଉକ୍ତ ଯମକରେ ଅନ୍ୟ ପ୍ରକାର ମଧ୍ୟ କେତେ ପଦ ଦେଖାଯାଏ । ସେପରି—

ପାଦପରେ ପାଦପରେ ଦେଇ ଅପସର

ବାରାଙ୍ଗନା ବାରାଙ୍ଗନା ମିଳିଲେ ପାଖର ।

ଚତୁର୍ଥ ଛାନ୍ଦ—ରସକୁଲ୍ୟା ରାଗରେ ଛାନ୍ଦଟି ୧୯ପଦରେ ଲେଖା ଯାଇଅଛି ।

କଥାବସ୍ତୁ—ବିଭାଣ୍ଡକ ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କ ଅଙ୍ଗସ୍ପର୍ଶରେ ତପସ୍ୱୀଜନ ଅନୁଚିତ ବସ୍ତୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ପୁତ୍ରକୁ ସେ ପ୍ରସଙ୍ଗରୁ ରହିତ ହେବା ବିଷୟରେ ଉପଦେଶ ଦେଇ ପ୍ରାତଃକାଳରେ ବନଗମନ କରନ୍ତେ, ଜରତା ୠଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କୁ ନୌକାରେ ନେଇ ଚାଲିଆସିଛି ଏବଂ ଲୋମପାଦ ରାଜ୍ୟରେ ବର୍ଷା ହେବା ପରେ ଶାନ୍ତାର ବିବାହ ଏବଂ ଦଶରଥଙ୍କର ଆମନ୍ତ୍ରଣ ଏଥିରେ ସୂଚିତ କରାଯାଇଛି ।

ରଚନାରେ ପ୍ରଥମ ଦୁଇ ପଦ ପ୍ରାନ୍ତଯମକ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ୧୭ ପଦ ଆଦ୍ୟ ଯମକରେ ରଚନା କରାଯାଇଛି ।

ବିଭାକର ଅସ୍ତାଚଳ ଭଜୁତ

ବିଭାବରୀ ପବେଶନ୍ତେ ତୁରିତ

ବିଭାଣ୍ଡକ ତପସ୍ଥାନୁ ଆଗତ

ବିଭାବ ମଣି ପୁତ୍ରାଙ୍ଗ ସ୍ପର୍ଶେତ

ବିଭାତ କେମନ୍ତ

ବିରାଗ କଲେ କୋଳରେ ଘେନିତ ।

ପଞ୍ଚମ ଛାନ୍ଦ—ରାଗ କାମୋଦି ( ମତାନ୍ତରରେ ଚକ୍ରକେଳି ) । ୨୭ ପଦରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ— ଦଶରଥ ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗଙ୍କଦ୍ୱାରା ଯଜ୍ଞ କରି ରାମ ଆଦି ପୁତ୍ରମାନଙ୍କୁ ଲାଭ କରିବା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ରଚନାରେ ଶବ୍ଦପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ରହିଛି । ଭଞ୍ଜଙ୍କ ଲାବଣ୍ୟବତୀ କାବ୍ୟର ପଦ ଅନୁସରଣ କରି ଗାଇଛନ୍ତି— ‘‘ଭ୍ରମେ ଭ୍ରମର ଭ୍ରମୁଛନ୍ତି ଉଲ୍ଲାସେ” ଏବଂ କାଳିଦାସଙ୍କ ‘‘ଦିନେ ଦିନେ ସା ପରିବର୍ଦ୍ଧମାନା”ଅନୁସରଣ କରି ‘‘ଦିନକୁ ଦିନ ସହ ନବ ବର୍ଦ୍ଧନ” ଅବା ରଚିତ ହୋଇଛି ବୋଲି ମନେ ହୁଏ ।

ଷଷ୍ଠ ଛାନ୍ଦ—ରାଗ ଆହାରୀ । ୨୩ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ—ସୀତାଙ୍କର ଜନ୍ମ ଏବଂ ସ୍ୱୟଂମ୍ବର ପ୍ରତିଜ୍ଞା ଏବଂ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଓ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କର ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ସହିତ ଯଜ୍ଞରକ୍ଷା ପାଇଁ ଗୃହତ୍ୟାଗ ଏଥିରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । କବି ମହାସତୀ ଜନକନନ୍ଦିନୀଙ୍କର ଜନ୍ମ ଓ ଯୌବନ ବିବରଣୀ ପ୍ରଥମରୁ ପାଞ୍ଚଟି ପଦରେ ଅତି ବିଚକ୍ଷଣ ଭାବରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି । ବର୍ଣ୍ଣନାମାଧୁରୀ ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ କରିବାକୁ ଉକ୍ତ ପାଞ୍ଚପଦ ଏଥିରେ ଉଦ୍ଧାର କରିବା ସଙ୍ଗତ ହେଉଛି—

‘‘ଶୁଣ ସୁବିଦୁଷ ସକଳ କଳ୍‌ବିଷ ଅଙ୍ଗରୁ ହୋଇବ ଦହନ

ଜନକ ମୁନୀଶ କାଶ୍ୟପୀକି ଚାଷ କରନ୍ତେ କର୍କଶ ବହନ

ସକାଳେ, ସଭିଶାପେ ଖରେ ଅପୁରା

ଖରେ ଯାଉଁ ଯତି ଦେଖି ବିଚାରନ୍ତି ଦୁହିତା ହୋନ୍ତାଏ ମୋ ପରା । ୧ ।

ନଗରୀନର୍ତ୍ତକୀ ବ୍ରହ୍ମଣ୍ୟ ଭକ୍ତିକି ଜାଣି ପ୍ରକାଶର ରଭସେ

ଧରଣୀ ସମ୍ଭୂତା ହେବ ତୁମ୍ଭ ସୁତା ପୂର୍ବୁ ନାଁ ପାର୍ଥବୀ ପ୍ରକାଶେ

ଗତାନ୍ତେ । ବେଧା ବିଧାନରେ ଉତ୍ପତ୍ତି

ସୁଫେଡ଼ା ଫଳାଗ୍ରେ ଦେଖି ଯତି ବ୍ୟଗ୍ରେ ବିଘ୍ନେ ଦୃଷ୍ଟିପାତ ଝଟତି । ୨ ।

କାନ୍ତିକି ଲକ୍ଷିତ ଲକ୍ଷଣେ ସଂଯୁକ୍ତ ଲକ୍ଷଣେ ସୁକ୍ଷେଣ ସୁଗତି

ଦୀନଜନ ନିଧି ପାଇଲା ଅବଧି ସୁଧାପତି ସିଦ୍ଧି ପ୍ରାପତି

ତତ୍‌କାଳେ, ପବିତ୍ରାଙ୍ଗି ଘେନି ସଦନେ

ସୀମନ୍ତିନୀ-ସୀମନ୍ତିନୀ ଭୂଷା ମମ୍ମେ ‘ହୃଦୟାନନ୍ଦ ସେ ତେସନେ । ୩ ।

ବନଜସମ୍ଭୂତା ପରାୟେ ବର୍ଦ୍ଧିତା ପଦ ନିଉଛାଇ ହୋଇକି

ନୟନ ଚକୋରୀ ସୁଧା ପାନକରି ବେରବେ ସର୍ବେ ଅଲକ୍ଷକି

ବାତରେ, ଲତାଗ୍ର ଚଳଚଳ ମତ

ସୁମନା ଅଙ୍ଗରେ ସୁଶୋଭା ରଙ୍ଗରେ ବେଳକୁ ବେଳ ସେ ବିଦୀପ୍ତ । ୪ ।

ଧାତ୍ରୀ ଶିରୀ ଧାତ୍ରୀ କୋଳେ ସୁଶୋଭନ୍ତି ଯତି ଯତି ନାରୀ ଆନନ୍ଦ

କୂଳ ପବିତ୍ରାଣୀ ସମ୍ଭୂତା ଏ ପୁଣି ସୁମନା ଦର୍ଶନେ ପ୍ରମୋଦ

ଅଦେହ, ଅଦେହ ନଗ୍ରେ ଯାଙ୍କ ବାସ

ବାସରେ ବାସରେ ମଣ୍ଡିତ ହେବାରେ ସୁବାସ ବାସରେ ପ୍ରକାଶ । ୫ ।

ଶଦ୍ଦାର୍ଥ । କକଶ କାଶ୍ୟପୀ—ଟାଣଭୂମି । ସଭ—ଇନ୍ଦ୍ର । ‘ଖ’ ରେ—ଶୀଘ୍ର, ଆକାଶରେ । ଯତି—ଜନକ ରାଜର୍ଷି । ନଗରୀନର୍ତ୍ତକୀ—ଅପ୍‌ସରା । ବ୍ରାହ୍ମଣ୍ୟ—ଋଷିଙ୍କ । ଭକ୍ତି—ସ୍ନେହ, ସମାଦର । ରଭସେ—ହର୍ଷରେ । ଚତାନ୍ତେ—ଯିବାପରେ । ବେଧା—ବେଦବିହିତ । ସୁଫେଡ଼ା−କାଠପେଡ଼ି । ଫଳାଗ୍ରେ—ଲଙ୍ଗଳିଲୁହା ମୁନରେ । ବିଘ୍ନେ—ଭାଙ୍ଗି, ଫିଟାଇ । ସୀମନ୍ତିନୀ—ସୀମନ୍ତିନୀ ଭୂଷା—ନାରୀ ଶିରୋମଣି । ବନଜସମ୍ଭୂତା—ଲକ୍ଷ୍ମୀ । ନିଉଛାଇ—ବନ୍ଦାଇ । ବେରବେ—ଅଙ୍କରେ । ଧାତ୍ରୀ ଶିରୀଧାତ୍ରୀ—ଧାଈମାନଙ୍କରେ ଅତି ସୁନ୍ଦରୀ ଧାଈ । ଯତି—ଋଷି, ଜନକ । ଯତିନାରୀ—ଋଷିପତ୍ନୀ, ଜନକରାଣୀ ସୁମନା—ଦେବତାମାନେ । ଅଦେହ—ବିଦେହ ସ୍ୱର୍ଗ । ଅଦେହ ନଗ୍ର—ବିଦେହ ନଗରୀ, ସ୍ୱର୍ଗପୁରୀ, ପାରିଜାତକ ।

ସପ୍ତମ ଛାନ୍ଦ—ରାଗ ରସକୂଲ୍ୟା, ୨୪ ପଦରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ—ଏହି ଛାନ୍ଦରେ ବିଶ୍ୱାମିତ୍ରଙ୍କ ସହିତ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଅରଣ୍ୟକୁ ଆସି ତାଡ଼କୀ ବଧକରି ଅହଲ୍ୟାକୁ ମୁକ୍ତିଦାନ କରିଅଛନ୍ତି ।

ଅହଲ୍ୟାସ୍ତବକୁ ଧନୁବନ୍ଧରେ ରଚନା କରି କବି ଆଳଙ୍କାରିକ ବିଶେଷତ୍ୱ ଦେଇଅଛନ୍ତି ।

ସାଦରେ ବାରେ ହରିହର ଦର

ମୋହ ମୋହନ ମୋର ଦୂରକର

କଷ୍ଟ ନଷ୍ଟକ ଲୋକର ଭରସା

ଏଣୁ ଆଶା କରିଛି ସାରଦଶା ହେ

ଏ ଧନୁ ବନ୍ଧ ଛାୟାରେ ଯେ

ଅହଲ୍ୟା ରହିଣ ଶ୍ରୀରାମଚରଣ ସ୍ତବ କରନ୍ତି ଆଦରେ ସେ ।

ଧନୁ ଆକୃତିବିଶିଷ୍ଟ କ୍ଷେତ୍ର ଅଙ୍କନ କରି ଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ କୌଶଳପୂର୍ବକ ଗୀତ ଓ ବାକ୍ୟ ବିନ୍ୟାସ କଲେ ଚିତ୍ରକାବ୍ୟର ରୀତି ଅନୁସାରେ ଏହି ବନ୍ଧ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହେବ ।

ଅଷ୍ଟମ ଛାନ୍ଦ—ରାଗ ଧନାଶ୍ରୀ । ୨୫ ପଦରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ । ନୃତ୍ୟ ଓ ଲୀଳା ଗାନରେ ଏହି ବୃତ୍ତଟି ପାଳି ଧରି ଗାଇବାରେ ଏକାନ୍ତ ସୁଶ୍ରାବ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଏଥିରେ ଭଞ୍ଜଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣିତ ବିଷୟ ହିଁ ଟିକିଏ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଭାବରେ ଚିତ୍ରିତ କରାଯାଇଛି ମାତ୍ର । ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଗଙ୍ଗା ପାରି ହୋଇ ମିଥିଳା କଟକରେ ପହଞ୍ଚି ଜନକଙ୍କଦ୍ୱାରା ସମାଦୃତ ହେଲେ । କୈବର୍ତ୍ତ ଭାଗ୍ୟବଳରେ ତାରକ ବ୍ରହ୍ମ ଲାଭ କରିଛି ବୋଲି ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି । ନଚେତ୍ ନୂତନତ୍ୱ କିଛି ନାହିଁ ।

ନବମ ଛାନ୍ଦ—କୁମ୍ଭ କାମୋଦି ବୃତ୍ତ । ୩୧ ପଦରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ଣ— ଏଥିରେ ସୀତାଙ୍କର ବେଶ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ସୀମନ୍ତିନୀ—ସୀମନ୍ତିନୀ ସୀମାନ୍ତରେ ସୀମନ୍ତ ଦେଖାନ୍ତେ ଜାହ୍ନବୀ ଅର୍କକା ଏକ ସ୍ଥାନେ ଦୁଜା ଗୋଚର ତେମନ୍ତେ ।

(ନାରୀଶ୍ରେଷ୍ଠା ସୀତାଙ୍କ କେଶରେ ସୁନ୍ଥା ଯାହା ଦେଖାଗଲା, ତାହା ଦେଖିଲେ ଜଣାଗଲା ଯେ ଗଙ୍ଗା ଯମୁନା ଦୁହେଁ ଏକ ସ୍ଥାନରେ ତେମନ୍ତ ଦେଖାଗଲା ।)

ଅନନ୍ତର ହରଧନୁକୂ ମଲ୍ଲମାନେ ସଭାରେ ସ୍ଥାପନ କରିଅଛନ୍ତି । ତାହାର ଏକ ମଞ୍ଜୁଳ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି ।

ଦଶମ ଛାନ୍ଦ—ପଞ୍ଚମ ବରାଡି ବୃତ୍ତ । ଏହା ୩୩ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଭଞ୍ଜଙ୍କ ‘‘ବିଚାରଇ ମାଳ ଯମକରେ କବି ମନେ” ବୃତ୍ତରେ ରଚିତ ।

କଥାବସ୍ତୁ—ରାମଚନ୍ଦ୍ର ହରଧନୁ ଭଗ୍ନ କରିଅଛନ୍ତି । ଏ ଛାନ୍ଦରେ ଶବ୍ଦ-ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଯଥାସମ୍ଭବ ଦେଖାଯାଇଛି ।

ଏକାଦଶ ଛାନ୍ଦ—ରାଗ ପଞ୍ଚମ ବରାଡ଼ି ବୃତ୍ତ ( ବିପ୍ରସିଂହାବାଣୀ) । ୧୮ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ—ଜନକ ନିଜ କନ୍ୟାର ବିବାହ ଲାଗି ଦଶରଥଙ୍କ ନିକଟକୁ ଦୂତ ପ୍ରେରଣ କରିଅଛନ୍ତି ଏବଂ ସେ ପୁତ୍ରମାନଙ୍କର ଧାତ୍ରୀ ଏବଂ ମାତାମାନଙ୍କ ସହିତ ଅନ୍ୟ ଦୁଇ ପୁତ୍ରଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ଧରି ସବିଧିରେ ଜନକାଳୟକୁ ବିଜେ କରିଛନ୍ତି ।

ରଚନାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଏବଂ ପଦ ପ୍ରୟୋଗରେ ସ୍ୱାଧିକାର ଏଇ ଛାନ୍ଦରେ ବିଶେଷ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରାଯାଏ ।

ଦ୍ୱାଦଶ ଛାନ୍ଦ — ମାଳବ ବୃତ୍ତ । ୧୬ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ — ଦଶରଥ କିଛିବାଟ ପଦଯାତ୍ରାରେ ମିଥିଳା ସୀମାଯାଏଁ ଯାଇଛନ୍ତି । ରାମ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କ ସହିତ ପିତାମାତା ଓ ଅନ୍ୟ ଭାଇ ଦୁହେଁ ମିଳିତ ହୋଇଛନ୍ତି ।

ତ୍ରୟୋଦଶ ଛାନ୍ଦ—ରାଗ କାଳୀ । ୫୦ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ — ଦଶରଥ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ସ୍ଥାନରେ ରହିଲେ ଏବଂ ଜନକ ତାଙ୍କୁ ଦେଖାକଲେ । ବିବାହବିଧ ଘେନି ମଣ୍ଡପାଦି ନିର୍ମ୍ମାଣ ଓ ଜନଗହଳ ଘେନି ଉତ୍ସବାଦି ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି । ଏଥିରେ ଆଦ୍ୟଯମକ ଓ ଯୋଡ଼ିଯମକ ଅଳଙ୍କାର ଦେଖାଯାଏ ।

ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଛାନ୍ଦ — ରାଗ ମଙ୍ଗଳଗୁର୍ଜ୍ଜରୀ । ୫୦ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହି ଛାନ୍ଦରେ ବିବାହବିଧି ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି ।

ପଞ୍ଚଦଶ ଛାନ୍ଦ — ରାଗ ଲଳିତ କାମୋଦି । ଏହି ଛାନ୍ଦ ୩୪ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ — ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଶିବିରରେ ସୀତାଙ୍କର ମଧୁଶଯ୍ୟା ଏହି ଛାନ୍ଦରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଛି । ସୀତାଙ୍କର ବେଶ କବି ପୂର୍ବ ରାତିରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଅଛନ୍ତି । ଏଥିରେ ରାମଙ୍କ ରଚନାରେ ସୀତାଙ୍କ ପ୍ରତି ଏକ ଅନ୍ତର୍ଲିପି ଦିଆଯାଇଛି ଏବଂ ସୀତାଙ୍କ ରଚନାରେ ଏକ ଆଦ୍ୟପ୍ରାନ୍ତ ଲୋପ ମଧ୍ୟାକ୍ଷର ଲିପି ରହିଛି । ଏସବୁ ରଚନାରେ ଭାଷାର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ, ଚାତୁର୍ଯ୍ୟ, ବିଚିତ୍ରତା ଯଥାସମ୍ଭବ ରଖାଯାଇଛି । ପୂର୍ବୋକ୍ତ ବିଭିନ୍ନ ଛାନ୍ଦରେ ମାଳଯମକ, ମହାଯମକ, ସର୍ବଯମକ, ମଧ୍ୟଯମକ ଆଦି ମଧ୍ୟ ରହିଛି ।

ଅନ୍ତର୍ଲିପି – ରଙ୍କ ହୋଇ

ଅଙ୍କରେ ମଣ୍ଡନ କରୁ ନେଇ

ପଙ୍କରୁହନେତ୍ରୀ ତ୍ରପା ବହି ଗୋ । ୧୭ ।

ରଙ୍କ ହୋଇ ସୀତାଙ୍କୁ ରାମ କୋଳରେ ବସାଇବାରୁ ସେ ଲଜ୍ଜିତ ହେଲେ ।

ତେଣୁ ରାମ କହିଲେ –

ଅଶ୍ୱର କି ନାମ ଅଛି ସହି      ବାଜି

ନୂତନା ବୟସୀ କି ବୋଲାଇ ? ନବ

ସିଂହ କାହିଁ ବାସ ବୁଝ ନାରୀଈଶ            ବନ

ଟେକ ଚନ୍ଦ୍ରାନନ ତୋଷ ବହି ଗୋ ଯତିନାମ            ସିଦ୍ଧ

ପିକ ଧ୍ୱନି କି କି ବୋଲି ଜନ                  ସ୍ୱନ

ଜାଗ୍ରତ ଲୋକେ ଶୁଣି କା ଗାନ ଗୋ ।୧୮।       କୁଆ

ରବିତାପ ନାମ ହୁଏ କିସ                  ତେଜ

କୃଷକାନନ୍ଦ ପାଇକା ରସ                  ଘନ

ମନ୍ଦେ କେ ପାଳିତ ଛନ୍ଦ ନ ଘେନତ            ପିକ

ହୃଦାନନ୍ଦେ ଘନ ହୋଇ ତୋଷ ଗୋ କାମଧର      ଶର

କି ନାମ ବୋଲାନ୍ତି ନାରୀବର                  ରାମା

ତପୀ କି କରନ୍ତି ହୋଇ ସ୍ଥିର ଗୋ ।୧୯।            ଧ୍ୟାନ

ଏଥିରୁ ବାହାରିଲା ‘ଜୀବନ ଧନ, ଆଜ ନ କର ମାନ’ ଏହା ରାମ କହି ପ୍ରଦୀପ ଛୁଇଁ ନିୟମ କଲେ — ‘‘ମୋହର କାହାଠାରେ ଦୋଷ ନୋହି” ଅର୍ଥାତ୍ ମୁଁ କାହାଦ୍ୱାରା ଦୂଷିତ କେବେ ହେବିନି ।

ତହୁଁ ମୈଥିଳୀ ତା ପଢ଼ି ବୁଝି ତ୍ରିବର୍ଣ୍ଣରେ ମଧ୍ୟ−ଅକ୍ଷର ଲିପିରେ ଲେଖି ଜଣାଇଲେ । କିଶୋରୀ ଅବସ୍ଥାରୁ ଏପରି ଠାରରେ ନିଜର ସଖୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶ କରିବା ବିଧି ସେକାଳୁ ଏକାଳ ଯାଏ ରହିଆସିଛି । ତଦ୍ଦ୍ୱାରା ଯେପରି ସଂଯମ ଓ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ଜୀବନ ଘେନି ଦେଖାଯାଏ, ଫରଫର କଥାଭାଷାରେ ତାହା ହୁଏ ନାହିଁ । ଚିରନ୍ତନ ସୌହାର୍ଦ୍ଦ୍ୟର ଏହା ଏକ କୌଶଳ ଅଟେ ।

ଗ୍ରାମ୍ୟ ଗୀତିରେ ଅଛି —’‘କଥା ନ କହିବୁ ଜେମା ମୁହଁକୁ ଚାହିଁ” । ସର୍ବଦା ବଲବଲ ଚାହିଁ କଥାଭାଷା କରିବାଦ୍ୱାରା କେବଳ ସୁନ୍ଦରୀ ନାରୀ ନୁହେଁ, ଯେ—କେହି ଅଶ୍ରଦ୍ଧାର ପାତ୍ର ହେବା ସ୍ୱାଭାବିକ । ତେଣୁ ଯଥାସମ୍ଭବ ସଂଯମ ମଧ୍ୟରେ ଚଳିବାକୁ ସବୁ କାଳ, ଧର୍ମ୍ମରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ରହିଛି ।

ବାର୍ତ୍ତା ଶ୍ରବଣାନ୍ତେ କି ବୋଲାନ୍ତି            ଉତ୍ତର

ଅନିଳର ନାମ କି ପ୍ରବର୍ତ୍ତୀ            ପବନ

ହୁରିଖେଳ ନାମ କିସ ବୋଲି ଜନ

ବର୍ଣ୍ଣନ୍ୟାସେ ଦେଇଥିବ ମତି ହେ            ଅବିର

ଜୀବ ହତେ                  ବିନାଶ

ଅଦି ପକ୍ୱଶାଳୀ କେହୁ ମର୍ତ୍ତେ            ବିଆଳି

ମୃଗେନ୍ଦ୍ରକୁ ଜନେ କି ଭାଷନ୍ତେ ହେ ।୨୨।       ବନେଶ

ଅମାନିତା ନରେ କିସ ଭାଷ ?            ଘେନାଇ

ବଦାନ୍ୟରେ କେଉଁ କଥା ଘୋଷ ?      ଅହିଂସା

ସୁବାସରେ କିସ ହୁଅଇ ପ୍ରକାଶ            ଆମୋଦ

ବିରସ ନ ହୋଇ ଏଥି ରସ ହେ

ବୀଣାଧାରୀ                  ନାରଦ

ଅଦଭୁତର ନାମ କି ପ୍ରଚାରି            ବିଚିତ୍ର

ବିପଦାର୍ଥେ କେଉଁ ନାମ ସ୍ମରି ହେ ।୨୩।       କାତର

‘‘ତବ ବିନା ଆନେ ନାହିଁ ମୋର ଚିତ୍ତ” ସୀତାଙ୍କ ରଚନାରୁ ଜଣାଯାନ୍ତେ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଆନନ୍ଦିତ ହେଲେ ଏବଂ ତତ୍ପରେ ଉଭୟେ ପ୍ରେମାସକ୍ତ ହେବାର ବର୍ଣ୍ଣନା ଦିଆଯାଇଛି ।

ଷୋଡ଼ଶ ଛାନ୍ଦ — ଚିନ୍ତା ଭୈରବ ରାଗ । ୫୭ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

କଥାବସ୍ତୁ — ଦଶରଥ ନିଜର ଚାରିପୁତ୍ର ଏବଂ ବଧୂମାନଙ୍କ ସହିତ ନିଜ ଗୃହକୁ ଫେରିଲେ । ପଥରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ପର୍ଶୁରାମଙ୍କର ଦର୍ପ ଦଳନ କରି ଅଯୋଧ୍ୟାରେ ପ୍ରବିଷ୍ଟ ହେଲେ ।

ଏହି ଷୋଳଛାନ୍ଦ ଖଣ୍ଡପଡ଼ାସ୍ଥ କୁମ୍ଭାରପଡ଼ାର ଜଣେ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କଠାରେ ରହିଥିଲା । ସେ ତାହା ବରପଲ୍ଲିର ଚିତ୍ରକାର ଜଣକୁ ବିକ୍ରୟ କରିଥିଲେ । ଏମନ୍ତ କି ପାଞ୍ଚଗଡ଼ର ଜଣେ ଓଡ଼ଚଷା ବୁଢ଼ା ତାହାର ଉତ୍ତରାକାରୀ ରହିଥିଲା । ସେ ତାହା କିପରି ପାଇଥିଲା, ତାର ଇତିହାସ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ତାର ପୁଅର ପୋଥି ଖଟୁଳିରୁ ଦୁଇଟି ଖେଜା ଆକାରରେ ତାହା ମିଳିଥିଲା । ଯୋଗକୁ ଜଣେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ତାହା କାଗଜରେ ଅଶୁଦ୍ଧ ଶୁଦ୍ଧ କରି ଉତୁରାଇଥିଲେ । କି ଦୁର୍ଯୋଗ, ମୂଳ ପୋଥି ଘର ପୋଡ଼ିରେ ମଧ୍ୟ ଦଗ୍‌ଧ ହୋଇଗଲା ।

କିନ୍ତୁ ହଠାତ୍ ଦେଖିଲି ରଣପୁରର ଜଣେ ପଣ୍ଡିତ ଗୋଟିଏ ବହି ଉକ୍ତ ଷୋଳ ଛାନ୍ଦରେ ପ୍ରକାଶ କରିଅଛନ୍ତି । ସାମାନ୍ୟ ସାମାନ୍ୟ ପ୍ରଭେଦ ଏ ସଂଗ୍ରହ ସହିତ ତାହାର ଦେଖାଯାଏ । ନରସିଂହପୁର ଘଣ୍ଟପଡ଼ାର ଏକ ପୁରାତନ ବୃଦ୍ଧ ପାଲାକାର କିନ୍ତୁ ଉକ୍ତ ଷୋଡ଼ଶ ଛାନ୍ଦ ମଧ୍ୟରୁ ଷଷ୍ଠ ଓ ସପ୍ତମ ଛାନ୍ଦର ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ପଦ ମୁଖସ୍ଥ କରି ଗାଇପାରୁଥିବାର ଶୁଣି ତାହା ଜଣକଦ୍ୱାରା ମିଳାଇ ଦେଖିଲି କିଛି ଭେଦ ନାହିଁ । ଭିକାରୀ ନାମକ ନୂଆଗଡ଼ ଗଡ଼ର ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ମଧ୍ୟ କେତୋଟି ଛାନ୍ଦ ଛପାଇ ଅଶୁଦ୍ଧ ଭାବରେ ପ୍ରଚାର କରିବାର ଦେଖିଲି । ଏମନ୍ତ କି ଆଉ କେତୋଟି ଅଶୁଦ୍ଧ ଛାନ୍ଦ ଛପା ବହି ଥିବାର ମଧ୍ୟ ମୋ ଦୃଷ୍ଟିକୁ ଆସିଛି ।

ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ୫୨ ଛାନ୍ଦ କୌଣସିମତେ ସଂଗ୍ରହ କରି ହେଲା ନାହିଁ । ତେବେ ଏହା ପରେ ଯେଉଁ ଛାନ୍ଦଗୁଡ଼ିକ ମିଳିଅଛି ତନ୍ମଧ୍ୟରେ —

୧—ସୀତାଙ୍କୁ ହରାଇବା ପରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଶୋକ ଏବଂ ବାଳୀବଧ । ଏହାର ରାଗ କାମୋଦି । ଏହା ୨୦ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହାର ମୂଳପଦ ‘ସଲକ୍ଷଣ ଲକ୍ଷଣ’ ।

୨—ସୁଗ୍ରୀବ ରାଜା ହୋଇ ମିତ୍ର ରାମଙ୍କୁ ଭୁଲିଯିବାରୁ ଲକ୍ଷ୍ମଣଙ୍କର କିସ୍କିନ୍ଧ୍ୟା ରାଜପୁରୀ ଗମନ । ଏହାର ରାଗ ଚୋଖୀ । ଏହା ୧୬ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହାର ମୂଳ ପଦ—‘ବନଜଜିତ ବରନ’ ।

୩—ଦୂତମାନଙ୍କ ସହିତ ହନୁମାନର ଲଙ୍କା ଯାତ୍ରା ବିବରଣ । ଏହାର ରାଗ ‘ରଣବିଜେ’ ହରି ଚଉତିଶା । ଏହା ୨୬ ପଦ ମାତ୍ର । ଏହାର ମୂଳ ପଦ ‘ମିତ୍ରକୁ ଏକାନ୍ତେ’ ।

୪—ସୀତା ଭେଟ । ରାଗ ରଣବିଜେ ଚଉତିଶା । ପଦ ୧୭, ଅସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଛାନ୍ଦ ।

୫—ହନୁମାନର ରାବଣକୁ କଟୂକ୍ତି । ରାଗ କାମୋଦି । ୧୦ ପଦରେ ଏ ଛାନ୍ଦ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଅଛି । ଏହାର ମୂଳ ପଦ ‘ଦ୍ୟୁମଣିଙ୍କ ସମ୍ଭୂତ’ ।

୬—ହନୁମାନଙ୍କର ଲଙ୍କା ଦଗ୍‌ଧ । ରାଗ କୁମ୍ଭ କାମୋଦି । ଏହା ୩୫ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହାର ମୂଳ ପଦ ‘ବୁଧ ଶୁଦ୍ଧ ବୋଧ ଚରିତ ପ୍ରସିଦ୍ଧ’ ଅଟେ ।

୭—ରାମଙ୍କ ସୈନ୍ୟ ସିନ୍ଧୁ କୂଳରେ ପ୍ରବେଶ । ରାଗ ବଙ୍ଗଳାଶ୍ରୀ । ଏହା ୧୭ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ମୂଳ ପଦ ‘ଦ୍ୱିଜବର ବରଚିତ୍ତ ସ୍ୱଭାବର’ ।

୮—ବିଭୀଷଣ ଶରଣ ବିବରଣ । ଏହା ୩୨ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ରାଗ ବସନ୍ତ ଆହାରି । ମୂଳ ପଦ ‘ପୂର୍ବ ଦେବତା ଶର୍ବରୀ ଭର୍ତ୍ତା ଆଗେ ଦୂତ ବାର୍ତ୍ତା କଲା ପ୍ରକାଶ’ ।

୯—ଲଙ୍କାରେ ପ୍ରାଥମିକ ଯୁଦ୍ଧ ବିବରଣ । ରାଗ ଚୋଖୀ । ୧୦ଟି ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହାର ମୂଳ ପଦ ‘କପିବଳଙ୍କ ପ୍ରବଳ ଚହଳ ଶୁଣି ଚପଳ’ ।

ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଯୌବରାଜ୍ୟ ଏବଂ ବନବାସ ବିବରଣକୁ ଯେବେ ୧୮ ଟି ଛାନ୍ଦ ବୋଲି ଧରାଯାଏ, ଯହିଁରେ ସୀତା ଠାବ ଯାଏ ଥିବାର ଅନୁମାନ କରାଯାଇପାରେ, ତେବେ ଲଙ୍କାର ଯୁଦ୍ଧ ଏବଂ ରାବଣବଧ ସାରି ରାମ ଅଯୋଧ୍ୟା ପ୍ରବେଶ କରି ରାଜ୍ୟ ଲାଭ ଯାଏ ୧୮ ଛାନ୍ଦ ହେଲେ, ଗ୍ରନ୍ଥଟି ୫୨ ଛାନ୍ଦରେ ଶେଷ ହେବା ସମ୍ଭବ କରାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଦୁଃଖର ବିଷୟ ସେସବୁ ହଠାତ୍ ମିଳିପାରିଲା ନାହିଁ । ଅଥବା ମିଳିବା ମଧ୍ୟ ଅସମ୍ଭବ ହୋଇପାରେ । ଏହି ୮ଟି ଛାନ୍ଦ ମଧ୍ୟରୁ ପାଲାକାରମାନେ କେତୋଟିର ବହୁପଦ ନିରନ୍ତର ଗାଉଥିବାର ଶୁଣାଯାଏ । ତେଣୁ ‘‘ପୂର୍ବ ଦେବତା ଶର୍ବରୀଭର୍ତ୍ତା ଆଗେ ଦୁତ ବାର୍ତ୍ତା କଲା ପ୍ରକାଶ” ବା ‘ସଲକ୍ଷଣ ଲକ୍ଷଣ’ ଏ ପଦଗୁଡିକ ଏତେ ଲୋକପ୍ରିୟ ଏବଂ ପ୍ରଚାରିତ ଯେ ସାଧାରଣତଃ ସହସ୍ର ଜନ ତୁଣ୍ଡରୁ ସେସବୁ ଶୁଣା ଯାଇଥାଏ । ବାସ୍ତବିକ କବି ଯଦୁମଣିଙ୍କ ରାଘବ ବିଳାସର ବହୁ ଅଂଶ ନ ମିଳୁଥିଲେହେଁ ଏହି ଗୋଟେ ଦୁଇଟି ଛାନ୍ଦରେ ଯେ ସେ ଅମର ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି, ଏଥିରେ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ ।

ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥର ପ୍ରଥମାଂଶ ପ୍ରତି ଜନସମାଜର ଯେତେ ଆଗ୍ରହ ଥିବାର ଦେଖା ନ ଯାଏ ଶେଷାଂଶ ପ୍ରତି ତାର ଦଶଗୁଣ ଅଧିକ ଆଗ୍ରହ ଥିବାର ଆମେ ଜାଣିଥାଉଁ । ତେଣୁ ମନେ ହୁଏ କବିତ୍ୱର ଶେଷାଂଶ ଅତି ମୂଲ୍ୟବାନ ଏବଂ ଲୋକପ୍ରିୟ ଥିଲା ।

କବିଙ୍କର ଏ ଗ୍ରନ୍ଥଟିର ସମସ୍ତ ଅଂଶ ନ ମିଳିପାରିଲା ବୋଲି ଯେ ତାଙ୍କ ଜ୍ଞାନଗରିମାର ପରିଚୟ ଯେତିକି ମିଳିଛି ତହିଁରୁ ତାହା ବୋଧଗମ୍ୟ ହେଉନି, ସେପରି କେବେ ନୁହେଁ । କାରଣ ‘ପୂର୍ବ ଦେବତା’ ଆଦ୍ୟରେ ଲେଖାଥିବା ଛାନ୍ଦ ଗୋଟିକ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଆମେ ତାଙ୍କର ଶାଶ୍ୱତ ପ୍ରତିଭା ସେଇଥିରୁ ପାଇଥାନ୍ତୁ ।

ଯେବେ ନ ମିଳୁଥିବା ଛାନ୍ଦଗୁଡିକ କେଉଁଠି କାହାଠି ଥାଏ, ଆଉ ଗୋପନ ନ କରି ପ୍ରକାଶ କରିଦେବା ବିଜ୍ଞତାର କାର୍ଯ୍ୟ ହେବ । କିନ୍ତୁ ଏକଥା ଶୁଣିବ କିଏ ? ଯେଉଁମାନଙ୍କଠାରେ ଏସବୁ ଥିବ ସେ ଘରପୋଡ଼ିରେ ନଷ୍ଟ କରି ଦେବେ ପଛକେ ଛୁଆଁଇ ଦେବେ ନାହିଁ । ଜଣେ ଭଦ୍ରବ୍ୟକ୍ତି ସ୍କୁଲ ମାଷ୍ଟର ନୟାଗଡ଼ର ଇତିହାସ ପାଖରେ ରଖିଅଛନ୍ତି । ମତେ ସାକ୍ଷାତରେ କହିଲେ — ‘‘ଯାହା ଆପଣ ପଚାରିବେ ମୁଁ ତାହା ଲେଖି ପଠାଇଦେବି” । ୧୦।୧୨ ଥର ଚେଷ୍ଟା କଲି — ନାନା ସୁତ୍ରରେ । ତା ସେ କେବେ ଦେଲେ ନାହିଁ । ଯେପରି ନୂଆଗଡ଼ ରାଜବଂଶର ଇତିହାସ ଘେନି ସେ କ’ଣ ଗୋଟାଏ କରି ପକାଇବେ । ଏଇ ତ ଆମ ଶିକ୍ଷିତଙ୍କ ମତିଗତି ।

ପଲ୍ଲୀ ଗାଆଁର ପାଲାକାର, ଛାନ୍ଦ ଗାୟକ, ଠୁଣୁଠୁଣୁକିଆ ପଣ୍ଡିତ ତାଙ୍କ ପାଣ୍ଠି କେବେ କାହାକୁ ଦେଖାଇଦେବେ ? ଏ ଦେଶର ଏପରି ବହୁ ଦୁର୍ମୂଲ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥ ନଷ୍ଟ ହେଲାଣି । ଏପରି କି ଏବେ ମଧ୍ୟ ହେଉଛି । ସେମାନେ ଛୁଆଇଁଦେବା ଦୂରେ ଥାଉ ଦେଖାଇ ଦେବେନି । ଏପରି ପୋଥି ଲୁଚେଇ ରଖିଥିବା ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କୁ ଏ ଦିଗରେ ଅନେକେ ଗାଳି ଦେଇଥାନ୍ତି । ଏବେ ପଣ୍ଡିତ ବିନାୟକ ମିଶ୍ରଙ୍କ ସହିତ ଦିନେ ସାକ୍ଷାତ ହେଲା । ଶୁଣିଲି ପଣ୍ଡିତ ମହାଶୟ ରାଘବ ବିଳାସରୁ ୩୭ ଛାନ୍ଦ ପାଇଛନ୍ତି ଏବଂ ତାହା ପ୍ରକାଶିତ କରିବା ଇଛାରେ ଅଛନ୍ତି । ଏହା ଏକ ସୁସମ୍ବାଦ । ମୁଁ ଦେଖିଲି ଗାଁ ଗହଳର କି ବ୍ରାହ୍ମଣ, କି ପାଏକ, କି ଚଷା, କି କରଣ, କି ଗୋପାଳ ସମସ୍ତେ ଲୋପ କରିଦେବେ ପଛେ, ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ଥିବା ପୋଥି, ଖେଜା କାହାକୁ ଦେଖାଇ ଦେବେ ନାହିଁ । ଅଶିକ୍ଷା, କୁସଂସ୍କାର ସମୁଦାୟ ଦେଶର ପ୍ରତି ସ୍ତର ମାଡ଼ିବସିଛି । କେତେକ ଅତି ଶିକ୍ଷିତ ଯେ ଏଥିରୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର, ତା ମଧ୍ୟ ବିଶ୍ୱାସ କରି ହୁଏନି । ସମ୍ବଲପୁରର ଏକ ପ୍ରାଚୀନ ଇତିହାସ ଜଣେ ଅତି ଉଚ୍ଚଶିକ୍ଷିତ ବ୍ୟକ୍ତି ନିଜେ ଲେଖିବେ ବୋଲି କାହାକୁ ଦେଖାଇ ଦେଲେନି କି ନିଜେ ଲେଖିଲେ ନାହିଁ । ସେ ମଲେ, ତାଙ୍କ ସାଥିରେ ସେ ଇତିହାସ ମଧ୍ୟ ଲୁଚିଗଲା । ବହୁକଷ୍ଟରେ ରାତି ରାତି ମୁଁ କପି କରି ଆଣିଲି ।

ମୁଁ ନିଜେ ଦେଖିଛି ଖଣ୍ଡପଡ଼ାର ଜଣେ ପଣ୍ଡିତ ବାଣୀଭୂଷଣ ଯେ କି ସକାଳୁ ନିତ୍ୟକର୍ମ ସାରିଦେଇ ବିନା ଶୁଳ୍‌କରେ ବିଦ୍ୟା ଦାନ ଦେବାକୁ ଦୁଆର ଦୁଆର ତାଙ୍କ ଜୀବ ଥିବାଯାଏ ବୁଲନ୍ତି, ତାଙ୍କର ଏ ଅନୁକମ୍ପାକୁ ଲୋକେ ମୂର୍ଖତା ଦୋଷରୁ ପରିହାସ କରି ଆଜି ଏପରି ହୋଇ ପଡ଼ିଛନ୍ତି ଯେ, ଯେଉଁଠି ସଂସ୍କୃତ ବିଦ୍ୟାର କେନ୍ଦ୍ର ଥିଲା, ପାଞ୍ଚ ପଚିଶ ମହାନ ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ଘେରି କରଣ, ମାଳୀ, ଚଷା ମଧ୍ୟ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କ ସହିତ ନ୍ୟାୟ, ତର୍କ, ଜ୍ୟୋତିଃଶାସ୍ତ୍ର ଚର୍ଚ୍ଚା କରୁଥିଲେ, ଆଜି ଖୋଜିଲେ ସେଠାରେ ଜଣେ ମଧ୍ୟ ମିଳିବେ ନାହିଁ । ଯେ ଜଣେ ଅଧେ ଅଛନ୍ତି ସେ ମଧ୍ୟ ଅବହେଳିତ ।

ସେ କାଳ ପଣ୍ଡିତ ଥିଲେ କ’ଣ ? ପୁଣି ଏବର ଐତିହାସିକ, ସାହିତ୍ୟକ, ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞ, ଆଦି ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ସଂଶୟ ମୋଚନ ଲାଗି ପାଞ୍ଚଖଣ୍ଡ ଚିଠି ଲେଖିଲେ, ନୂଆ ପାଞ୍ଚପଇସା ଖର୍ଚ୍ଚ କରିବାକୁ ସେ ଅପମାନ ମଣୁଛନ୍ତି । ଶାସ୍ତ୍ର, ଜ୍ଞାନ, ନୀତି, ଧର୍ମ ଏସବୁ ସହଜଲଭ୍ୟ ନ ହେଲେ ଆପେ ଆପେ ଲୁପ୍ତ ହୋଇଯାଏ । ଏଠାରେ ତାହା ହିଁ ହେଉଛି ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଚଉପଦୀ କେତେ ଥିଲା କହିହେବ ନାହିଁ । ଅଥଚ ମୁଁ ବହୁ କଷ୍ଟରେ ସେଥିରୁ ମୋଟେ ୩୦ ଗୋଟି ସଂଗ୍ରହ କରିପାରିଲି । ଓହୋ ! ସେ ସଂଗ୍ରହରେ ମୁଁ ଏପରି ଭାବରେ ଏକ ହୃଦୟହୀନ ଲୋକର ଦ୍ୱାରସ୍ଥ ଦଶ ପଚିଶ ଥର ହୋଇ ନିରସ୍ତ ହେଲି । ସେ ମୋଠୁ ମୁଁ ତାଙ୍କ ରାଜ୍ୟର ଦେବୋତ୍ତର ମାନେଜର ହେତୁ ଏକ ଉପକାର ଯାଚଞ୍ଜା କଲେ । ତାହା ମଧ୍ୟ ମୁଁ କରିଦେଲି । ଦେଖିଲି ସେ ପୁଣି ମତେ ଠକିଲେ । ଇଚ୍ଛା କରିଥିଲେ ମୁଁ ତାଙ୍କୁ ଯେଉଁ ସୁବିଧା କରି ଦେଇଥିଲି, ତାହା ଖାରଜ କରିଦେଇ ପାରିଥାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ସେପରି ଅନୈତିକତା ମତେ କରି ଆସେନି । ଲଜ୍ଜାରେ ମୁଣ୍ଡ ତଳକୁ ହେଲା । ପାଠକ ତାଙ୍କର ନାମଟି ଜାଣିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରି ପାରନ୍ତି । ସେ ନରସିଂହପୁର କୋକଳବା ଗ୍ରାମର ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଗାୟକ ଜଣେ ଶାସନୀ । ସେ ତ ଦେଲେ ନାହିଁ, ଭାବିଲି ତେବେ ଏ ସଂଗ୍ରହରେ କ’ଣ ଚଉପଦୀ ବା ଖଣ୍ଡଗୀତି ଏକାବେଳେ ଅଭାବ ରହିଯିବ ? ଏପରି ଦୁଶ୍ଚିନ୍ତାରେ ଅଛି, ଗୋଟିଏ ତରୁଣ କୃଷକ ସନ୍ତାନ ମୋର ଏ ବୈକଲ୍ୟ ଅନୁଭବ କରି ଜଣେ ପ୍ରବୀଣ ପାଲାକାରଙ୍କଠାରୁ ସେ ଏପରି ନିଗୂଢ଼ ଚେଷ୍ଟାକଲା, ଯାହା ଫଳରେ ମୁଁ ଆଶାନୁରୂପ ଚଉପଦୀ ତାହାଠୁ ପାଇଗଲି । ଏଥିରେ ଜଣେ ମୂର୍ଖ ନାରୀ ପୋଥିଟିକୁ ସେ ତରୁଣକୁ ଗୋପନରେ ଦିଅନ୍ତି, ପୁଣି ତାହା ସୁବିଧା ଦେଖି ଫେରସ୍ତ ନିଅନ୍ତି। ଏପରି ତିନି ଦିନରେ ସେ ଶ୍ରଦ୍ଧାସ୍ପଦ ଯୁବାଟି କାଗଜରେ ଲେଖି ମତେ ଯେପରି ଏହା ଯୋଗାଇଛନ୍ତି, ତାହା ଭୁଲିବାର ନୁହେଁ । ବହିରେ ଚୌପଦୀ ଅଂଶ ଛପା ସରିବା ପରେ ଆଉ ୨୦ ଟି ଯାଏ ଗୋଟିଏ ସ୍ଥାନରେ ଥିବାର ମୁଁ ସନ୍ଧାନ ପାଇଲି । ସେ ସବୁ ଏହି ସଂସ୍କରଣରେ ଦିଆଯାଇ ପାରିଲା ନାହିଁ । ଦ୍ୱିତୀୟ ମୁଦ୍ରଣରେ ଯୋଗ କରାଯିବ ।

ଏଇ ହେଲା ସତ୍ୟ ସଂଗ୍ରହର ଇତିହାସ । ପ୍ରକୃତ ରଚନା ପ୍ରକାଶ କରିବା ଲାଗି ଚେଷ୍ଟା ନ କରି କେବଳ ଭୂମିକା ଲେଖି ଅଥବା ନିଜର ଶୁଷ୍କ ପ୍ରାଧାନ୍ୟଦ୍ୱାରା ଯାହା ଆମେ କରିଯିବା ତା ଦିନେ ନିଶ୍ଟୟ ଆମ ଯୋଗ୍ୟ ସନ୍ତାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଫିଙ୍ଗା ହେବ, ଏହା ମୋର ବିଶ୍ୱାସ । ଏପରି ଯେତେ ଠକେଇତି କାମ ହୋଇଛି, ସେସବୁ ମାଟିରେ ମିଶିଯାଇଛି । କିନ୍ତୁ ଯାହା ମଣି ପରି ସମୂଜ୍ଜ୍ୱଳ ତାହା ଯେତେ ଲୁଚିଥିଲେହେଁ ଦିନେ ନିଜ ଜ୍ୟୋତିରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଯିବ । ଅଢ଼େଇ ହଜାର ବର୍ଷ ତଳର ବୁଦ୍ଧ ପୁଣି ଚେଇଁ ଉଠିଛନ୍ତି । ବିଶ୍ୱଜଗତ ଅଶୋକଙ୍କ ଅନୁଶାସନ ପଢ଼ି ବିସ୍ମିତ ହେଉଛି — ଓହୋ ! କି ମନସ୍ୱିତା ସେହି ମହାନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କଠାରେ ରହିଥିଲା । ଯେ ଏତେବଡ଼ ସଂଭ୍ରାନ୍ତ ଆସନରେ ବସି ଲେଖିଛନ୍ତି — ଲିପିକାର ପ୍ରମାଦରୁ ବା ରଚନା ଦୋଷରୁ ଏବଂ ଶୁଣିବା ବୁଝିବା ଗଲତିରୁ ମୋର ଏ ଅନୁଶାସନରେ ପ୍ରମାଦ ରହିପାରେ କିନ୍ତୁ ମୋର ନୁହେଁ । ବାସ୍ତବିକ ତାଙ୍କର କି ହୃଦୟବତ୍ତା, କି ଦୁରଦର୍ଶିତା ନ ଥିଲା ।

ସେ ଯାହାହେଉ — ରାଘବ ବିଳାସର ଯେଉଁ ୨୪ଟି ଛାନ୍ଦ ସଂଗୃହୀତ ହୋଇଛି ତାହା ଏପରି ଅସଂବଦ୍ଧ ଥିଲା ଯେ ତାହାକୁ ଶୃଙ୍ଖଳାକୁ ଆଣିବାକୁ ବହୁତ କଷ୍ଟ ସ୍ୱୀକାର କରିବାକୁ ହୋଇଛି । ପୁନଶ୍ଚ ପାଠାନ୍ତର ଏତେ ଅଧିକ ଯେ କେଉଁଟି ଠିକ ଧରିବା ସହଜ ହୁଏ ନାହିଁ । ଧରାଯାଉ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ପଦକୁ ପାଞ୍ଚ ପ୍ରକାର କରି ବିଭିନ୍ନ ସଂଗ୍ରହସ୍ଥଳୀରୁ ମିଳିଛି । ଗୋଟିଏ ସରଳ ପଦକୁ ନଜିରରୂପେ ଦେଲେ ତାହା ସହଜରେ ଜଣାଯିବ ।

‘ନାରୀ ବିହୀନେ ବାରିଧି ଝାସେ ତନୁ ନାଶିବ ବୋଲି ଆସିଥିବ’ । ଏହାକୁ ବିଭିନ୍ନ ପାଲାକାର ତଳ ଲେଖାନୁସାରେ କିପରି ପଢ଼ନ୍ତି ଦେଖାଯାଉ—

ନାରୀ ବିହୀନେ ବାରିଧିନାଶେ ତନୁ ଝାସିବା ଇଚ୍ଛି ଆସିଥିବ,

ନାରୀ ବିହୀନେ ବାରିଧିନୀରେ ତନୁ ଝାସିବ ବୋଲି ଆସିଥିବ ।

ନାରୀ ବିହୀନେ ବାରିଧି ନାଶେ ତନୁ ଝାସିବା ଆଶେ ଆସିଥିବ,

ନାରୀ ବିହୀନେ ବାରିଧୀନୀରେ ତନୁ ନାଶିବା ଆଶେ ଆସିଥିବ ।

ଏଥିରୁ କେଉଁଟି ଯେ କବି ଲେଖିଥିଲେ ସ୍ଥିର କରିବା ମୁସ୍କିଲ୍ ।

ନାଶେ, ଝାସେ, ନୀରେ, ପୁନଶ୍ଚ ଝାସିବା ଇଚ୍ଛି, ନାଶିବ ବୋଲି, ଝାସିବ ବୋଲି, ଝାସିବା ଆଶେ, ନାଶିବା ଆଶେ ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରୟୋଗ ମଧ୍ୟରୁ — ‘ନାରୀ ବିହୀନେ ବାରିଧି ଝାସେ ତନୁ ନାଶିବ ବୋଲି ଆସିଥିବ’ ପ୍ରୟୋଗ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ବୋଲି ମନେ ହେଉଛି । ପଣ୍ଡିତ ବିନାୟକ ମିଶ୍ର ତାଙ୍କର ଏକ ପ୍ରବନ୍ଧରେ ଏହାହିଁ ଲିପିବଦ୍ଧ କରିଛନ୍ତି । ତା’ଛଡ଼ା ଏପରି ଲିପି ମଧ୍ୟ ଏକ ତାଳପତ୍ର ଖେଜାରୁ ମିଳିଅଛି ।

ଏହାଛଡ଼ା ତାଙ୍କ ବିଭିନ୍ନ ରଚନାରେ ପ୍ରମାଦ ଶତ ଶତ ଯେପରି ଥିଲା ତାହା ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ଉଦାହରଣ ଦେଲେ ଜଣାଯିବ ଯେ, ପ୍ରକୃତ ରଚନା କିପରି ଭାବରେ ଭ୍ରଷ୍ଟ ହୋଇ ଯାଇଥିଲା । ଗୋଟିଏ ଛପା ବହିରେ ଏ ଚଉପଦୀଟି ଥିଲା—

ଓଜଶୀଳ ଭୁଜ ଗଜ ଜୀବନ ହରଣେ ଗଜ

ଅର୍ପଣ କଲ କୃପଣ ନୋହି

ଜଳ ଗ୍ରହଣେ କୁମ୍ଭୀର ମଳଗ୍ରହଣେ କୁମ୍ଭୀର

ରକ୍ଷା କଲ ସିନା କକ୍ଷା ବହି ହେ ମହାପ୍ରଭୁ !

କିନ୍ତୁ ଏହାର ଅର୍ଥ କିପରି ଲୋକେ ସମଝିଲେ ମୁଁ ଜାଣେନି । ମୁଁ ଶତ-ଚେଷ୍ଟାରେ ବ୍ୟର୍ଥ ହୋଇଥିଲି । ହଠାତ୍ ପୋଥିରୁ ପଦ୍ୟଟି ପାଇଯିବାରୁ ସମଝିଲି ।

ଓଜଶୀଳ ଭୋଜଗଜ ଜୀବନ ହରଣେ ତେଜ

ଅର୍ପଣ କଲ କୃପଣ ନୋହି

ଗଭୀର ଜଳେ କୁମ୍ଭୀର ଗଳ ଗ୍ରହଣେ କୁମ୍ଭୀର

ଜୀବ ରକ୍ଷାକଲ କକ୍ଷା ବହି ହେ ।

ବିଶେଷରେ ଯଦୁମଣି ତାଙ୍କର କବିତାମାନ ଲେଖନ ତାଳପତ୍ରରେ ଲେଖିଥିଲେ । ସେ ଏକା କାହିଁକି ତାଙ୍କର ସମସାମୟିକ ଏମନ୍ତ କି ତାଙ୍କ ପୂର୍ବଜ ଭଞ୍ଜ, ଦୀନକୃଷ୍ଣ, ସାମନ୍ତସିଂହାର ଆଦି ସମସ୍ତଙ୍କର ତାଳପତ୍ର ଓ ଲେଖନ ହିଁ ଲେଖିବାର ଏକମାତ୍ର ଆଧାର ରହିଥିଲା । ଏବ କଥା—୧୯୧୯ ଯାଏଁ ତାଳପତ୍ର ଓ ଲେଖନ ପାଠ ଲେଖି ଶିଖିବାକୁ ଗଡ଼ଜାତ ଅଞ୍ଚଳ ସ୍କୁଲରେ ମଧ୍ୟ ଚଳୁଥିଲା । ସେ ଅଭ୍ୟାସ ଶିଶୁମାନଙ୍କରଠାରେ ହସ୍ତକର୍ମ୍ମ ଭାବରେ ରଖାଯାଇଥିଲା । ଇଂରେଜ ଆସିବା ପୂର୍ବରୁ କାଗଜର ପ୍ରଚଳନ ହୋଇଥିଲେହେଁ, ତାହା ରାଜକୀୟ ଭାବରେ ସ୍ୱଳ୍ପ ମାତ୍ର ଥିଲା । ଯେଉଁ ଗଜପତି ହରେକୃଷ୍ଣ ଦେବ ହରେକୃଷ୍ଣପୁର ଶାସନ ବସାଇଥିଲେ (୧୭୨୫), ତାଙ୍କ ପୁତ୍ର ଗୋପୀନାଥ ଦେବ କାଗଜରେ ଯେଉଁ ସନନ୍ଦ ଲେଖିଥିଲେ ତାହା ମଧ୍ୟ ମୋଠାରେ ରହିଛି । ବୋଧ ହୁଏ ତା ପୂର୍ବରୁ ଓଡ଼ିଶାରେ ମଧ୍ୟ କାଗଜର ପ୍ରଚଳନ ରହିଥିଲା । କିନ୍ତୁ ସର୍ବତ୍ର ଲେଖନ ତାଳପତ୍ର ଥିଲା ପତ୍ର ଏବଂ ମସୀ । ବନ୍ଦୋବସ୍ତର ଭଉଁରିଅମାନ ୧୮୯୬ ବନ୍ଦୋବସ୍ତରେ ତାଳପତ୍ରରେ ଲେଖାଥିବାର ପ୍ରମାଣ ଏବେ ମଧ୍ୟ ଅଛି । ତେଣୁ କାଗଜ ସର୍ବବ୍ୟାପକ ହୋଇ ପାରି ନ ଥିଲା ।

ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ୧୮୬୬ ମସିହାରେ ସ୍ୱର୍ଗାରୋହଣ କରିଥିଲେ । ସେ ବଞ୍ଚିଥିବା ଯାଏ କାଗଜ କଲମ ପ୍ରତି ଆଦର କରି ନଥିଲେ । କାରଣ ତାଙ୍କର ପରବର୍ତ୍ତୀ ରମନା ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ତାଳପତ୍ର ପୋଥିରେ ଲେଖାହୋଇ ରହିଛି । ସେ ମଧ୍ୟ ସୁନ୍ଦର ଭାବେ ତାଳପତ୍ରରେ ଲେଖିପାରୁଥିଲେ । ଏହି ତାଳପତ୍ର ଲେଖିବା ବିଧି ମଧ୍ୟ ପ୍ରତି ଓଡ଼ିଆ ଘରେ ଦଶହରା ଦିନ ୧୦ ବର୍ଷ ତଳେ ହେଉଥିଲା । ଏବେ ଅନେକ ଅଛି ।

ଏବେ ସ୍ୱାଧୀନତା ପାଇବା ପରେ ତାଳପତ୍ର ଯାତକ ବୀର ଶ୍ରୀ ଗଜପତି ଗୌଡ଼େଶ୍ୱର, ଅଙ୍କ, ଶ୍ରୀ ଶୁଭମସ୍ତୁ, ନିମନ୍ତ୍ରଣ ପତ୍ରିକା, ଚିଟୋଉ, ଘଣ୍ଟାକର୍ଣ୍ଣ ରକ୍ଷାମନ୍ତ୍ର ଆଦିକୁ ଅସଭ୍ୟତାର ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ବୋଲି ଲୋପ କରି ଦିଆଗଲାଣି । ସଭ୍ୟତା ତା ବଦଳରେ କ’ଣ ଆସିଲା ଜାଣି ହେଉନି । ଏଥିରୁ କେହି ତାର୍କିକ ନ ବୁଝନ୍ତୁ ଯେ ଲେଖକ ଏ ସ୍ଫୁଟ୍‌ନିକ୍ ବା ମନୁଷ୍ୟର ଶୂନ୍ୟମଣ୍ଡଳ ପରିକ୍ରମା ଯୁଗରେ ତାଳପତ୍ର କୁଡ଼ିଆକୁ ଫେରିଯିବାକୁ ସଭ୍ୟତା ମନେ କରୁଛନ୍ତି । ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଆମର ସମୂଜ୍ଜ୍ୱଳଅତୀତର ସେହି ସେହି ସୁନ୍ଦର କୃଷ୍ଟି ଓ ସଂସ୍କୃତିମାନ ଏପରି ଅବହେଳାରେ ଫିଙ୍ଗିଦେବା କାହିଁକି ?

ସେ ଯାହାହେଉ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ତାଳପତ୍ରରେ ତାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥ ଲେଖିଥିଲେ । ତାହା କିଏ କିମିତି ଶ୍ରଦ୍ଧାରେ ଛାନ୍ଦେ ଅଧେ ଲେଖି ନେଇଥିଲେ—ତାଳପତ୍ରରେ । ରାଜବାଟୀ ପୋଡ଼ିରେ ତାଳପତ୍ର ପୋଥି ପୋଡ଼ିଗଲା । ମହାପାତ୍ରଙ୍କ କୃତି ମଧ୍ୟ ଅଧା ତିନିପାଆ ପୋଡ଼ିଗଲା ।

ବଡ଼ ସୁଖର ବିଷୟ ଯେ—ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଐତିହାସିକ ପଣ୍ଡିତ ବିନାୟକ ମିଶ୍ର ରାଘବ ବିଳାସ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ତାଙ୍କର ମତାମତ ଦେବାକୁ ଯାଇ ଠାଏ ଲେଖିଛନ୍ତି—

‘‘ଶ୍ଲେଷାଳଙ୍କାରର ଆଡ଼ମ୍ବର ନ ରଖି ଦୈନନ୍ଦିନ ଭାଷା ବ୍ୟବହାର କଲେ ମଧ୍ୟ ପରିହାସ ପ୍ରଭୃତି କଥାରେ ଚାତୁରୀ, ରଚନାରେ କି ପ୍ରକାର ଫୁଟିପାରେ, ତାହା ମଧ୍ୟ ଯଦୁମଣି ଦେଖାଇଛନ୍ତି । ଯେତେବେଳେ ରାବଣ ପାରିଷଦଗହଣରେ ବସିଥିଲା ସେତେବେଳେ ରାମ ସାଗରକୂଳରେ ପହଞ୍ଚିବାର ସମ୍ବାଦ ଦୂତ ଦେଲା । ତାହା ଶୁଣି ରାବଣ ଯାହା କହିଲା ତହିଁର ପ୍ରତ୍ୟୁକ୍ତି ବିଭୀଷଣ ମୁଖରୁ ‘‘ରାଘବ ବିଳାସ” ରେ ଯଦୁମଣି ଶୁଣାଇଅଛନ୍ତି—

ପୂର୍ବ ଦେବତା ଶର୍ବରୀ ଭର୍ତ୍ତା ଆଗେ

ଦୂତ ବାତ୍ତା କଲା ପ୍ରବେଶ

ଅଶୋକ ବନେ ସଶୋକେ ଥିବା ବଧୂ−

ବନ୍ଧୁ ସିନ୍ଧୁ କୂଳେ ପ୍ରବେଶ ।

ହାସ୍ୟ ରସରେ —

ଭାସି ବୋଲଇ ଦଶଗ୍ରୀବ

ନାରୀ ବିହୀନେ ବାରିଧି−ଝାସେ ତନୁ ନାଶିବ ବୋଲି ଆସିଥିବ ।

ବଦତି ଅନୁଜ ପବନ ତନୁଜ ଆଗମନୁ ଯାଇଛି ଦେଖା

ଟେକିଲା ଗାତ୍ର ସେ ଗୋତ୍ରାନ୍ତକ ଜିତ କୋପେ ପ୍ରଜ୍ୱଳି ଅଗ୍ନିଶିଖା ।

କମ୍ପି ଲଙ୍କେଶ

ତହି ଅନାଇଲା ନିନ୍ଦନେ

ପ୍ରଶସ୍ତ ମସ୍ତକେ ହସ୍ତେ ନ୍ୟସ୍ତ କରି ବିହିଲା ଏ ଭାଷା ଚନ୍ଦନେ ।

ଅଶୋକ ବନରେ ଶୋକରେ ଥିବା ବଧୂର ସ୍ୱାମୀ ସିନ୍ଧୁକୂଳରେ ପହଞ୍ଚିବାର ବାର୍ତ୍ତା ଦୁତ ପହଞ୍ଚାଇବାରୁ ଅସୁର କୁଳଚନ୍ଦ୍ର (ପୂର୍ବଦେବତା—ଶର୍ବରୀଭର୍ତ୍ତା) ରାବଣ କହିଲା, ‘ପତ୍ନୀ ବିଚ୍ଛେଦଜନିତ ଶୋକ ହେତୁରୁ ସମୁଦ୍ର ଗର୍ଭରେ ଝାସ ଦେବାକୁ ଆସିଥିବ ।’ ବିଭୀଷଣ (ରାବଣଅନୁଜ) କହିଲା ‘‘ହନୁମାନ ଆସିବା ଦିନରୁ ତାହା ଜଣା ପଡ଼ିଲାଣି ।”

ଯେ କାପୁରୁଷ, ସେ ଲାଞ୍ଛନା ସହି ନ ପାରି ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରେ । ବୀର ପୁରୁଷ ଲାଞ୍ଛନାର ପ୍ରତିଶୋଧ ନେବାପାଇଁ ଅକ୍ଲାନ୍ତ ଭାବରେ କର୍ମ କରେ । ଛାର ମାଙ୍କଡ଼ଟାଏ ଯାହାର ଦୂତ ହୋଇ ଲଙ୍କା ଛାରଖାର କରିଦେଲା, ତାହାକୁ କାପୁରୁଷ ମଣି ସେ ସମୁଦ୍ରରେ ଝାସ ଦେବା ପାଇଁ ଆସିଥିବ ବୋଲି ଅନୁମାନ କରିବା ଅବିବେକିତାର ପରିଚୟ—ଏହା ବିଭୀଷଣ ରାବଣକୁ ଚେତାଇ ଦେଲା । ଏଥିରେ ରାବଣର କ୍ରୋଧ ଜାତ ହେଲା ।

ଭାଷା ଚାତୁରୀ କବି ପ୍ରତିଭାର ବଡ଼ ଲକ୍ଷଣ । ଏହାର ବିକାଶ ପାଇଁ ଆଳଙ୍କାରିକମାନେ ଏହାର ଶ୍ରେଣୀ ବିଭାଗ କରନ୍ତି । ଭାଷା ଚାତୁରୀକୁ କେହି ସୀମାବଦ୍ଧ କରି ନ ପାରେ । ବିଭୀଷଣ ଶରଣ ପଶିବା ଉତ୍ତାରୁ ରାବଣକୁ ମାରି ବିଭୀଷଣକୁ ଲଙ୍କାର ରାଜତ୍ୱ ଦେବେ ବୋଲି ରାମ ଶପଥ କରିବାରୁ ସୁଗ୍ରୀବ ଓ ରାମଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଘଟିଥିବା ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର ଯଦୁମଣି ‘ରାଘବ ବିଳାସ’ରେ କିପରି ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଅଛନ୍ତି, ତାହାହିଁ ଭାଷା ଚାତୁରୀର ଅନ୍ୟ ଏକ ଉଦାହରଣ ।

କହେ ମିତ୍ର ପୁତ୍ର            ହୋଇଲା ବିଚିତ୍ର

ଚିତ୍ରଭାନୁ କୁଳାମ୍ବ ଜକୁ

ସମର୍ପି ଜନକ−ତନୁଜା କନକ−

ମହୀନ୍ଦ୍ର ଚରଣାମ୍ବ ଜକୁ

କଲେ ଆଶ୍ରିତ

କି ହେବ ଶ୍ରବଣେ ରାଘବ,

ଭଣିଲେ ଜାଣିବା            ବିହି ବିହି ନାହିଁ

ରାଜ୍ୟ ଭ୍ରଷ୍ଟ କଷ୍ଟ ଲାଘବ ।

ସୁଗ୍ରୀବ (ମିତ୍ରପୁତ୍ର— ସୂର୍ଯ୍ୟପୁତ୍ର) କହିଲେ— ‘‘ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶର ପଦ୍ମସ୍ୱରୁପ (ଚିତ୍ର ଭାନୁକୁଳ ମ୍ବୁଜ) ଆପଣଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଏ ଶପଥ ବଡ଼ ବିଚିତ୍ର ଅଟେ । କାରଣ ଆପଣ ଭାବି ଚିନ୍ତି ଏ ଶପଥ କରିନାହାନ୍ତି । ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣଭୂମିର ରାଜା (ଜନକ ମହୀନ୍ଦ୍ର) ରାବଣ ସୀତଙ୍କୁ ଫେରାଇ ଆପଣଙ୍କ ପାଦପଦ୍ମରେ ଶରଣ ପଶିଲେ ଆପଣ ବିଭୀଷଣକୁ ରାଜତ୍ୱ ଦେଇ ନ ପାରି ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶରେ ଜାତ ହୋଇ ଶପଥ−ଭଙ୍ଗର କଳଙ୍କ ଅର୍ଜିବେ ।”ରାମ କହିଲେ, ‘‘ସେତେବେଳେ ମୁଁ ବୁଝିବି ଯେ, ବିଧାତା ମୋ ଭାଗ୍ୟରେ ରାଜ୍ୟଭ୍ରଷ୍ଟ−କଷ୍ଟ ଊଣା ହେବା ପାଇଁ ଲେଖିନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ଅଯୋଧ୍ୟାର ରାଜତ୍ୱ ଦେଇ ମୁଁ ଆଜୀବନ ବନବାସୀ ହେବି ।”

ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର

ଏହା ତାଙ୍କର ଦ୍ୱିତୀୟ କାବ୍ୟଗ୍ରନ୍ଥ । ସେ ଗୌଡ଼ୀୟ ଧର୍ମ୍ମଦୀକ୍ଷା ଗ୍ରହଣ କରି ନିଷ୍ପାପ ହେବା ମାନସରେ କୃଷ୍ଣ ଚରିତ ଆରମ୍ଭ କରି ଷୋଡ଼ଶ କଳାରେ ଋକ୍ମିଣୀଙ୍କ ଚରିତକୁ ଲେଖିବାକୁ ଭାବନା କରି ଗ୍ରନ୍ଥର ନାମ ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଦେଇଥିଲେ । ଯେଉଁ ପ୍ରବନ୍ଧ କି କବିତା ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ପରି ମାଧୁର୍ଯ୍ୟସମ୍ପନ୍ନ ଏବଂ ମନୋହାରୀ, ତାହା ଷୋଳ କଳାରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହେବ । କିନ୍ତୁ ଆଠ କଳାରେ ରୁକ୍ମଣୀଙ୍କୁ ବିବାହ କରାଇ ସାରି ତେଣିକି କଣ କରିବେ ହୁଏତ ସ୍ଥିର କରି ନ ପାରି ବା ଦାରିଦ୍ର୍ୟର କଷାଘାତରେ କଳ୍ପନା ମଧ୍ୟ ଭୁଲି ଯାଇଛନ୍ତି । ଅନ୍ୟ ଆଠ କଳାରେ ଜରାସନ୍ଧ ବଧଯାଏ ଅଥବା ରୁକ୍ମଣୀଙ୍କ ବିହାର କ୍ରୀଡ଼ା ଆଦି ରସିକ କବି ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ସନ୍ତାନସନ୍ତତି ଜନ୍ମ ବିବରଣ ଦେଇଥାନ୍ତେ । କିନ୍ତୁ ଜଣାଯାଏ ତାହା ସେ ଆଦୌ ଏହି ଆଠ ଛାନ୍ଦ ପରେ ଲେଖି ନାହାନ୍ତି । କାରଣ ତାଙ୍କ ଘରେ ଥିବା ତାଙ୍କ ଲିଖିତ ପୋଥି ଖଣ୍ଡି ଆଠଟି କଳାରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଅଟେ ।

ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଖଣ୍ଡିକ ସେ ଲେଖିଥିଲେ, ସାହିତ୍ୟକ ଏବଂ କବି ହିସାବରେ ଅତି ଶ୍ରେଷ୍ଠତମ ଆସନ ଯେ ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ କାହିଁକି ବିଶ୍ୱ ସାହିତ୍ୟରେ ଲାଭ କରିଥାନ୍ତେ, ଏହା ନିଃସନ୍ଦେହ । ତାଙ୍କର ରଚନାର ବିଷୟବସ୍ତୁ ପୁରାତନ ଚର୍ବିତ ଚର୍ବିଣ । ତେଣୁ କେହି କହିପାରେ କି ନୂତନତା ସେଥିରେ ଅଛି ? କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ଏହି ଆଠଟି କଳା ବା ଛାନ୍ଦ ରଚନାର ପ୍ରତିପଦ ଦୁନିଆର ସମସ୍ତ ରଚନାରୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରତା ଦାବି କରେ । ତାଙ୍କର ଲେଖନୀ ଭଙ୍ଗି ଏତେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଯେ ତାହା କେଉଁ ସଂସ୍କୃତ ସାହିତ୍ୟ ସହିତ ମଧ୍ୟ ସାମ୍ୟ ରଖି ନ ଥାଏ, ଅବଶ୍ୟ ତାଙ୍କ ରଚନାରେ ଅତ୍ୟଧିକ ଅଦ୍‌ଭୁତ ରସର ଅଳଙ୍କାର ଦେଖାଯାଏ, ମାଘ କାବ୍ୟ ଅଧ୍ୟୟନ କରି ସେ ଅତ୍ୟଦ୍‌ଭୁତ ରସ ପ୍ରତି ଅଧିକ ଢଳି ପଡ଼ିଥିଲେ ବୋଲି ଜଣାଯାଏ । ଯାହାହେଲେ ମଧ୍ୟ କବିସମ୍ରାଟ ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜଙ୍କ କାବ୍ୟର ସେ ନିଶ୍ଚୟ ଅନୁସରଣ କରିଛନ୍ତି ।

ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରର ଆଠଟି କଳା ମଧ୍ୟରୁ ଏହିପରି ବିଷୟବସ୍ତୁ ସୂଚିତ ହୁଏ ।

୧ମ କଳା— ପୁସ୍ତକର ନାମକରଣ ଏବଂ ବିଷ୍ଣୁପଦର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ମହାତ୍ମ୍ୟ ପୁଣି ଦ୍ୱାରକାପୁରୀର ବର୍ଣ୍ଣନା ଏଥିରେ ରହିଛି । ଏହା ରସକୁଲ୍ୟା ରାଗରେ ୩୬ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ।

୨ୟ କଳା—ଦ୍ୱାରକାର ଭାଟ କର୍ତ୍ତୃକ ବିଦର୍ଭର ନଗରୀ କୁଣ୍ଡିକଟକର ମହତ୍ତ୍ୱ ବର୍ଣ୍ଣନା ଏବଂ ବିଦର୍ଭ ରାଜା ଭୀଷ୍ମକଙ୍କ ନିକଟରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କର କୀର୍ତ୍ତି, ରୂପ, ଗଠନ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ରୁକ୍ମଣୀଙ୍କର ତାଙ୍କୁ ଭର୍ତ୍ତା ଭାବେ ପାଇବାର ଅଭିଳାଷ । ଏହା ଆଷାଢ଼ ଶୁକ୍ଲ ରାଗରେ ୫୨ ପଦରେ ସମାପ୍ତ ।

୩ୟ କଳା—ଆହାରି ରାଗରେ ୪୪ ପଦରେ ରଚିତ । ବିଦର୍ଭ ଜେମାମଣି ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କର ସଖିଦଳ ସହିତ ବନ ବିହାର ବର୍ଣ୍ଣନା ଏବଂ ଦେବର୍ଷି ନାରଦ ଉକ୍ତ ଜେମାଙ୍କ ସାକ୍ଷାତ ଲଭି କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ବରଭାବରେ ପାଇବାକୁ ତାଙ୍କୁ ଆଶୀର୍ବାଦ ଜ୍ଞାପନ ।

୪ର୍ଥ କଳା—ରାଗ କନଡ଼ା । ୨୨ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଏକ ଉପବନରେ ନାରଦ ଭେଟି, କୌଶଳରେ ତାଙ୍କଠାରେ ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କ ପ୍ରତି ପ୍ରଲୋଭନ ସଂଚାର କରି ବିଦାୟ ନେଲେ ।

୫ମ କଳା—ଚୋଖୀ ରାଗରେ ୩୫ ପଦରେ ଏ କଳାଟି ଲେଖାଯାଇଛି । (ବର୍ଣ୍ଣନା)—ବିଦର୍ଭ ନରପତି ଭୀଷ୍ମକ ନିଜଜେମାଙ୍କ ବିବାହ ପାଇଁ ବ୍ୟଗ୍ର ହେବା ବେଳେ ଏବଂ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଜ୍ୱାଇଁ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛା କରନ୍ତେ ତାଙ୍କର ଜ୍ୟେଷ୍ଠପୁତ୍ର ରୁକ୍ମୀ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ନିନ୍ଦାକତି ଶିଶୁପାଳଙ୍କୁ ବରଣ କରିବାକୁ ପ୍ରବର୍ତ୍ତାଇଛନ୍ତି । ଫଳରେ ଭୀଷ୍ମକ ପୁତ୍ର ଭୟରେ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରନ୍ତେ ଶିଶୁପାଳ ବରଭାବେ ବିଦର୍ଭକୁ ଆସିଛନ୍ତି । ତା ଦେଖି ରୁକ୍ମିଣୀ କୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମରେ ମଜ୍ଜିତ ରହି ଦୁଃଖାଭିଭୂତ ହୋଇ ପଡ଼ିଛନ୍ତି ।

୬ଷ୍ଠ କଳା— କାମୋଦି ରାଗରେ ୩୬ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । (ବର୍ଣ୍ଣନା)— ରୁକ୍ମିଣୀ ସଖିମାନଙ୍କ ପ୍ରବର୍ତ୍ତନାରେ ଖଣ୍ଡିଏ ଚିଠି କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଲେଖିଛନ୍ତି ଏବଂ ତାହା ଜଣେ ବିଶ୍ୱାସୀ ବ୍ରାହ୍ମଣ ନେଇ ଦ୍ୱାରକାରେ ଯଥା ସମୟରେ ପହଞ୍ଚାଇ, କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କ ପ୍ରତି ବିଶେଷ ପ୍ରଲୋଭନ ଅଣାଇଛନ୍ତି । ଏପରିକି କୃଷ୍ଣ ଏକାକୀ ରଥ ଏବଂ ସାରଥୀ ସହିତ ବିଦର୍ଭାଭିମୁଖରେ ବାହାରିଛନ୍ତି ।

୭ମ କଳା—କଳହଂସକେଦାର ରାଗରେ ୫୧ ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏଥିରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି ଯେ କୃଷ୍ଣ ଏକାକୀ ବିଦର୍ଭ ଅଭିମୁଖରେ ଚାଲିଯିବା ଖବର ତଦନ୍ତିରୁ ଜାଣି, ବଳରାମ ମହାସମାରୋହରେ ରଥିମାନଙ୍କ ସହିତ ବିଦର୍ଭରେ ପହଞ୍ଚି କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଭେଟିଛନ୍ତି । ଏବଂ ସେମାନେ ଏକ ଉପବନରେ ବିଶ୍ରାମ କରିଛନ୍ତି । ଏହା ମଧ୍ୟ ଶିଶୁପାଳ, ରୁକ୍ମୀ ଜାଣିପାରିଛନ୍ତି । (ପରଂପରା ଚିତ୍ରଣଠାରୁ କବି ଏଠାରେ ନିଜର ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟ ରକ୍ଷାକରି, କୃଷ୍ଣ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୋପନରେ ରୁକ୍ମଣୀଙ୍କୁ ହରଣ କରି ନେବାକୁ ସମର୍ଥନ କରିନାହାନ୍ତି । ଲୋକଙ୍କ ଜ୍ଞାତସାରରେ ସେ ଆସିଥିବା କଥା ଜଣାଇଁ ଦେଇ କନ୍ୟା ହରଣ କରାଇଛନ୍ତି ।)

୮ମ କଳା—ଏହା ବସନ୍ତ ବୃତ୍ତରେ ୫୭ ପଦରେ ଲେଖାଯାଇଛି । (ବର୍ଣ୍ଣନା)—କୃଷ୍ଣ କାଳେ ନ ଆସିବେ ଏହି ଚିନ୍ତାରେ ବିବାହ ପୂର୍ବଦିନ ରୁକ୍ମିଣୀ ହତଚେତନ ହୋଇଗଲେ । ତା ପରେ ସଖିଏ ଚେତାକରି ଦ୍ୱାରକାରୁ ଫେରିଥିବା ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କଦ୍ୱାରା ଆନୀତ ସମ୍ବାଦ ଦେବାରୁ ସେ ଧୈର୍ଯ୍ୟ ଧଇଲେ । ଏହାପରେ ଜେମା ବିଧି ବିଧାନରେ ଦିଅଁ ମଙ୍ଗୁଳାକୁ ବିଜେକଲେ । ସେଇଠି କୃଷ୍ଣ ଲୁଚିଥିଲେ । ରୁକ୍ମିଣୀ ଦେବୀ ଦର୍ଶନ କରି ଫେରିବା ବେଳେ ତାଙ୍କୁ ରଥକୁ ନେଇ ଚାଲିଗଲେ । ଫଳରେ ବହୁ ସୈନ୍ୟ ସାମନ୍ତ ତାଙ୍କୁ ତଡ଼ିଲେ । କିନ୍ତୁ ବଳରାମ ସେମାନଙ୍କୁ ଅଟକାଇ ଦେଲେ । ଦର୍ପି ରୁକ୍ମୀ ନମାନି ଚାଲିଯାଇ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଭୀଷଣ ଗାଳିଦେଇ ଯୁଦ୍ଧ କରିବାକୁ ବାହାରିଲେ । କିନ୍ତୁ କୃଷ୍ଣ ତାଙ୍କୁ ଏକାନ୍ତ ଅପମାନ ଦେଇ ବନ୍ଦିକଲେ । ପଛରୁ ବଳରାମ ପହଞ୍ଚି ବନ୍ଧୁ ବୋଲି ପୁଣି ଉକ୍ତ ରୁକ୍ମୀଙ୍କୁ ମୁକ୍ତିଦେଲେ । ତା ପରେ କୃଷ୍ଣ ଦ୍ୱାରକାକୁ ଯାଇ ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କୁ ବିବାହ କରି ସୁଖୀ ହେଲେ ।

ଏ ହେଲା ସାଧାରଣ ବିଷୟ ବସ୍ତୁ । ଏ କାବ୍ୟଟି ଯତ୍ନ ସହିତ ପଢ଼ିଲେ ଜଣାଯିବ ଯେ ପ୍ରକୃତ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଯାହାକୁ କହନ୍ତି, ତାହା ଯଦୁମଣିଙ୍କଠାରେ ହିଁ ସମ୍ଭବିଥିଲା । ଶାସ୍ତ୍ରୋଜ୍ୱଳା ବୁଦ୍ଧି ଏପରି ଭାବରେ ପ୍ରତିଭା ସମ୍ମିଶ୍ରଣରେ ତାଙ୍କଠାରେ କିପରି ଫୁଟି ଉଠିଥିଲା, ତାହା ଭାବି ହୁଏନାହିଁ । ସେ ସମଗ୍ର ଶାସ୍ତ୍ର — ସମୁଦ୍ରକୁ ଯେପରି ମନ୍ଥନ କରି ତହିଁରୁ ଏ ଅମୃତ ସରସ୍ୱତୀ ଜାତ କରାଇ ଥିଲେ, ତା ସହିତ ପାରିଜାତ କୁଞ୍ଜର ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଜନ୍ମ ଦେଇଥିଲେ । ରୁକ୍ମିଣୀ ଯେ କି ପୂର୍ଣ୍ଣବ୍ରହ୍ମ, ପରମପ୍ରେମିକ, ପରମ ପୁରୁଷ, ପରମ ପଣ୍ଡିତ, ଭାରତ ଇତିହାସର ପରମ ପ୍ରାଣସ୍ଥାନୀୟ, ପରମ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ସଂସ୍ଥାପକ, ପରମ ଦାର୍ଶନିକ, ପରମ ଜ୍ଞାନୀ, ପରମ ଯୋଗୀ, ପରମ ନୀତିବିଦ୍, ପରମ ତ୍ୟାଗୀ, ପରମ ଧର୍ମ୍ମବେତ୍ତା, ସକଳ ସତ୍ୟତତ୍ତ୍ୱଜ୍ଞାତା ଏମନ୍ତକି ସତ୍ୟ ସ୍ୱରୁପ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ପ୍ରିୟତମା ପତ୍ନୀ, ଯେ କି ତାଙ୍କର ସଚୀବ, ସଖୀ ପ୍ରିୟଶିଷ୍ୟା, ଗୃହିଣୀ ଏବଂ ଲଳିତକଳା ବିଧାୟିନୀ ଅଟନ୍ତି, ସେ କିପରି ବିଚକ୍ଷଣା ଥିଲେ, ତାହା ହିଁ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ରଚନାରେ ଏକାନ୍ତ ଉପାଦେୟ ଭାବରେ ଏ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ପ୍ରକଟିତ ହୋଇ ପାରିଛି ।

ଯଦୁମଣି ତାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବିଚକ୍ଷଣା ରୂପସୀ ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କୁ ଅତ୍ୟୁଚ୍ଚ ଏକ କୋଠା ଉପରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟତମ ସଙ୍ଗିନୀଙ୍କ ମେଳରେ ହସଖେଳରେ ମାତିଥିବା ବେଳେ ପାଠକର ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ କରିଛନ୍ତି । ଯେ କି କ୍ରୀଡ଼ାରେ ରତ ଥାଇ ମଧ୍ୟ ନିମ୍ନତଳରେ ହେଉଥିବା ରାଜଦରବାରରେ କଣ ହେଉଛି ତା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ଶତ ଶତ ଭାଟ ନିଜ ରାଜ୍ୟର ଯୁବକ ରାଜା, ଯୁବରାଜଙ୍କ ପ୍ରଶଂସା କହନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ସେଦିନ ନବପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଦ୍ୱାରକାର ଜଣେ ଭାଟ ଏପରି କଥାମାନ କହିଲା ଯହିଁରେ ସେ ଅଭିଭୂତ ହୋଇ ଏପରି ଅପାଙ୍ଗ ଢାଳିଦେଲେ ଯେ, ସଖିଏ ତା ଦେଖି କହିଲେ— ଜେମା ତୁ ଏକା ଶୁଣିନାହୁଁ, ଆମେ ବି ସେ ସୁନ୍ଦର ପୁରୁଷର ପ୍ରଶଂସା ଶୁଣିଛୁଁ । ହେଲେ ସେ ତ ଏଠାରେ ନାହିଁ, ଏହା କଥା ମାତ୍ର । ତୁ ଏପରି ଭାବରେ ଅପାଙ୍ଗ ଢାଳିଲୁ ଯେ ସେ ପୁରୁଷଟି ଏଠି ଥିଲେ ତ ତାହା ଦେଖି ସେ ମରି ଯାଇଥାନ୍ତା । ଏହା ଶୁଣି ଜଣେ ସଖି ବଞ୍ଚାଇ କହିଲା—‘ମରନ୍ତା କିପରି ? ରୁକ୍ମିଣୀର ହାସ୍ୟ ଅମୃତ ଅଛିତ ? ସେଥିରେ ସେ ବଞ୍ଚି ଆସନ୍ତା ନାହିଁକି ?’

‘‘ଅବରୋଧ ପ୍ରିୟ ସଙ୍ଗିସଙ୍ଗରେ

ତୁଙ୍ଗ ଅଟ୍ଟାଳି ଉତ୍ସଙ୍ଗେ ରଙ୍ଗରେ

ଥିଲେ ଯେ ରୁକ୍ମିଣୀ କର୍ଣ୍ଣେ ବାଜିଲା

ଉଲ୍ଲାସ ତା ଭ୍ରୁଲତାରେ ରାଜିଲା

ସମତ୍ତେ ସଖୀଙ୍କୁ

ଚାହିଁ କର୍ଣ୍ଣାୟତ୍ତ କଲେ ଆଖିକୁ” ।

କିନ୍ତୁ କବି ତାପରେ ଅନ୍ୟ କଳାରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି—

କ୍ଷୀର ସାଗର ଉଦର ଆଦରିଛି ନବ ମୁଦିର ଜ୍ୟୋତି ସଙ୍ଗ

ଚଣ୍ଡୀ ନିଶିଧବ ଧବଳେ ମିଶିଛି ଅଧବଳ ବିଷ କୁରଙ୍ଗ

ହାସେ ରାମାର

ନୀଳିମାର ନାହିଁ ସଂଚାର

ଏପରି ବିଦଗ୍‌ଧ କୀର୍ତ୍ତି ଯାର ଶୁଦ୍ଧ ସେହି ଏହି କଳା ବିଚାର ।

ଦୁଗ୍ଧ ସମୁଦ୍ର ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଧବଳ ନୁହେଁ । କାରଣ ତା ମଧ୍ୟରେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ନୀଳମେଘ ରଙ୍ଗିମା ଅଙ୍ଗ ରହିଛି । ଶିବ ରଜତଗିରିନିଭ ଧବଳ ହେଲେହେଁ ତାଙ୍କ କଣ୍ଠ ନୀଳହେତୁ ସେ ମଧ୍ୟ ଧବଳ ନୁହନ୍ତି । ନିଶିଧବ ଚନ୍ଦ୍ରମା ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଧବଳ ହେଲେହେଁ, ତାଙ୍କ ଅଙ୍ଗରେ କଳଙ୍କ ଚିହ୍ନ ରହିଛି । କିନ୍ତୁ ପୂର୍ବ ବର୍ଣ୍ଣିତ ନବୀନା ଜେମାମଣି ରୁକ୍ମିଣୀର ହସରେ ଟିକେ ହେଲେ ନୀଳିମା ନାହିଁ । ଅର୍ଥାତ୍ ସେ ମୁଖ, ସେ ଦନ୍ତ, ସେ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟରେ କଳଙ୍କର ବିନ୍ଦୁ ମଧ୍ୟ ନାହିଁ । ପୁନଶ୍ଚ ସେ ଏମନ୍ତ ସ୍ୱତଃ ଏବଂ ମାଦକ ଯେ ତା ଦେଖିଲେ ବିଶ୍ୱ ପ୍ରଲୋଭିତ ହୋଇ ପଡ଼ିବ । ଏ କଳାର ବିଚାର ହେଲା ଏହି ଯେ ଯାହାର ବିଦଗ୍‌ଧ କୀତ୍ତି ଏପରି ଶୁଦ୍ଧ ତା’ରି କଥା ଲେଖାଯାଇଛି । ଏଥିରୁ ଜଣାଯିବ କବି ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କିପରି ଉଚ୍ଚଧାରଣା ଦେଇପାରିଛନ୍ତି ?

ତାଛଡ଼ା କବିଙ୍କ ରଚନା ତୃତୀୟ କଳାରେ ବହୁଳ କରି ବର୍ଣ୍ଣିତ ଅଛି ଯେ ରୁକ୍ମିଣୀ ବିଜେହେବାବେଳେ ପଥରେ ବହୁ ଫୁଲପାଖୁଡ଼ା ବିଞ୍ଛିହୋଇ ତା ଉପରେ କେତକୀ ଫୁଲ ଭିତର ଧୂଳି ସିଞ୍ଚା ଯାଇଥିଲା । ଏସବୁ ଅବଶ୍ୟ ଭଞ୍ଜଙ୍କ ଅନୁକରଣ । (ଲାବଣ୍ୟବତୀ)

‘‘ପରିଚାରି ବର୍ଗ ଆଚରିଲେ ମାର୍ଗ ମାର୍ଜନା ସିଦ୍ଧି ବେଗକରି

ଶିଳ୍ପ କଳ୍ପନାରେ କମଳ କୋମଳ ଦଳ ବହଳ କରିପାରି

ତଥି ଉପରେ, କେତକୀ ଗର୍ଭସ୍ଥ ରଜକୁ

ସୁସଞ୍ଚେ ସିଞ୍ଚିସେ କରାଇଲେ ବିଜେ ଅବଳା ସମାଜ ରାଜକୁ । ୫ ।

                  (୩ୟ କଳା)

ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଜେମା ରୁକ୍ମିଣୀ କିପରି ଏକ ଭୂମିରେ ଜନ୍ମିଥିଲେ, ତାର ବର୍ଣ୍ଣନା ଯେପରି ସର୍ବୋତ୍ତମ ହୋଇଛି କୃଷ୍ଣଙ୍କର ଦ୍ୱାରକା ଏବଂ ସେ ନିଜେ କିପରି, ତାହା କବି ଅତି ନିଗୂଢ଼, ଲୋଭନୀୟ ଭାଷାରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି କବିତ୍ୱକୁ ଏକାବେଳେ ନିଜସ୍ୱ କରି ନେଇଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର କବିତାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ—

‘‘ଲକ୍ଷ୍ମୀ ବିଳାସ ବି-ନ୍ୟାସ ବିନାଲେଶ

ଲସିବ ନାହିଁ ଏ ମାରକ”

‘‘ନେଲେ ହରି ହରି ହରିଣ ନେତ୍ରାକୁ

ବିହରି ଗଲା ଏହି ହୁରି”

‘‘ପୁରୋଧା ନନ୍ଦନା ସାରି ବନ୍ଦାପନା

ମଣ୍ଡିଦେଇ ଧଣ୍ଡିଦେଇ ଧଣ୍ଡି-ପ୍ରସାଦ”

‘‘ନନ୍ଦିଘୋଷକୁ ଇନ୍ଦିବର ସୁନ୍ଦର

ରୂଚାଇତ ଥିଲେ ଅନନ୍ତେ”

—ଏପରି ଶତ ଶତ ପଦ ଆଜି ମଧ୍ୟ ଲୋକେ ପ୍ରବଚନ ଭାବରେ ଗାଁ ଗାଁରେ ଗାଇଥାନ୍ତି । ସୁର ଧରି ତାଙ୍କ କବିତା ଗାଇଦେଲେ ସତରେ ଗଛରୁ ଫୁଲ ଝଡ଼ିପଡ଼ିବ । ପଥର ତରଳିଯିବ, ବାଘଭାଲୁ ଥୟହୋଇ ରହିଯିବେ ବୋଲି ପ୍ରବାଦଅଛି ।

ମହେନ୍ଦ୍ର ମଣି ସୁନ୍ଦର ଯଦୁବୃନ୍ଦ ପୁରନ୍ଦର ରୌପ୍ୟ କନ୍ଦର

ନାଥ ଯା ପାଥୋଜ ପଦାଙ୍କେ ପକାନ୍ତି ମଥାମୁଦି ନେତ୍ର ପନ୍ଦର

ଅଷ୍ଟ ନେତ୍ରର

କଷ୍ଟ ହରଣେ ସେ କୁଶଳ

ଯାହା ରୋମମାଳ ଲତା ଆଳବାଳ ସଦୃଶ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ମଣ୍ଡଳ (୩/୨୩)

କବି ତାଙ୍କ କବିତାରେ ଆଧୁନିକତାକୁ ମଧ୍ୟ ନିପୂଣ ଭାବେ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ଭାବରେ ରଖିଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ସେ ଏ କାବ୍ୟରେ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ-ରୀତି ରକ୍ଷାକୁ କେବେହେଲେ ଭୁଲିନାହାନ୍ତି । କାରଣ ରୀତିର ବୈଦର୍ଭୀ ରଚନାରେ ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟଞ୍ଜିତ ବର୍ଣ୍ଣ ବିନ୍ୟାସ ଓ ଗୌଡ଼ୀ ରଚନାରେ ଓଜ-ପ୍ରକାଶକ ବର୍ଣ୍ଣ ଓ ଆଡ଼ମ୍ବରଯୁକ୍ତ ସମାସ ବହୁଳ ରଚନା ଏମନ୍ତକି ସୁଖବୋଧ, ସାଡ଼ମ୍ବର, ସାଳଙ୍କାର ବର୍ଣ୍ଣନା ଭରି ଦେଇଛନ୍ତି ।

ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ—

‘‘ଧରାଧର ପୟୋଧରା ଧୀରାବୃନ୍ଦ, ପର୍ବ ଶର୍ବରୀଶ ଗର୍ବ ବିମର୍ଦ୍ଦନ ହାସ, ସ୍ୱର୍ଗସରଣୀ ବିଳାସିନୀ ଗର୍ଭଳସୀ ରାଜହଂସୀ ଗମନ ଶୋଭା” ଇତ୍ୟାଦିକୁ ପାଠକ ପଢ଼ି ଜାଣିବେ । ତାଙ୍କର ଏହି ରଚନାରେ ଅଶ୍ଳୀଳ ବର୍ଣ୍ଣନା ଗୋଟିଏ ଧାଡ଼ି ହେଲେ ସେ ରଖିନାହାନ୍ତି । ଯାହା ବା ଆଦିରସାତ୍ମକ ବର୍ଣ୍ଣନା ରହିଛି, ଏପରି ଶ୍ଲେଷରେ ବ୍ୟଞ୍ଜିତ ଯେ ବରଂ ତା ପଢ଼ି ଜଣେ ଯୋଗୀମଧ୍ୟ ଆନନ୍ଦ ପ୍ରକାଶ କରିବ । ଦ୍ୱିତୀୟ କଳାର ୧୨, ୧୩, ୧୪ ପଦଟିମାନ ପାଠକଲେ ପାଠକ ତାହା ସମଝିବେ ।

ଏହି ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରର କବି ନିଶ୍ଚୟ ଯେ ସଂସ୍କୃତରେ ପଣ୍ଡିତ ଥିଲେ ଏହା କହିବା ଅନାବଶ୍ୟକ । କିନ୍ତୁ ରଚନାକୁ ସେ ଏପରି ନିଜସ୍ୱ କରିଛନ୍ତି ଯେ, ତାହା ଧରି ଦେବାର ସୁବିଧା ହୁଏ ନାହିଁ । ତେବେ ବହୁ ଆଲୋଚନାର ପରେ ପଣ୍ଡିତମାନେ ତାହା ନିଶ୍ଚୟ ଜାଣିଯିବେ । ସେ ପାଣିନୀଙ୍କ ବ୍ୟାକରଣଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଅଳଙ୍କାର ଶାସ୍ତ୍ର, ଭେଷଜ ଶାସ୍ତ୍ର, ଜ୍ୟୋତିଶାସ୍ତ୍ର, ଭକ୍ତିଶାସ୍ତ୍ର ଏବଂ ନିଗୂଢ଼ ଦର୍ଶନ ଆଦିର ବହୁ ଉଦାହରଣ ଦେଇଛନ୍ତି । ସେ ସବୁ ପାଠକ ତାଙ୍କ ଗ୍ରନ୍ଥ ପାଠ କରି ନିଶ୍ଚୟ ଜାଣିବେ । ଉଦାହରଣ ଦେବା ନିଷ୍ପ୍ରୟୋଜନ ।

କବିତ୍ୱ ଏବଂ ପ୍ରତିଭା ଏକତ୍ର ଘନିଷ୍ଟ ନ ହେଲେ ଏପରି ପ୍ରଜ୍ଞା ଏବଂ କବିତ୍ୱ ପ୍ରକଟିତ ହେବା ଅସମ୍ଭବ ମନେ ହୁଏ । ରୁକ୍ମିଣୀ ପରିଣୟ ବିବରଣ ଆମେ ଦଶଥର ବିଭିନ୍ନ କାବ୍ୟ ପୁରାଣାଦିରୁ ପାଠ କରି ସାରି, ଯେବେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ରଚନା ପାଠକରୁଁ ତେବେ ଆମେ ତାହା ନୂଆ ପଢ଼ିଲୁ ବୋଲି ନିଶ୍ଚୟ ମନେ ହେବ ।

କବି ତାଙ୍କ କାବ୍ୟରେ ଶୃଙ୍ଗାର, କରୁଣ, ଶାନ୍ତ, ରୌଦ୍ର ବୀର, ଅଦ୍‌ଭୂତ, ହାସ୍ୟ, ଭୟାନକ, ବୀଭତ୍ସ ରସମାନଙ୍କୁ ଯେପରି ଯଥାସ୍ଥାନରେ ଅବସ୍ଥାନ୍ତର ଭେଦରେ ଖଞ୍ଜିଛନ୍ତି ସେପରି ସ୍ଥାୟୀ ଭାବର ଲକ୍ଷଣମାନ ଯଥା ରତି, ଶୋକ, ନିର୍ବେଦ, କ୍ରୋଧ, ଉତ୍ସାହ, ବିସ୍ମୟ, ହାସ୍ୟ, ଭୟ, ଜୁଗୁପ୍‌ସା ଆଦିକୁ ମଧ୍ୟ ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ଥୋଇପାରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଅପଟାନ୍ତର ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ଅର୍ଥାତ ଶବ୍ଦଗୁଣ ମଧ୍ୟରେ— ଶ୍ଲେଷ, ପ୍ରସାଦ, ସମତା, ମାଧୁର୍ଯ୍ୟ, ସୁକୁମାରତା, ଅର୍ଥବ୍ୟକ୍ତି, ଉଦାରତା, ଓଜ, କାନ୍ତି, ସମାଧି ସର୍ବତ୍ର ପୂରି ରହିଛି । ଏମନ୍ତ କି ଭାବ ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ହର୍ଷ, ସ୍ମୃତି, ବ୍ରୀଡ଼ା, ମୋହ, ଧୃତି, ଶଦ୍ଧା, ଗ୍ଲାନି, ଦୈନ୍ୟ, ଚିନ୍ତା, ମଦ, ଶ୍ରମ, ଗର୍ବ, ନିଦ୍ରା, ମତି, ବ୍ୟାଧି, ତ୍ରାସ, ସୁପ୍ରି, ବିବୋଧ, ଅମର୍ଷ, ଅବହିତ୍‌ଥ, ଉଗ୍ରତା, ଉନ୍ମାଦ, ମରଣ, ବିତର୍କ, ବିଷାଦ, ଔତ୍ସୁକ୍ୟ, ଆବେଗ, ଜଡ଼ତା, ଆଳସ୍ୟ, ଅସୁୟା, ଅପସ୍ମାର, ଚପଳତା, ନିର୍ବେଦ, ଦେବପ୍ରୀତି ଆଦି ଖଞ୍ଜିବାରେ ସେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ନିପୂଣ ସାମର୍ଥ୍ୟ ପ୍ରକାଶିତ କରିପାରିଛନ୍ତି ।

ଏପରି ବିଚାରବନ୍ତ ଭାବରେ ସେ ନାୟିକାମାନଙ୍କୁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ଯେ ଜଣାଯାଏ କାମଶାସ୍ତ୍ରରେ ତାଙ୍କର ଅସୀମ ଦକ୍ଷତା ଜନ୍ମିଥିଲା । ଅବଶ୍ୟ ରାଜକୁମାରୀଙ୍କୁ ପଦ୍ମିନୀ ଭାବରେ ଏବଂ ସଖୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଚିତ୍ରିଣୀ, ଶଙ୍ଖିନୀ ଭାବରେ ସେ ଚିତ୍ରିତ କରିଛନ୍ତି ।

ବିଶେଷ ଭାବରେ ଦେଖିବାର କଥା ଯେ ରୁକ୍ମିଣୀ ଯେଉଁ ପତ୍ରଖଣ୍ଡି କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଲେଖିଛନ୍ତି, ତାହା ସାତଟି ପଦରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏବଂ ଏତେ ପ୍ରଲୋଭନୀୟ ଯେ ବଡ଼ ବଡ଼ ଗ୍ରନ୍ଥକର୍ତ୍ତାମାନଙ୍କର ଯେପରି ଏକ ଏକ ଅଂଶ ତଦ୍ୱାରା ତୁଣ୍ଡେ ତୁଣ୍ଡେ ଜନସମାଜରେ ରହି ଆସିଛନ୍ତି । ଏ ସବୁ ଏବେ ମଧ୍ୟ ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ତୁଣ୍ଡେ ତୁଣ୍ଡେ ବୋଲା ହେଉଥିବାର ଶୁଣାଯାଏ ।

ରୁକ୍ମିଣୀ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ରୂପ, ଗୁଣାଦି ଭାଟଠୁଁ ଶୁଣି ତାଙ୍କଠାରେ ଆତ୍ମାର୍ପଣ କରି ଦେଇଥିଲେ । ଅବଶ୍ୟ କଂସବଧ, ଯୋଗୁଁ ଜରାସନ୍ଧ ଦୌରାତ୍ମ୍ୟରେ ଦ୍ୱାରକାପୁରୀର ନିର୍ମ୍ମାଣ ଆଦି ସେତେବେଳେ ପ୍ରଚାରିତ ହୋଇଥିଲା । କୃଷ୍ଣ ଜଣେ ପରମପୁରୁଷ ଏ ସମ୍ବାଦ ମଧ୍ୟ ଲୁଚି ନଥିଲା । ଶିଶୁପାଳ ଜଣେ ଘୃଣ୍ୟ, ଅତ୍ୟଚାରୀ ନିଷ୍ଠୁର ବ୍ୟକ୍ତି ବୋଲି ରୁକ୍ମିଣୀଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଜଣାଥିଲା । ତେଣୁ ସେ ନିଜର ଭାଗ୍ୟ ନିଜେ ଗଢ଼ିବାକୁ ଯେତେବେଳେ ଗଲେ, କଣ କରିବେ ନାରୀର ଯେଉଁ ଗର୍ବଟିକକ ତାହା ଜଣେ ଅପରିଚିତ ପୁରୁଷଠାରେ ସମର୍ପି ଦେବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ । ତେବେ ସେ ତାହା ଅପାତ୍ରରେ ଦାନ କରି ନଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଚିଠି ରଚନା ଏହିପରି—

ପ୍ରଥମ ପଦ—

ନିଗମ ବନିତାର            ଫୁଲଗବା ଶିଖର

ମଂଜୁ ବଞ୍ଜୁଳ କଳିଗୁଚ୍ଛ

ପଦାଙ୍ଗୁଳିରୁ ଢ଼ାଳି            ବ୍ରହ୍ମସଲୀଳ ଶୂଳି

ଗରଳ ଜ୍ୱଳା କଲ ତୁଚ୍ଛ

ହେ ଯଦୁବତ୍ସ !

ଧାତା ଚିନ୍ତାକୁ ହେଲ ସତ୍ସ୍ୟ

ସିନ୍ଧୁ ସିନ୍ଧୁକ ହେଲା ପୁଚ୍ଛ

ଶକ୍ର ଆର୍ତ୍ତ କର୍ତ୍ତନ            କର୍ତ୍ତରୀ କଲବନ

ନର୍ତ୍ତନକାରୀ ହରି ଅଚ୍ଛ ହେ । ୬।୬ ।

ଶେଷପଦ—

ବ୍ୟାଜ ନୁହେ ଏ ଗୀର            ତ୍ୟାଗ କରି ନପାର

ପୟର ପୁରାଣରେ ସ୍ୱଚ୍ଛ

ମଥା ପୋତିଲେ ବ୍ୟଥା            ଲଭିବଟି ସର୍ବଥା

ମିଥ୍ୟା ଏ ନୁହନ୍ତି ଶ୍ରୀବତ୍ସ

ହେ ! କେକୀ ପୁଚ୍ଛ—

ମୁକୁଟ ! ନ କରିବ ମିଛ

ସଂକଟକୁ ମୋ ନାହିଁ କଚ୍ଛ

ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଦେଲି ବହ            ବହିବା ପାଇଁ ସ୍ନେହ

ବହି ତ ହୋଇଥିଲ କଚ୍ଛା । ୬।୧୨ ।

ପତ୍ର ଲିଖିତ ୭ଟି ପଦର ସାରାଂଶ ହେଳା—’‘ହେ ଯଦୁବର ! ତୁମ୍ଭେ ଦିନେ ସ୍ୱ ଅଙ୍ଗୁଳି ଘାତରେ ଜଗତତ୍ପାବିନୀ ଗଙ୍ଗାଙ୍କୁ ଜନ୍ମାଇ ସେଥିରେ ଶିବଙ୍କ ଗରଳ ଜ୍ୱାଳା ନିବାରଣ କରିଥିଲ । ଦିନେ ମତ୍ସ୍ୟ ରୂପରେ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ବେଦକୁ ଅପାର ସମୁଦ୍ରରୁ ଉଦ୍ଧାର କରିଥିଲ, ପୁଣି ଦିନେ ଭୀତ ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଲାଗି ମର୍କଟ ଓ ଭଲ୍ଲୁକଙ୍କ ସଙ୍ଗରେ ରହି ରାବଣ ବଧ କରିଥିଲ ସତ କିନ୍ତୁ ଏ କାର୍ଯ୍ୟରେ ତୁମର ପ୍ରଶଂସା କଣ ହେବ ? କାରଣ ତୁମ୍ଭେ ହରିହର ଏକାତ୍ମା ହେତୁ ଏକତନୁ । ତୁମ୍ଭ ନାଭୀ କମଳରୁ ବ୍ରହ୍ମା ଜନ୍ମିବାରୁ ସେ ତୁମର ତନୁଜ । ଇନ୍ଦ୍ର ଉପେନ୍ଦ୍ର ତୁମ୍ଭେ ଦୁଇଭାଇ ହେତୁ ଇନ୍ଦ୍ର ତୁମାର ଭାଇ । ତା ଛଡ଼ା ପ୍ରଳୟ ଘୁଞ୍ଚାଇ ତୁମ୍ଭେ ମାର୍କଣ୍ଡେୟଙ୍କୁ ଯେ ରକ୍ଷା କରିଥିଲ ସେଥିରେ ମଧ୍ୟ ତମର ପ୍ରଶଂସା ନାହିଁ । କାରଣ ତାଙ୍କୁ ତ ତୁମ୍ଭେ ତୁମଠୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଜଣେ ବୋଲି କହ ନାହିଁ । ପୁନଶ୍ଚ ଗୋପୀନୀଙ୍କ ପ୍ରେମରେ ମତ୍ତ ଥିବାରୁ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ଯାହା ଧରିଥିଲ, ଏଥିରେ ବା କି ପ୍ରଶଂସା ତୁମର ଅଛି ? ହସ୍ତୀକୁ ରକ୍ଷା କଲ ବୋଲି ଲୋକେ ପ୍ରଶଂସା କରିଥାନ୍ତି । ମୁଁ ଭାବୁଛି ତୁମ୍ଭେ କାନ୍ତା (ନାରୀ) ସ୍ନେହୀ ଥିବାରୁ ହସ୍ତୀଠାରେ ଧୀର ଗମନ ଦେଖି ତାକୁ ନିଶ୍ଚୟ ରକ୍ଷା କରିଚ । ଏଠି କିଏ କହିପାରେ, କୁବଳୟା ତ ପୁଣି ଏକ ଗଜ ଥିଲା । ତା’ର କ’ଣ ଧୀର ଗମନ ନ ଥିଲା କି ? ତାକୁ ତା ଦାନ୍ତ ଉପାଡ଼ି କିଆଁ ମାଇଲ ? ମନେ ହୁଏ ଯେଉଁ ଗଜକୁ ତୁମେ ରଖିଲ ସେ ରଖ ରଖ ବୋଲି କରୁଣ ଧ୍ୱନି କରିଥିଲା । ଏଥିରୁ ଜଣାଗଲା ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଭକ୍ତିରେ ନ ଡାକିଲେ ତୁମ୍ଭେ ନାରୀ ସ୍ନେହୀ ଭାବରେ ନାରୀର ଲକ୍ଷଣ ଦେଖି ମଧ୍ୟ ଦୟାର୍ଦ୍ର ହୋଇ ନ ଥାଅ । ବସ୍ତୁତଃ ନାରୀ ପ୍ରତି ପୁରୁଷ ସର୍ବତ୍ର ଆକାଙ୍‌କ୍ଷୀ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ କଣ କରିବି ଏପରି ଅସୁବିଧାରେ ମୁଁ ପଡ଼ିଛି ଯେ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ବୋଧହୁଏ ଭକ୍ତିରେ ନ ଡାକିଲେ ତୁମ୍ଭେ ମୋ ଡାକ ଶୁଣିବ ନାହିଁ । ତେବେ ଶୁଣ— ନାଦେ ସଫା ମତେ ଆଶୀର୍ବାଦ କଲେ ଯେ ମୁଁ ତୁମକୁ ଲଭିବି । ଭାବୁଛି, ସତରେ ତାଙ୍କ ପରି ଦେବର୍ଷିଙ୍କ ବଚନ କଣ ମିଥ୍ୟା ହେବ ?— ମୋ ଜୀବ ବୃକ୍ଷକୁ କଣ ଶିଶୁପାଳ ରୂପକ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ମାସର ଗ୍ରୀଷ୍ମରେ ପୋଡ଼ି ଦିଆଯିବ ? ମୋର ଆଶା, ତୁମ୍ଭେ ନିଶ୍ଚୟ ନବୀନ ମେଘ ହୋଇ ବର୍ଷାଦିନରେ ମୋତେ ବଞ୍ଚାଇବ । ମନେ ରଖ, ଗୋଟିଏ ଅନ୍ତଃପୁରଚାରିଣୀ ଯୁବତୀର ଏହା କେବେ କାପଟ୍ୟ ନୁହେଁ । ମୁଁ ତୁମର ପିଲା ଦିନର କଥା ସବୁ ବହୁତ ଶୁଣିଛି । ତେଣୁ ଜାଣିଛି ଯେ— ତୁମ୍ଭେ କେବେ ଜଣେ ଅସହାୟା ଯୁବତୀ ପ୍ରତି ନିର୍ଦ୍ଦୟ ହେବନି । ତେଣୁ ଗୋଟିଏ ସରଳା ବାଳିକାର ଭାର ତୁମ୍ଭେ ବହନ କର । କାରଣ ମହା ଭାର ବହନରେ ତୁମ୍ଭେ ଯେ ଦିନେ କଚ୍ଛପ ରୁପ ଧରିଥିଲ ? ନ ହେଲେ ମୋର ମୃତ୍ୟୁ ସୁନିଶ୍ଚିତ ଜାଣିବ ।

ରୂପ ଗର୍ବିଣୀ ରମଣୀ କେବେ କାହାକୁ ସ୍ୱାମୀ ରୂପେ ପାଇବା ଲାଗି ନିବେଦନ କରି ନ ଥାଏ । ଅବା ସାବିତ୍ରୀଙ୍କ ପରି ବରଣ କରିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଘଟଣା ଚକ୍ରରେ ମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କରିବା ଅପେକ୍ଷା ଏପରି ନିବେଦନ କରିବାକୁ ରୁକ୍ମିଣୀ ସମୀଚୀନ ବୋଲି ମନେ କରିଛନ୍ତି ।

ଏହି କାବ୍ୟ ଗ୍ରନ୍ଥର ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରୟୋଗରେ ଏକାକ୍ଷର, ସଡ଼ଷ୍ଠକ, ନିରୋଷ୍ଠକ, ଅବନା ପ୍ରଭୃତି ଶବ୍ଦାଳଙ୍କାରର ଉଦାହରଣ ନ ଥାଇପାରେ; କିନ୍ତୁ ଉପମା, ଅନୁପ୍ରାସ, ଯମକ, ଶ୍ଳେଷ, ଅଦଭୁତୋପମା, ଅନ୍ତର୍ଲିପି, ବହିର୍ଲିପି ଆଦି ଦେଇ ଗ୍ରନ୍ଥକର୍ତ୍ତା ନିଜ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ, ଚାତୁର୍ଯ୍ୟ ବୈଚିତ୍ର୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରି ପାଠିକା ପାଠକମାନଙ୍କୁ ମୁଗ୍‌ଧ ଓ ମୋହିତ କରି ପାରିଛନ୍ତି ।

ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥରେ କବି ନିଜକୁ ଶୁଦ୍ର ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣିତ କରି ତାଙ୍କର ମୁଖୋଚ୍ଛିଷ୍ଟ ସ୍ୱରୂପ କବିତାମାନ ସର୍ବସାଧାରଣ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ଯେଉଁ ଯୁକ୍ତି ଦେଇଛନ୍ତି ତାହା ଏ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ବହୁ ସ୍ଥାନରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି । ସେଥିରୁ ତାଙ୍କର ମାହାତ୍ମ୍ୟ ପ୍ରତିପାଦିତ ହେବ ।

ପୁନଶ୍ଚ ଏହି କାବ୍ୟ ପ୍ରବନ୍ଧ-ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଘେନି ସ୍ୱନାମଧନ୍ୟ ପଣ୍ଡିତ ବିନାୟକ ମିଶ୍ର ଯେପରି ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି, ପାଠ କଲେ ତାହା ପାଠିକା ଏବଂ ପାଠକମାନେ କବିଙ୍କର ଏକ ବିଶେଷ ମହତ୍ୱ ଉପଲବ୍‌ଧି କରିପାରିବେ । ତେଣୁ ଏଥିରେ ତାହା ଉଦ୍ଧାର କରାଗଲା ।

ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି —

‘‘ଶ୍ଲେଷାଳଙ୍କାର, ଯଦୁମଣି ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରରେ ବହୁଳ ପରିମାଣରେ ବ୍ୟବହାର କରିଅଛନ୍ତି । ବୃକ୍ଷ ଓ ଋଷି ଉଭୟ ନାମବାଚକ ଏକ ଏକ ଶବ୍ଦକୁ ରୈବତ ପର୍ବତର ବର୍ଣ୍ଣନାରେ ବ୍ୟବହାର କରିଅଛନ୍ତି । ଏଠାରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠେ, ଏକ ଶବ୍ଦ ବୃକ୍ଷ ଓ ଋଷି ଉଭୟ ନାମବାଚକ ହେବାର କାରଣ କଣ ? ବୌଦ୍ଧ ସନ୍ନ୍ୟାସୀମାନଙ୍କୁ କେତେକ ବୃକ୍ଷ ମୂଳରେ ବାସ କରିବା ପାଇଁ ବୌଦ୍ଧ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦିଆଯାଇଅଛି । ଏଣୁ ଅନୁମିତ ହୁଏ ଯେ ଯେଉଁ ଋଷି ଯେଉଁ ବୃକ୍ଷମୂଳରେ ବାସ କରୁଥିଲେ ସେହି ଋଷିଙ୍କ ନାମ ଅନୁସାରେ ସେହି ବୃକ୍ଷର ନାମକରଣ ହୋଇଅଛି । ଏହିପରି ଭକ୍ତ ସୂତ୍ର ପ୍ରଣେତା ଋଷିଙ୍କ ନାମ ଶାଣ୍ଡିଲ୍ୟ ଓ ବେଲଗଛର ନାମ ସାଣ୍ଡିଲ୍ୟ ।

ମାତଙ୍ଗ କୁମ୍ଭ ଅଗସ୍ତୀ ସଂସଗୀ

ଭୃଗୁ କଚିଳ ମରିଚ ସରାଗୀ

ଶାଣ୍ଡିଲ୍ୟେ କଉଶିକ ଡ଼ାକେ ବ୍ୟାସ

ଭରଦ୍ୱାଜ ଶୁକ ହାରିତ ବଂଶ ସେ

ବରାହ ରୋମାଞ୍ଚ ସଙ୍ଗ ଯେ

ରାମ ଶତାନନ୍ଦ ପବତ ବିଦିତ

ଜନକ ସଂସାର ଭଙ୍ଗ ଯେ ।

(ପଣ୍ଡିତ ମିଶ୍ର ତାଙ୍କ ଲେଖାରେ ଏହି ପଦଟି ଦେଇ ନାହାନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଏହି ପଦ ଲକ୍ଷରେ ସେ ଲେଖିଥିବାରୁ ଏଠାରେ ଉଦ୍ଧାର କରାଯାଇଛି । ଏହାର ଟୀକା ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଦ୍ରଷ୍ଟବ୍ୟ —ଛା ୧−୧୪ ପୃଷ୍ଠା)

‘ନାୟିକାର ବନବିହାର ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଯଦୁମଣି ଯେପରି ଶ୍ଳେଷାଳଙ୍କାର ବ୍ୟବହାର କରିଅଛନ୍ତି, ସେପରି ଅର୍ଥ— ବିଶିଷ୍ଟତାର ଶ୍ଲେଷ ଅନ୍ୟ କୌଣସି କାବ୍ୟରେ ବୋଧହୁଏ ନାହିଁ ।

କେ କହିଲା ନାଗେଶ୍ୱର ପଦ୍ମତୋଳା

ବିଦ୍ୟାରେ ନରେନ୍ଦ୍ର ମୁଁ ଅଟେ

ଶୁଣି ବେନି ଅଥ ମଣି ରମଣୀଏ

ବେନି ଅର୍ଥକୁ ରଖି ରଟେ

ତେବେ ଭୋଗୀର

ବିହାର ବିଧାନ କରିବୁ

ରଜନୀ କର ଚାଳିଲେ ସେ ନାଗର ଉଗ୍ର ପରିତାପ ହରିବୁ ।

‘‘ନାଗେଶ୍ୱର ଓ ପଦ୍ମଫୁଲ ତୋଳିବା ବିଦ୍ୟା ଏବଂ ନାଗେଶ୍ୱର ବଜାଇବା ଓ ପଦ୍ମତୋଳା ଗାଇବା ବିଦ୍ୟା । ଭୋଗୀ−ବିଳାସୀ ଓ ସର୍ପ, ବିଳାସୀର ଫୁଲ, ସର୍ପର ବାଜାଗୀତ ଲୋଡ଼ା । ରଜନୀକର ଚାଲିଲେ—ଚନ୍ଦ୍ର ଚାଳନା କଲେ ଓ ଧୂଳି ସମୂହ (ରଜନିକର) ମନ୍ତ୍ର ଫିଙ୍ଗିଲେ । ନାଗ−ରସିକର ଓ ସର୍ପର ।

‘‘ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କବିଙ୍କ ପରି କେବଳ ଫୁଲ ଓ ଶିବ ଅର୍ଥରେ ଯଦୁମଣି ‘ନାଗେଶ୍ୱର’ ଶବ୍ଦ ବ୍ୟବହାର କରି ନାହାନ୍ତି । ଆହୁରି ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଶ୍ଲେଷ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ କାବ୍ୟରେ ଦେଖାଯାଏ ।

ଶଙ୍କର ପର−ଜରେ ପଡ଼ିରହିଲେ ଯୋଗ ଆଶାବରୀ ଗଉରୀ

ଲଳିତ ବସନ୍ତ ଭୈରବ ଦେବାରୁ ବହିବ କୋଳାହଳ ପୁରୀ

ମାଳବରେ ଯେ, ହୋଇବ ଶଙ୍କରାଭରଣ

ବିଷ ଆହାରି ହୋଇବୁ ନ ଭେଟିଲେ ମୋହନ ମଙ୍ଗଳ କଲ୍ୟାଣ !

ଶଙ୍କରପର−ଜରେ−କାମଜ୍ୱରରେ, କେବଳ ଆଶକୁ ବରଣ କରିବା ଘେନି (ଆଶାବରୀ) ଗୌରୀ ବା ପାର୍ବତୀ ପଡ଼ି ରହିଥିଲେ । (ସେପରି ପଡ଼ି ରହିଲେ ଏ ନାୟିକା ପାର୍ବତୀ ହେବ । କିନ୍ତୁ ଲଳିତ ବସନ୍ତ ଋତୁ ଭୈରବ (ଭୟ) ଦେବାରୁ ଏ ପୁରୀରେ କୋଳାହଳ ପଡ଼ିଛି । ମାଳ−ଶ୍ରେଷ୍ଠଦ୍ୱାରା ଶିବଙ୍କର ଅଳଙ୍କାର ହେବ । ମଙ୍ଗଳ କଲ୍ୟାଣ ମୋହନଙ୍କୁ ନ ଭେଟିରେ ବିଷାହାରୀ ହେବୁ ବା ବିଷ ଖାଇବୁଁ । ଏହି ସାଧାରଣ ଅର୍ଥ ଛଡ଼ା ଶଙ୍କର ପରଜ ରାଗରୁ କିପରି ଆଶାବରୀ ଓ ଗୌରୀ, ଲଳିତ ବସନ୍ତ ରାଗରୁ ଭୈରବ ପ୍ରଭୃତି ରାଗର ଉତ୍‌ପତ୍ତି ଘଟେ, ତହିଁର ସୂଚନା ମଧ୍ୟ ଅଛି । ସଙ୍ଗୀତଜ୍ଞମାନେ ଏହାକୁ ଆଲୋଚନା କରିବା ଉଚିତ ।”

(ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ଇତିହାସ ।)

ଚଉପଦୀମାଳା−

ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଚଉପଦୀମାଳା କେତେକ ଅନବଦ୍ୟ କବିତାର ସମଷ୍ଟି । କିପରି ତାହା ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଛି ତାର ଇତିହାସ ପୂର୍ବରୁ ଦିଆଯାଇଛି ।

୨୮ଟି କବିବାରୁ ୪ଟି କବିତା ଭଜନ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ଏହି ଭଜନ ମଧ୍ୟରେ ପୁତ୍ରଶୋକାତୁର ଯଦୁମଣି ‘ଦେଲ ଯାହା ନେଲ ତାହା’ କବିତାଟି ଏକାନ୍ତ ଯୁକ୍ତିଯୁକ୍ତ ଓ ମଧୁର ଭାବରେ ଗାଇଛନ୍ତି । କବିତାଟିର ମର୍ମ୍ମହେଲା—

ଯେପରି କଂସ ଗଜକୁ ମାଇଲ, ସେପରି କୁମ୍ଭୀରଠାରୁ ଗଜ ଏକ ରକ୍ଷା କଲା । ଯେପରି ବଳୀର ଦାନ ବିଭୂତିକୁ ଲୋପକଲ, ସେପରି ଅକିଞ୍ଚନ ସୁଦାମକୁ ପ୍ରଚୁର ଦାନକଲ । ଯେପରି ଗୋପୀଙ୍କ ମହତ୍ୱ ନେଲ, ସେପରି କୃଷ୍ଣାଙ୍କୁ କୁରୁସଭାରେ ମହତ୍ୱ ଦାନକଲ ।

କିନ୍ତୁ—

ପାତଳୀ ମୁକୁଟ ଶ୍ରେଣୀ

ଶିରୋମଣି ଯଦୁମଣି

ମନ ତିଳେ ନେଇ ନ ପାରିବ

ଏହା ଉଦ୍ଧାରଣେ ଯେବେ

ଚିତ୍ତ ଦେଇପାର ଲବେ

ତେବେସିନା ଦାତା ବୋଲାଇବ

ନୀଳାଚଳ କଳାକର

ନେଲ ଯାହା ଦେଲେ ତାହା

ଏଥକୁ କିପାଇଁ ମହା−

ଦାତା ପଣେ ପତକା ବାନ୍ଧିଛ ?

ସେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ନିକଟରେ କବିତାଟି ଦେଲ ଯାହା ନେଲ ତାହା ଏହି ଭାବରେ ଗାନ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ରାଜା ବିନାୟକ ତାଙ୍କୁ କହିଥିଲେ, ତାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ କ’ଣ ତୁମ୍ଭପାଇଁ ଯଦୁମଣି ଏତିକିରେ ସରିଗଲା ? ତହୁଁ ସେ ଭାବିଚିନ୍ତି ପରେ ପରେ ‘‘ନେଲ ଯାହା−ଦେଲ ତାହା” ଭାବରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ କରି ପ୍ରଚାର କରିଥିଲେ ।

ଅନୁପ୍ରାସ ଖଞ୍ଜିବାରେ ସେ ଜଣେ ବିଚକ୍ଷଣ କବି ଥିଲେ । ଉଦାହରଣ ସୂରୁପ କକା, ବକା, ଦକା ଡକା ଧକ୍‌କା, ପକ୍‌କା, ଏକା ଏବଂ ବିରଞ୍ଚି, ବିପଞ୍ଚ, ମଞ୍ଚୁ, କୁଞ୍ଚିଚ୍ଛ, ବିଂଚୁଥିଲି, ସଂକୁଚିତ, କିଂଚିତ, ଗାଞ୍ଚି ପହଞ୍ଚ ଆଦି ପ୍ରୟୋଗ ରେ ସେ ଏପରି ସିଦ୍ଧହସ୍ତ ଯେ କବିତାମାନ ଗାନକରିବାବେଳେ ଅର୍ଥ ବୁଝାବା ନବୁଝ ସ୍ୱତଃ ମୁର୍ଖଠାରେ ମଧ୍ୟ ଆନନ୍ଦ ଫୁଟିଉଠେ ।

ତାଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସେ ଯେଉଁ ସାତଟି କବିତା ଲେଖିଛନ୍ତି, ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ପଦ ଏଠାରେ ଦିଆଯାଉଛି ।

ପୟୋଧରାରେ

ଚିର ଅଚିର ବୟସୀ ତୁ ଏ ଧରାରେ ।୦ ।

ଖଞ୍ଜା ତୋ ଖଞ୍ଜନା

ଖଞ୍ଜାଅ ଗଞ୍ଜନା

ଖକୁ ଖଙ୍ଗ ଯଦୁମଣି ତୋ ଖଟଣି ପରାରେ ।

ଅର୍ଥାତ ରେ ଖଞ୍ଜନା ( ଖଞ୍ଜନା ନାମ ଧାରିଣୀ) ଖଞ୍ଜ ଅର୍ଥାତ୍ ମୁଁ ତୋ ସେବାରେ ନିଯୁକ୍ତ । ଅଥବା ତୁ ଖଞ୍ଜନ ଖଞ୍ଜା—ଖଞ୍ଜନା ନାମକ ରାଗିଣୀକୁ ଗାନକରି, ମୋର ଗଞ୍ଜନାକୁ ଖଞ୍ଜାଅ—ଶୂନ୍ୟରେ । ମୋ ମନୋବେଦନା ଦୂରକର । ‘ଖ’ କୁ–ସ୍ୱର୍ଗକୁ–ବା ଆକାଶକୁ, ଗଙ୍ଗା—ସମୁଦ୍ରବାସୀ ମାଛ ବିଶେଷ ଯେପରି ଅତି ଅନୁପଯୁକ୍ତ, ସେହିପରି ସେବା ବିଷୟରେ ଅତି ଅନୁପଯୁକ୍ତ ହେଲେ ସୁଦ୍ଧା ଯଦୁମଣି ତୋ ଖଟଣୀ—ଭୃତ୍ୟ ପରା ? ଅର୍ଥାତ ତୁ ସ୍ୱର୍ଗପରି ଅତି ଉଚ୍ଚରେ ହେଲେ ମୁଁ ସମୁଦ୍ରବାସୀ ଜୀବପରି ଅତି ନିମ୍ନରେ । ତଥାପି ସର୍ବଦା ତୋର ଭୃତ୍ୟ ଅଟେ । ତେଣୁ ତୁ ଖଞ୍ଜନା ରାଗିଣୀ ଗାଇ ମୋର ମାନସିକ ଗଞ୍ଜନା ଦୂରକର ।

(ପଣ୍ଡିତ ଗୋପୀନାଥ ମିଶ୍ରଙ୍କ ଟୀକା)

ଏହିସବୁ ସଙ୍ଗୀତ ମଧ୍ୟରେ ତାଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ସେ ଯେତେ ପ୍ରକାର ବନ୍ଦନା କରିଛନ୍ତି, ତନ୍ମଧ୍ୟରେ ତାଙ୍କର ଗୋଟିଏ କବିତାରେ ଭର୍ଯ୍ୟାଙ୍କ ବହୁ ସଦ୍‌ଗୁଣକୁ ବହୁ ସୁଖାଦ୍ୟ ସହିତ ତୁଳନା କରି ଲେଖିଛନ୍ତ -

ତୁ ମୋ ପ୍ରୀତି ମୋଦକୀ ପସରାରେ

ମୁଁ ତୋ ଲାଗୁଆ ଗ୍ରାହକ ପରା । ୦ ।

ଗୁମାନକୁ ତୋର ଗୁଡ଼ସାର ମଣେ

ସନମାନଟି ତୋ ଛେନା କାକରା । ୧ ।

ଇଙ୍ଗିତ ଭଙ୍ଗିତୋ ସୁରସ ଆରିସା

ସମାଦର ସରପୁଳି କାକରା । ୨ ।

ଗାଳି ପଦକ ତୋ ମଧୁରସାବଳୀ

ରୁଷାଣି ଠାଣିଟି ବଲ୍ଲଭ କୋରା । ୩ ।

ପରିରମ୍ଭଣ ତୋ କନ୍ତାରି ଦୋରୁଅ

ମଦନ ତୃଷାହାରୀ ମନୋହରା । ୪ ।

ଲାବଣ୍ୟ ଜଳଧି ଭାବହାବ ଲାଭ

ଆଶେ ଯଦୁମଣି ମନଟାକରା । ୫ ।

ଅର୍ଥାତ୍–ହେ ସଖି ! ତୁ ମୋର ପ୍ରୀତିରୂପକ ଗୁଡ଼ିଆ ପସରା ଅଟୁ । ମୁଁ ତୋର ଲାଗୁଆ ଗ୍ରାହକ ଅଟେ—ଏହା ଜାଣ ।

ତୁ ଯେତେବେଳ ଗୁମାନ କରୁ ମୁଁ ତାକୁ ଉକ୍ତ ପସବର ଗଡ଼ସାର ମନେକରେ । ଏବଂ ମୋ ପ୍ରତି ଯେତେ ତୁ ସମ୍ମାନ ଦେଉ ମୁଁ ତାହା ଛୋନକାକରା ପରି ମଣେ । ମୋ ପ୍ରତି ତୋର ଇଙ୍ଗିତ ଏବଂ ଭଙ୍ଗକୁ ଖାଣ୍ଟିଘିଅର ଆରିସା ଓ ମୋ ପ୍ରତି ତୁ ସ୍ନେହକଲେ ମୁଁ ତାକୁ ସରପୁଳି ଓ ସାକରା ପ୍ରାୟ ମନେକରେ । ତୋର ଗାଳି−ପଦକ ମୁଁ ମଧୁ ରସାବଳୀ ଓ ରୁଷାଢଙ୍ଗକୁ ବଲ୍ଲଭ କୋରା ପରି ଭାବେ । ମଦନତୃଷା ହରଣକାରିରେ ମନୋହରା ! ତୋର ଆଲିଙ୍ଗନାଦି ପ୍ରୀତିସଂପନ୍ନ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ମୁଁ କନ୍ତାରି ଆଖୁଦୋରୁଅ ପରି ମଣେ । ତୋ ଲାବଣ୍ୟ ଜଳଧିର ଭାବହାବ ଆଶାରେ ଯଦୁବଣି ମନ ଟାକରା ହୋଇ ରହିଛି ।

ତାଙ୍କର ସଂଗୀତମାନ ସେ ରାଗ ଓ ତାଳ ସଂଯୋଗରେ ଲେଖି ଥିବାର ଦେଖାଯାଏ । ଏସବୁ କବିତାମାନ ତତ୍‌କାଳୀନ ମନୋବୃତ୍ତି ଉପରେ ନାରୀପ୍ରତି ଆକାଙ୍‌କ୍ଷା ରଖି ଅବଶ୍ୟ ଲେଖାଯାଇଛି । ସବୁକାଳେତ ନାରୀହିଁ କବିର ପରମ ଆଶ୍ରୟ ହୋଇଛନ୍ତି । କବି କାହିଁକି ବିଶ୍ୱଜଗତରେ ମଧ୍ୟ ନାରୀ ପରମ ଧର୍ମ୍ମ ବୋଲି କାଳ କାଳ ପୂଜିତ ହେଉଛନ୍ତି । କାଳୀଦାସ ହୁଅନ୍ତୁ, ରାଧାନାଥ ହୁଅନ୍ତୁ, ସବୁଠାରେ ନାରୀର ଅଙ୍ଗଗଠନ, ତାର କୋମଳନା, ତାର ପ୍ରେମ, ତା ପ୍ରତି ଆକାଙ୍‌କ୍ଷା ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି । ନାରୀଭିନ୍ନ ବିଶ୍ୱ−ସାହିତ୍ୟରେ ଉଚ୍ଚଙ୍ଗ କବିତା ନାହିଁ । ତେଣୁ ତାଙ୍କ କବିତା ଯେ ଅନୁପାଦେୟ ବା ହେୟ ଏପରି ମତ କେହି ଦେଇ ନ ପାରେ ।

ସମସ୍ତ କବିତାମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ନୂଆଁଗଡ଼ ରାଜାଙ୍କ ଭଣତିରେ ୬ଗୋଟି, ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ରାଜାଙ୍କ ଭଣତିରେ ୬ ଗୋଟି, ନିଜନାମ ଭଣତିରେ ସ୍ୱ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ପ୍ରତି ୭ଟି ଏବଂ ଅନ୍ୟପ୍ରତି ୩ଟି ଏବଂ ଘଟଣା ଚକ୍ରରେ୨ଟି ଏପରି ୨୪ଟି ଏବଂ ଭଜନ ୪ଟି ମିଶି ୨୮ ଟି ଲେଖାଯାଇଛି । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଚଉପଦୀ ଅସଂଖ୍ୟ ଥିବ ।

ଏହି ହେଲା ତାଙ୍କର ସମସ୍ତକୃତୀ ରଚନାର ପରିଚୟ ଏବଂ ବିବରଣ । ତାଙ୍କର ଜୀବନ କଥା ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ପ୍ରକାଶିତ ଅଛି, ତାହା ପାଠକଲେ ସେ କଣ ଥିଲେ, ନ ଥିଲେ ତାହା ସମସ୍ତେ ଜାଣିପାରିବେ । ଆଉ ଅଧିକ ତାଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କଣ ବା କୁହାଯାଇପାରେ ?

ଏହି ସ୍ୱର୍ଗାଦପି ଗରୀୟସୀ ଉତ୍କଳ ଭୂମି କୋଳରେ ଜନ୍ମି କେତେ ସୁସନ୍ତାନ ଆମ ଜନନୀର ଭାଷା ସମୃଦ୍ଧି ଓ ସଂରକ୍ଷଣ ଲାଗି କେତେ ଅମୂଲ୍ୟନିଧି କାବ୍ୟ କବିତାଦି ଯେ ଦାନକରି ଯାଇଛନ୍ତି, ସେ ସମୂଜ୍ଜ୍ୱଳ ରତ୍ନମାନ ଏବେ ମଧ୍ୟ ଆମେ ଏକତ୍ର ଦେଖିବାର ସୁଯୋଗ ପାଇପାରି ନାହୁଁ । କାଳ ଅନନ୍ତ, ବ୍ୟବଚ୍ଛେଦ ଦୁର୍ନିରୀକ୍ଷ; ସୁତରାଂ ଏହି ପ୍ରାଚୀନତମ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଭୂମିର ନିଦର୍ଶନମାନ ଶାସ୍ତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ, କଳା ମାଧ୍ୟମରେ, ଲିପି ମାଧ୍ୟମରେ ସ୍ଥୂଳଦୃଷ୍ଟିର ଅଧିଗମ୍ୟ ନୁହେଁ । ତେଣୁ ଏ ରାଜ୍ୟର ଇତିହାସ ଏବେ ମଧ୍ୟ ଲେଖା ଆରମ୍ଭ ହୋଇନାହିଁ । ଏ ଜାତିର ସଂସ୍କୃତି, ଏ ଜାତି ସାହିତ୍ୟର ଇତିହାସ ଏବେ ମଧ୍ୟ ବିସ୍କୃତଗର୍ଭରେ ଲୁଚି ରହିଛି । ତାର ଆଲୋଡ଼ନ ଲାଗି ସ୍ୱୟଂ ଉତ୍କଳ ସନ୍ତାନ ମଧ୍ୟ ତାର ଜନନୀ ପ୍ରତି ବିଶ୍ୱାସୀ ଓ ପ୍ରୀୟତମ ହୋଇପାରିନି । ଯାହା ହୋଇଚି ତା ସମୁଦ୍ରକୁ ଶଙ୍ଖେ ପଣା ପରି ।

ନିଦିଧ୍ୟାସନ, ନିପୁଣତମ ଉଦ୍‌ଯୋଗ, ନିଜର ପରଂପରା ପ୍ରତି ବିଶ୍ୱାସ ନ ଆଣି ଆମେ ଉତ୍କଳୀୟ ଏପରି ଦୀନହୀନ କାପୁରୁଷ ହୋଇପଡ଼ିଛୁ । ଯେ ଜଣେ ଆଧୁନିକତମ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ଏକ୍ଷଣି ଲୋଡ଼ା ହେଉଛନ୍ତି—ଯେ କି ହିମାଳୟଠାରୁ କୁମାରିକା ମଧ୍ୟରେ ଏ ଜାତିର ମହତ୍ୱ ଓ କୀର୍ତ୍ତି ଆଦି ନିର୍ଭୀକ ଏବଂ ଦମ୍ଭୀକ ଏବଂ ଦାମ୍ଭୀକତାର ସହିତ ପ୍ରଚାର କରିପାରିବେ ।

ରଜା କହିଲେ ‘ତୋ’ ଟାକୁ ଯିବୁ—ଯଦୁମଣି କହିଥିଲେ—‘ତୋ ରାଣୀ’ ସାରି ଆସେ । ମୁଣ୍ଡ କଟୁପଛେ ଏପରି ଯେସାକୁ ତେସା ନୀତିରେ ଦମ୍ଭ ନ ଧଇଲେ, ରାଜପୁରୁଷମାନେ ଦିନେ ଯାହା କରୁଥିଲେ ବର୍ତ୍ତମାନ ମଧ୍ୟ ତା କରିବେ । ଯାହା କରୁଛନ୍ତି ତା କରୁଥିବେ । ଆକବରଙ୍କ ପାପ ଇଚ୍ଛା ଦୂରହେଲା, କବି ପୃଥ୍ୱୀରାଜଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ସୁନେଲି ତଟି ଆଘାତରେ । ଯଦୁମଣି ରାଜା ପାପ ଇଚ୍ଛା ଦୂର କରିଥିଲେ— ମାସ୍ତୁଲ ଦେଖାଇ ।

ମରଣକୁ ଡରି ଡରି ଏ ଜାତି ଅବିଚାରକ ଧର୍ମାବତାରଙ୍କ ତୁଣ୍ଡରୁ ‘ତୁମେ ବଡ଼ ଭଲ, ତୁମେ ବଡ଼ ଶାନ୍ତ ଶିଷ୍ଟ’ ଶୁଣି ଶୁଣି ଲୋପ ହେବାକୁ ଯାଉଛି । ତାର ସୀମା ବିଲୁପ୍ତ, ତାର ଭାଷା ବିପଦଗ୍ରସ୍ତ, ତାର ସଂସ୍କୃତି ଧ୍ୱଂସପ୍ରାପ୍ତ, ତାର ଧର୍ମ୍ମ, ତାର ମଣିଷ ପରି ବଞ୍ଚିବା ମଧ୍ୟ ଅନିଶ୍ଚିତ ହୋଇପଡ଼ିଛି । ସେ ବିଶ୍ୱଜଗତରେ ଚୁଟିଆ, ମୋଟବୁହା, କୁଲି ଓଡ଼ିଆ ବୋଲି ଏବେ ମଧ୍ୟ ବିଭିନ୍ନ ଗ୍ରନ୍ଥ ମଧ୍ୟରେ ପରିଚିତ ହେଉଛି ।

ହାୟରେ ହାୟ, ଏ କଥା ଏ ଦେଶର ଶିକ୍ଷତ ଯୁବକମାନେ ମଧ୍ୟ ହୃଦୟଙ୍ଗମ କରୁନାହାନ୍ତି । ଦେଶର ହିତ ଲାଗି, ପରର ମଙ୍ଗଳ ଲାଗି ଯଦୁମଣି ଚିରଦିନ ଦୁଃଖ ଭୋଗି ମରିଛନ୍ତି । ଏବେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କ ସ୍କୃତି ଉଦ୍‌ଘାଟିତ ହୋଇନି । ସେ ଦୁଃଖରେ ମଲେ ସୁଦ୍ଧା ଅମର ହୋଇ ରହିଅଛନ୍ତି । ଅନ୍ତିମ ବୟସରେ ଯେଉଁମାନେ ତାଙ୍କୁ ଅର୍ଥାଗମର ସୁବିଧାରୁ ବଞ୍ଚିତ କରି ଅପମାନିତ କରିଥିଲେ, ସେ ମଲେଣି କେଉଁକାଳୁ, କିନ୍ତୁ ସଦ୍‌ବୁଦ୍ଧି ପରିଚାଳିତ ସମଦର୍ଶୀ ବିଦ୍ୱାନ ଶୁଦ୍ରକବି ଯଦୁମଣି ଆଜି ଓଡ଼ିଆ ଗାଁ ଗହଳରେ ଘରେ ଘରେ ବନ୍ଦନୀୟ ପୂଜାପୀଠରେ ଆସନ ପାଇ ଚାଲିଛନ୍ତି । ଆହୁରି ପାଇବେ ।

ଭବଭୂତିଙ୍କ ଭାଷାରେ—

ଉପତ୍ସ୍ୟତେତୁ ମମକୋପି ସମାନ ଧର୍ମ୍ମ ।

କାଳୋ ହ୍ୟୟଂ ନିରବଧିର୍ବିପୂଳା ତ ପୃଥ୍ୱୀ

କାଳ ଅନନ୍ତ, ପୃଥିବୀ ବିପୁଳ, ମୋ ସମାନ ଧର୍ମ୍ମୀ କେହି ଏହି ସଂସାରରେ ଜନ୍ମିବେ । ତାଙ୍କ ଲାଗି ମୁଁ ଏ ପରିଶ୍ରମ କରୁଛି ।

ଯଦୁମଣି ଯେଉଁ ପରିଶ୍ରମ କରିଛନ୍ତି, ସେ ଯେଉଁ ଆତ୍ମଦାନ ଦେଇଛନ୍ତି, ଦିନେ ତାହା ସାଧାରଣ ସର୍ବଜନରେ ଗର୍ବିତ ପୌରଜନରେ ନିଶ୍ଚୟ ସମ୍ମାନିତ ହେବ ।

ସୁଖସ୍ୟାନନ୍ତରଂ ଦୁଃଖଂ ଦୁଃଖସ୍ୟ ନନ୍ତରଂ ସୁଖଂ

ଚକ୍ରବତ୍ ପରିବର୍ତ୍ତନେ ଦୁଃଖାନି ଚ ସୁଖାନି ଚ ।

ଉତ୍ସର୍ଗପତ୍ର

ସ୍ୱର୍ଗତ ଅଦର୍ଶ ରାଜପୁରୁଷ, ପରମ ନୈଷ୍ଠିକ ଶ୍ରୀବନମାଳୀ କ୍ଷତ୍ରିୟ

ବୀରବର ଚମୁପତି ସିଂହ ମହାପାତ୍ର ଏବଂ

ସ୍ୱଗତ ଆଦର୍ଶମାନବ,ବହୁ ସଦ୍‌ଗୁଣଭୂଷଣ ପଣ୍ଡିତ କପିଳେଶ୍ୱର

ବଡ଼ପଣ୍ଡା, ତିଗିରିଆ ଦୁର୍ଗଙ୍କ

କରକମଳରେ ଉତ୍ସର୍ଗୀକୃତ ।

ଆପଣ ଦୁହେଁ ଥିଲେ ଏକାତ୍ମୀୟ । ଜଣେ ସର୍ବମୟ କର୍ତ୍ତୃତ୍ୱସଂପନ୍ନ ରାଜା ହୋଇ ଶ୍ୟାଳକ ଏବଂ ଜଣେ କୌତ୍ସସାନ୍ୱୟ କୁଳୀନ ଅଭିଜାତ ବ୍ରାହ୍ମଣ ହୋଇ ତାଙ୍କର ଭିଣୋଇଁ । ଏଠି ରହସ୍ୟ ଥିଲା ଏତିକି ଯେ ରାଜାଙ୍କ ଗୁରୁଗୋସେଇଁଙ୍କ ଜେମାଙ୍କୁ ବିବାହକରିବାରୁ ଏହି ସମ୍ବନ୍ଧ ସାଧାରଣ ସମ୍ବନ୍ଧ ପ୍ରାୟ ରହି ଆସିଥିଲା । ପୁନଶ୍ଚ ନାରୀ ହିସାବରେ ‘ଶ୍ରୀମତୀ’ ଶ୍ରୀଙ୍କ ପରି ସର୍ବଗୁଣାଳଂକୃତା ଥିଲେ । ଉକ୍ତ ଶ୍ରୀମତୀଙ୍କ ସାନ କନ୍ୟାଙ୍କୁ ମୁଁ ୧୯୨୯ରେ ବିବାହ କରିବା ପୂର୍ବଦିନ ଘଟଣାଚକ୍ରରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଛାନ୍ଦର ଏକ ଶ୍ଲୋକ ହେ ରାଜପୁରୁଷ ! ତୁମଠୁ ଶୁଣିଥିଲି; ପୁଣି ସାତ ମଙ୍ଗଳା ମଧ୍ୟରେ ତୁମର ନିତ୍ୟ ଅତିଥ୍ୟ ଲଭିବାବେଳେ ତୁମ ଦୁହିଁଙ୍କଠାରୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ତିଗିରିଆ ରହଣି ଗଳ୍ପ ଶୁଣି ଆଚମ୍ବିତ ହେଉଥିଲି ।

ହେ ଚମୁପତି ! ତୁମ୍ଭେ ପରିହାସରେ ପଚାରିଥିଲ— ‘ହଇହେ ବାବୁ ! ପଣ୍ଡିତ, କବି ତ ହୋଇଛ; ବହି ତ ଲେଖୁଛ, ଆଚ୍ଛା ଯଦୁମଣି ମାହାପତ୍ରଙ୍କ କବିତା ଅର୍ଥ କରିପାରିବତ ?

ହେ ବଡ଼ପଣ୍ଡା ! ତୁମ୍ଭେ କହିଥିଲ—‘ଯାଃ, ଅର୍ଥ କରିବେ କ’ଣ, ଯଥାର୍ଥ ଭାଷ୍ୟ ଦେଇ ତାକୁ ଏକାଠି ଗୁନ୍ଥି ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀ କରିଦେବେ । କ’ଣ ବିଚାରିଛନ୍ତି କି ? ରାଜଗୁରୁ ବର୍ଦ୍ଧନ ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ଅନ୍ୱୟଟି ସେ ?’

ଚମୂପତି, ତା’ଶୁଣି ତୁମ୍ଭେ କହିଥିଲ—‘ସତେ ! ତେବେ ଏ ଦକ୍ଷତା କେବେ ଦେଖିବା ?’

ହେ ଅଦୂଷିତ ସରଳ ମହାନ ଜୀବନ ଯୁଗଳ ! ତୁମ ଦୁହିଙ୍କ କଥା ଏବେ ମନେ ପଡ଼ୁଛି । ତୁମମାନଙ୍କ ପାଖରୁ ଦୂରେଇ ହୋଇ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ରଚନା ଆଦିକୁ ମୁଁ ସଂଗ୍ରହ କରିବାକୁ ଯେପରି ସେତେବେଳେ ଲଜ୍ଜାର ବିଷୟ ଭାବୁଥିଲି । କିନ୍ତୁ ସେ ଲଜ୍ଜା ଦିନେ ଦୂର ହୋଇଗଲା ।

ଏବେ ଏତେ ଦିନେ ତା ସତ୍ୟ ହେଲା । ହେ ଗ୍ରନ୍ଥ ଯୁଗଳ ! ସାଥି ହୋଇ ପରଲୋକରେ ତୁମର ଭାବନା ଏବଂ ଆକାଙ୍‌କ୍ଷା ପୂରଣ ହୋଇଥିବାରୁ ସନ୍ତୋଷ ଲାଭ କର ।

ସାନ ଜୁଆଁଇ

ଏ କାର୍ଯ୍ୟ କିପରି ସମ୍ଭବ ହେଲା ?

ଏକଥା କିପରି ସମ୍ଭବ ହେଲା, ଏକ୍ଷଣି ଆଦୌ ଭାବି ହେଉ ନାହିଁ । କବିମଣି ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କୁ ମୁଁ କେବେ ଭୁଲରେ ମଧ୍ୟ ଜାଣେନା । ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରର ‘ଶୁଦ୍ର ମୁଖୁଁ ଏ ହୋଇଛି ବାହାର, ରୌଦ୍ରତା ବହି କେହି ନ ବିଚାର’—ଏହା ତିଗିରିଆର ବରେଣ୍ୟ କପିଳେଶ୍ୱର ବଡ଼ପଣ୍ଡାଙ୍କ ତୁଣ୍ଡରୁ ଏବଂ ‘ନେଲେ ହରି ହରି ହରିଣ ନେତ୍ରାକୁ ବିହରିଗଲା ଏହି ହୁରି’ ଏହି ପଦକ ଉକ୍ତ ତିଗିରିଆର ମହନୀୟ ରାଜପୁରୁଷ ବନମାଳୀ କ୍ଷତ୍ରିୟ ବୀରବର ଚମୁପତି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ତୁଣ୍ଡରୁ ଶୁଣି ମୁଁ ତାହା ମୁଖସ୍ଥ କରି ଗାଏ ।—ବେଶ୍, ଏତିକିରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସହିତ ମୋର ପରିଚୟ ଶେଷ । ତାଙ୍କର ଅନେକ ହାସ୍ୟ କବିତା ଶୁଣିଥିବି । କିନ୍ତୁ ସେ ପ୍ରତି ମୋର ଆଦର ନ ଥାଏ ।

ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରର ଉକ୍ତ ଦୁଇଟି ପଦ ଯେଉଁ ଘଟଣାରୁ ମୁଁ ଶୁଣି ତତ୍‌ପ୍ରତି ମନଯୋଗ ଆଣିଥିଲି, ସେ ଘଟଣାଟି ସଂକ୍ଷେପରେ କହିଲେ ଏଠାରେ ଭଲ ହେବ । ମୁଁ ୧୯୨୯ରେ ଖଦଡ଼ପିନ୍ଧା ଏକ ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ୱାଧୀନତାପିପାସୀ ସମାଜସଂସ୍କାରକ ଯୁବକ ଭାବରେ ତିଗିରିଆ ଦୁର୍ଗରେ ବିବାହ କରିବା ଘଟଣା ସେ ସମୟରେ ଚମକ୍ ଆଣିବା ସ୍ୱାଭାବିକ । କାରଣ ବର ସ୍ୱୟଂ କନ୍ୟା ଦେଖି ଆସିବାଠାରୁ ନିଜର ନିଷ୍ଠାପର ଆଭିଜାତ୍ୟ ବର୍ଜ୍ଜନ କରି ଗାଡ଼ି କେତେ ଖଣ୍ଡରେ ସାମଗ୍ରୀ ଧରି ବିବାହ କରି ଆସିବା ବାସ୍ତବିକ୍ ନୂତନ ଜଣାଯାଉଥାଏ । ତିଗିରିଆ ଗଡ଼ର ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ମଧୁସୂଦନ ପଟ୍ଟନାୟକ ଏହା ତତ୍‌କାଳର କେବଳ ସମର୍ଥନ କରନ୍ତି । ମୁଁ ଏତେ ନିଷ୍ଠୁର ଥିଲି ଯେ ସମଗ୍ର ଗ୍ରାମରେ ଅନୁରୋଧ ଉପରୋଧ ଭାଙ୍ଗି ସଂସ୍କାର ପ୍ରତି ଜିଗର କରି ଏହି ଘଟଣାରେ ବ୍ୟଥିତ ଥିବା ମୋର ବଡ଼ମାଆଙ୍କୁ ମୋ ବିବାହର ଦଶମଙ୍ଗଳା ଦିନ ହରାଇଲି ପଛରେ, ରାଜଗୁରୁ ସାଟୋପରେ, ବରବେଶରେ କଦାପି ଘରୁ ଆସି ନ ଥିଲି ।

ତିଗିରିଆ ଦୁର୍ଗ ସମ୍ଭ୍ରାନ୍ତ କରଣବହୁଳ ଏକ ଜନପନ । ଘରେ ଘରେ ଚର୍ଚ୍ଚା ଚାଲିଥାଏ କପିଳଶ୍ୱର ବଡ଼ପଣ୍ଡାକୁ ଦୁର୍ବୁଦ୍ଧି ଘୋଟିବାରୁ ସେ ତାରପରା କନ୍ୟାଟିକୁ ଭସେଇଦେଲା । କନ୍ୟାର ନାମ କନକ ମଞ୍ଜରୀ । ସତରେ ପାଗଳା ବାବାଜୀ କଥାରେ ସେ ଅତୁଲ୍ୟ ରୂପବତୀ ଜେମା । ପୁରୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପଣ୍ଡାଠୁ ଶୁଣିଲି ସେ ରାଜରାଜେଶ୍ୱରୀ କନ୍ୟା । ସେହି କନ୍ୟାର ବର କିନ୍ତୁ ନରସିଂହପୁରରେ ଥିବା ବତ୍ସସାନ୍ୱୟ ଗଜପତିଙ୍କ ରାଜଗୁରୁ ବଂଶଜ ହୋଇ ପଦରେ ଚାଲି ବିଭା ହୋଇ ଆସିବ, ତାକୁ କେହି ଯୁକ୍ତିଦେବାର ପାତ୍ର ନାହାନ୍ତି,ଏହି ବିଷୟଟି ଉକ୍ତ ଜନପଦକୁ ବିବ୍ରତ କରିଥାଏ ।

ବିବାହ ପୂର୍ବଦିନ ରାତ୍ରରେ ଯୁବାର ଏହି ଜିଗର ଭାଙ୍ଗିବା ଲାଗି ଅଭିଜାତ ଶିରୋମଣୀ ମହାମାନ୍ୟ ପରମପୂଜ୍ୟ ବୃଦ୍ଧ ରାଜା ଗୁଣ୍ଡଚା ମଣ୍ଡପକୁ ବିଜେ ହେଲେ । ତାହା ହେରା ପଞ୍ଚମୀର ପୂର୍ବ ଦିବସ । ମୋତେ ସେଠାକୁ ଡକାଇ ଆଣିଲେ । ନିକାଞ୍ଚନରେ ତାଙ୍କଠୁ ଗୁରୁ ଗମ୍ଭୀର ଧ୍ୱନିରେ ବାଣୀ ଫୁଟି ଉଠିଲା—

‘ଓ ହୋ, କି କଥା ୟେ । କାହାର ପରଂପରା ନାହିଁ ବା ନ ଥିଲା ହେ ? ୟେ କି ସମାଜ ସଂସ୍କାର ?’

ତାଙ୍କର ଗମ୍ଭୀର ମୂର୍ତ୍ତି ଦେଖି ମହାଦାମ୍ଭିକ ଯୁବକ ମୁଁ, ଭୟରୁ ନୁହେଁ,ଏକ ଅହୈତୁକି ମମତା ଘେନି ମୋର ସ୍ୱେଚ୍ଛାଚାରିତାର ଦୁର୍ଗ ଭୁଷୁଡ଼ି ପଡ଼ିଲା । କିନ୍ତୁ ପିତୃହୀନ ସନ୍ତାନର ଜିଗର ସର୍ବତ୍ର ବଡ଼ ବେଶୀ ଦେଖାଯାଏ ।

ଭବିଷ୍ୟତ୍‌କୁ ଶ୍ୱଶୁର ନାମରେ ଯେ ଚିହ୍ନିତ ହେବେ, ସେ କହିଲେ—ଜାଣନ୍ତି ଆଜ୍ଞ ! ଅତି ଉଚ୍ଚକୁଳରେ ଜନ୍ମିଛନ୍ତି ।

ରାଜା କହିଲେ—‘ସାନ ଜୁଆଇଁଙ୍କର ଏଦା ବଂଶୋଚିତ ହେଉନି ।’ ଏହା କହି ସେ ମୋର ଓଠ ମୁଖ ଆଉଁସି ଦେଲେ । ପୁଣି କହିଲେ— ‘ହେଉ ତୁମ କଥା ରହୁ—ଆମ କଥା ରହୁ । ମୋର ମାନ ରଖ ।’

ମୁଁ କହିଲି—‘ବେଦୀକୁ ନ ଯାଉଣୁ କଣ ବର କେହି ହୁଏ ?’ ରାଜା ମୋର ଚିତ୍ତ ବଦଳିଛି ମନେକରି, କି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ, ସେଠାରେ ସାଧାରଣ ବ୍ୟକ୍ତି ପରି ସ୍ୱର ଧରି ଗାଇଦେଲେ—

ଧପଟେ ଲମ୍ପଟ            କରାଇ ତାହାକୁ

ପରମ କପଟୀ ଶେଖର

ଝଟକରି ଉଠି            ଧଇଲେ ରତନ

କଟକ ଶୋଭିନୀର କର

ନିଃଶଙ୍କେ

ନେଇ କଲେ ଅଙ୍କ ବିହାରୀ

ନେଲେ ହରି ହରି            ହରିଣ ନେତ୍ରାକୁ

ବିହରିଗଲା ଏହି ହୁରି ।

ପୁଣି କହିଲେ—ଆହେ ଚଞ୍ଚଳମନା ! ଜୁଆଇଁ ତ ହୋଇନ, କେଉଁ ସାହସରେ ଆମ ଜେମାକୁ ଦେଖି ଚାହିଁ ବିବାହ କରିବି ବୋଲି କହି ଯାଇଥିଲ ? ପୁଣି ପନ୍ଦର କ୍ରୋଶ ବାଟ କେଉଁ ଆଶା ଧରି ଧାଇଁଚ ? ବାବୁ, ତମ ଚୁଟିକଟାଙ୍କ କଥା ଆମକୁ ଜଣା । ତମ ମନ ଯେ—ଦାଣ୍ଡରେ ସିଧା ଚାଲିଯାଇ ହାତଧରି ନେଇ ଚାଲିଯାନ୍ତ । ଏୟାତ ? ସତରେ କପିଳ ବଡ଼ପଣ୍ଡାଠେଇ ବିଶ୍ୱାସ ନାହିଁ । ସେ ତାହା କରିପାରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ମୁଁ ଥିବାଯାଏ ତ କେବେ କରାଇ ଦେବିନି ।’

ତାଙ୍କରି କଥା ରହିଲା । ବିବାହ ସରିଲା । ନିତି ଡକରା ଆସିଲା— ‘ଛାମୁଁଙ୍କ ପାଖକୁ ଆସନ୍ତୁ ।’ ନାନା ଭଳିର ଜଳଖିଆ ଖୁଆନ୍ତି ନିତିକୁ ନିତି । ସବୁଦିନ ନାନା ଶାସ୍ତ୍ରଚର୍ଚ୍ଚା ମଧ୍ୟରେ ଯଦୁମଣି କଥା ମଧ୍ୟ କହନ୍ତି । ଏମନ୍ତ କି ବଡ଼ପଣ୍ଡା ମଧ୍ୟ ସେ ଚର୍ଚ୍ଚାରେ ଯୋଗଦେଇ କେତେ ପଦ ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରରୁ ଗାନ କରନ୍ତି ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସହିତ ପରିଚୟର ଏହା ହିଁ ପ୍ରାଥମିକ ସମସ୍ୟା ହେଲେହେଁ— ଏ କଥା କୋଉ କାଳ କଥା, କୁଆଡ଼େ ମନରେ ଲୁଚିଗଲା । ଅବଶ୍ୟ ମୁଁ ସେତେବେଳେ ଗର୍ବିତ ହୋଇ ତିଗିରିଆର ସେ ଦୁଇ ଜଣ ମନସ୍ୱୀଙ୍କୁ କହିଥିଲି—ମୁଁ ଇଚ୍ଛାକଲେ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ କାବ୍ୟ କବିତାର ଏକ ସୁଚାରୁ ସଂଗ୍ରହ କରି ଦେଇପାରେ ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ଏପରି ଦୃଢ଼ତା ଦେଖାଇ କହିବାର ତାତ୍‌ପର୍ଯ୍ୟ ଥିଲା ଏହି ଯେ—ଦୁଇ ଜଣ ସେ କାଳର ବୃଦ୍ଧ ବିଜ୍ଞଜନଙ୍କ ନିକଟରେ ନିଜର ଅର୍ବାଚୀନ ବଡ଼େଇ ଦେଖେଇହେବା । କିନ୍ତୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଅ’ ଆ’ ମୋତେ ପ୍ରକୃତରେ ଯେପରି ସେତେବେଳେ ଜଣା ନ ଥିଲା, ସେପରି ମୁଁ ତାଙ୍କୁ ବାସ୍ତବିକ ଶ୍ରଦ୍ଧା ମଧ୍ୟ କରିପାରୁ ନ ଥିଲି । ୧୯୪୭ ପରେ ଏ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଆପେ ସମଗ୍ର ମନ ଉପରେ ପ୍ରଭାବିତ ହେଲା ।

ଦିନେ କଟକର ପଡ଼ୋଶୀ ଭାବରେ ସ୍ୱନାମଧନ୍ୟ ଅଧ୍ୟାପକ ଗୌରୀକୁମାର ବ୍ରହ୍ମା ମତେ ଗଡ଼ଜାତର ବ୍ୟକ୍ତି ବୋଲି କହି ବସିଲେ—‘ଆପଣ ସଂଗ୍ରାହକ ଭାବରେ ଯେ ସିଦ୍ଧି ଦେଖାଇଲେ, ତାହା ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କଠାରେ ପ୍ରୟୋଗ କଲେ ହୁଅନ୍ତା ନାହିଁ କି ?’ ସେ କହିଲେ—‘ମୋର ମନେ ହେଉଛି ସେ କେବଳ ଜଣେ ରଙ୍ଗରସିକ ନ ଥିଲେ, ସେ ଜଣେ ବିଜ୍ଞ ପଣ୍ଡିତ ମଧ୍ୟ ଥିଲେ ।’

ମୁଁ ତାଙ୍କୁ ତୁରନ୍ତ ନାହିଁ କଲି ଏହି କାରଣରୁ ଯେ—

‘ବ୍ରହ୍ମା, ମୁଁ ତାଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କିଛି ମାତ୍ର ଜାଣେନି । ମୋଦ୍ୱାରା ତାହା ହୋଇପାରିବ ନାହିଁ । ମୋର ମଧ୍ୟ ସେ ଯୋଗ୍ୟତା ନାହିଁ ।’

ସେ ତଥାପି କହିଲେ—‘ତେବେ ଆପଣ ମୋ କଥାଟା ମନେ ରଖିଥାନ୍ତୁ ।’

ତେବେହେଁ ମୁଁ ସେ କଥା ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ମନକୁ ନେଲି ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ‘‘ପ୍ରବନ୍ଧ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର” ଛାପା ବହି ଖଣ୍ଡେ ସଂଗ୍ରହ କରି ପଢ଼ିବା ଆରମ୍ଭ କରି ଦେଖିଲି ସେ ମୂଳ ରଚନା ଏବଂ ଟୀକାରୁ ମୁଁ କିଛି ବୁଝି ସନ୍ତୋଷ ଲଭି ପାରୁନି । ମୋର ଜଣେ ଗ୍ରାମ୍ୟ ବନ୍ଧୁ ରଘୁନାଥ ରାୟଗୁରୁଙ୍କଠାରୁ ତାଙ୍କ ହାତଲେଖା ପାଣ୍ଡୁଲିପି ଆଣି କିଛି ସମଝିଲି, କିନ୍ତୁ ସେଥିରେ ତୃପ୍ତି ମଧ୍ୟ ଲଭିପାରିଲି ନାହିଁ । ବର୍ଷେ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ସ୍ନାତକୋତ୍ତର ଡ଼ିଗ୍ରୀ ଉତ୍ସବକୁ ଆସିଥିବା ବଲାଙ୍ଗିର ରାଜେନ୍ଦ୍ର କଲେଜର ଜଣେ ସଂସ୍କୃତ ଅଧ୍ୟାପକଙ୍କ ସହିତ ୭ ଡିସେମ୍ବର ୧୯୫୯ ରେ ହଠାତ୍ ରେଲରେ ଦେଖାହେଲା । ସେ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କର ବହୁ ପଦକୁ ଏପରି ଅର୍ଥ କରୁଥାନ୍ତି, ମତେ ସତରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଭଲ ଲାଗିଲା । କିନ୍ତୁ ଘରକୁ ଫେରି ତା’ ସବୁ ଭୁଲିଗଲି । ମୋଦ୍ୱାରା ବାସ୍ତବିକ୍ ହେବ ନାହିଁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କରି ସେ ଆଲୋଚନା ଏକାବେଳେ ଛାଡିଦେଲି ।

ଏପରି ଭାବରେ କେତେକାଳ ଚାଲିକଲା । ବର୍ଷେ ବସନ୍ତ ପଞ୍ଚମୀ ପୂର୍ବଦିନ ତା ୧୧−୨−୫୯ ବୁଧବାର ଏକ ହତାଶ ଜୀବନ ଘେନି ବକ୍‌ସିବଜାର ମାର୍କେଟ ପାଖ ଦେଇ ରିକ୍‌ସାରେ ଚାଲିଯାଉଥାଏ । ଏପରି ଦୁଃଖପ୍ରଦ ଦିବସ, ଏପରି ଅସହାୟତା ଅନୁଭବ କରିନି କେବେହେଲେ ଜୀବନରେ ଦିନକ ପାଇଁ । ପ୍ରିୟତମା କନକ ମଞ୍ଜରୀ ମୋତେ ନିରନ୍ତର ଜାଗ୍ରତ ପ୍ରହରୀ ପରି ଜଗି ରହିଥାନ୍ତି । ସର୍ବଦା ଭରସା ଦେଇ ଚାଲିଥାନ୍ତି—‘ତୁମେ ଏତେ ଅଧୈର୍ଯ୍ୟ ହୁଅନି, ନିଶ୍ଚୟ ତୁମର ଅସୁବିଧା ଦୂର ହେବ ।’ ବାସ୍ତବିକ କିପରି ଯେ ତାଙ୍କ କଥା ସତ୍ୟ ହୁଏ, ମୁଁ ସ୍ତମ୍ଭୀଭୁତ ହୋଇଥାଏ । ମୁଁ ଶୁଷ୍କ ମୁଖରେ ନିରାଶ ହୃଦୟରେ ଜଣେ ପରିଚିତଙ୍କ ପାଖକୁ ସମସ୍ତ ଲଜ୍ଜା ବିସର୍ଜନ ଦେଇ ଏକ ପରାମର୍ଶ ମାଗି ଯାଉଛି, ପଛରୁ ଶୁଭିଲା—

‘ଚକ୍ରଧର ବାବୁ । କ’ଣ ଏମିତି ଚାଲିଯିବେ କି ?’ —ଯେ ଡାକିଲେ ସେ ମୋର ଜଣେ ବହୁଦିନର ପୁରାତନ ହିତୈଷୀ ବନ୍ଧୁ ଓ ଗୁରୁଜନ । ପଛକୁ ଅନାଇଁ ଦେଖିଲି ସତ୍ୟବାଦୀ ପ୍ରେସର ଜେନେରାଲ ମ୍ୟାନେଜର ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଫକୀରଚରଣ ଦାସ । ଆମର ଫକୀର ବାବୁ । ସବୁଦିନେ ସମାନ ଗଠନ । ସମାନ ବ୍ୟବହାର । ସମାନ ଢଙ୍ଗଢ଼ାଙ୍ଗ । ସମାନ ବେଶଭୂଷା । ସ୍ପଷ୍ଟଭାଷୀ । ସ୍ୱଳ୍ପଭାଷୀ । କେହି କହିପାରନ୍ତି ବଢ଼େଇ କରି କହୁଛି । କିନ୍ତୁ ଏହା ହିଁ ସତ୍ୟ—ନିରାଟ ସତ୍ୟ । ସେ ଡାକିବା ମାତ୍ରେ ମନରେ ଭାବିନେଲି ‘ଲଜ୍ଜା−ନିବାରଣ’ ମୋର ଲଜ୍ଜା ଏତଦ୍ଦ୍ୱାରା ନିବାରଣ କଲେ କି ?

ଆମ ବଂଶର ଏକ ପ୍ରବଚନକୁ ମୋ ଜନନୀ ସର୍ବଦା କହିଥାନ୍ତି—‘ସଦୈ ରଙ୍ଗ ରଙ୍ଗ ।’ ଯେଉଁ ରଙ୍ଗ ସର୍ବଦା ସମାନ ତାହା ହିଁ ବିରଣୀୟ । ଆଜି ଯାନବାହନରେ ଫୁଲମାଳରେ, କାଲି ନିର୍ଧୂମ ଖରାରେ ଖାଲି ପାଦରେ ଝାମ୍ପି ମୁଣ୍ଡରେ, ଏହା ପୂର୍ବ ଅଭିଜାତ ପସନ୍ଦ କରୁ ନ ଥିଲେ । ଆମର ଫକୀର ବାବୁ ହେଲେ—‘ସଦୈ ରଙ୍ଗ ରଙ୍ଗ ।’

ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଫକୀର ବାବୁ କହିଲେ—‘କାଲି ଆପଣ ଏଠି ଅଛନ୍ତି ?’ ମୁଁ ହଁ କରିବାରୁ କାନ୍ଦିଲେ—’‘ସମାଜ ତରଫରୁ ମୋର ନିମନ୍ତ୍ରଣ, କାଲି ଆପଣ ଟିକିଏ ନିଶ୍ଚୟ ଆସିବେ । କଣ ନିମନ୍ତ୍ରଣ ପତ୍ର ପଠାଇବି ?”

ମୁଁ ନତ ବଦନରେ କହିଲି—‘ନିମନ୍ତ୍ରଣ ପତ୍ର ଏହାଠୁ କଣ ଅଧିକ ହେବ?’ ମୁଁ କଣ ଭାବି ଘରକୁ ଫେରିଆସିଲି ସେଦିନ । ଆଉ କାହିଁ ଗଲି ନାହିଁ ।

ପ୍ରଖ୍ୟାତ ‘ସମାଜ’ ସହିତ ମୁଁ ୧୯୨୭।୨୮ ରୁ ସଂପୃକ୍ତ । ମାନନୀୟ ରାଧାନାଥ ରଥଙ୍କ ସହିତ ପିଲାଦିନୁଁ ମୋର ଘନିଷ୍ଠ ସଂପର୍କ । ତାଙ୍କୁ ମୁଁ ନିରନ୍ତର ପୂଜ୍ୟ ଭାବରେ ଦେଖିଆସିଛି । ‘ସମାଜ’ର ଯୁଗ୍ମ ସମ୍ପାଦକ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଶ୍ରୀହର୍ଷ ବାବୁ, ଉଦୟନାଥ ବାବୁ ପ୍ରଭୃତି ମତେ ଯଥେଷ୍ଟ ଶ୍ରଦ୍ଧା କରିଥାନ୍ତି । ଏ ନିମନ୍ତ୍ରଣରେ ଯୋଗ ଦେଇ ବହୁ ବିଜ୍ଞ ବନ୍ଧୁଙ୍କର ଦର୍ଶନ ଲାଭ କରି ଆନନ୍ଦିତ ହେଲି । କିନ୍ତୁ ଅର୍ଥ କଷ୍ଟ ଏପରି ଯନ୍ତ୍ରଣାଦାୟକ ଯେ ବାଣୀକଣ୍ଠ ନିମେଇ ହରିଚନ୍ଦନଙ୍କ ମୋ ପ୍ରତି ଅତୀବ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଏବଂ ତାଙ୍କର ସଙ୍ଗୀତ ଧ୍ୱନି ମଧ୍ୟ ମୋତେ ଶୁଣିବାକୁ ଅଲଣା ଲାଗୁଥାଏ । ଉତ୍କଳର ବହୁ ସମ୍ମାନାସ୍ପଦ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଦର୍ଶନ ମିଳିଲା । ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ରାଧାନାଥ ରଥ, ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ବୈକୁଣ୍ଠନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକ, ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ କାଳିନ୍ଦୀଚରଣ ପାଣିଗ୍ରାହୀ ମତେ ଦୁଃଖ ସୁଖ ପଚାରିଲେ । ମହାପ୍ରସାଦ ଭୋଜନ ହେଲା । ଏତେ ସତ୍ତ୍ୱେ ମୁଁ ନିରାଶ ମନଧରି ରହିଥାଏ ।

ହଠାତ୍ ଫକୀରବାବୁ ନିକାଞ୍ଚନ ଦେଖି ଡାକି କହିଲେ—’‘ଆପଣ ପାରିବେ ବୋଲି ମୁଁ ‘‘ଦାସ ବ୍ରଦର୍ସ”ଙ୍କୁ ଜବାବ୍ ଦେଇ ଦେଇଛି । ଚିଠି ଲେଖିଥାନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ଦେଖା ତ ହୋଇଗଲା ଆଜି ତ ସୁବିଧା ହେବନାହିଁ । କାଲି ସକାଳ ନଅଟା ପରେ ଆପଣ ଏଠିକୁ ଆସିଲେ ସବୁ ତୁଟିଯିବ । ଆପଣ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟାବଳୀ ସଂଗ୍ରହ କରି ଗ୍ରନ୍ଥାବଳୀଟିଏ ନିଶ୍ଚୟ କରିବେ ।”

ମଳୁ ଲୋଡ଼ୁଥିଲା କାକର ପାଣି

ବଇଦ କହିଲା ଦିଅ ତୋରାଣି—

ସତ ଯେ, ଆଚ୍ଛା କଥାରେ ପଡ଼ିଲି । କହିଲି—‘କାଲି କହିବି ।’

ଘରକୁ ଫେରିଲି । କନକ ମଞ୍ଜରୀ କହିଲେ—‘ନିଶ୍ଚୟ କରିବାକୁ ହେବ । ତେବେ କଣ ପିଲାଏ ପରିକ୍ଷା ଦେବେ ନାହିଁ, ନାଁ ଲେଖାଇବେ ନାହିଁ ? ଏତେ ବାଟ ନିଜ ଦମ୍ଭରେ ଚାଲି ଆସିଲ । ଏଇଠି ଅଟକି ଯିବ ? ତୁମେ ଚୁକ୍ତି କରି ଟଙ୍କା ଆଣ । ଦେଖ, ତୁମର ସବୁ ସଫଳ ହୋଇଯିବ । ସେ ଅସମୟରେ ଆମକୁ ଯାହା ଦେବେ, ତା ଆମର ଲକ୍ଷେ ଟଙ୍କା । ଦେଖ, ଏହା ଦେବତାର ଆଶୀର୍ବାଦ ।’

ଦିନ ତମାମ, ରାତ୍ର ତମାମ ଦୁଶ୍ଚିନ୍ତାରେ ଥାଏ । କ୍ରୋଧରେ ଅନ୍ଧ ହୋଇ କହିଲା—ମୁଁ ଯେଉଁ ବିଷୟ ଭଲ ପାଏନି ପୁଣି ଜାଣେନି, ସେଥିପାଇଁ ମୁଦ୍ରା ନେଇ ଆସିବି ? ଶେଷକୁ ଡକାଏତ ହେବି ତ ?

ପତ୍ନୀ କହିଲେ—ହଁ, ହଁ, ମୋ ପାଇଁ ତୁମକୁ ଡକାଏତ ହେବାକୁ ହେବ । ମିଥ୍ୟାବାଦୀ ହେବାକୁ ହେବ । ତୁମେ ନିର୍ଭୀକ ଭାବରେ ଚୁକ୍ତି ସଂପାଦନ କର । ମୁଁ ନିଶ୍ଚିତ କହୁଛି, ମୁଁ ଥିବା ଯାଏ ତୁମ ଚରିତ୍ରରେ କଳଙ୍କର ଦାଗ ତ ଦାଗ ବିନ୍ଦୁ ମଧ୍ୟ କେବେ ସ୍ପର୍ଶ କରିବ ନାହିଁ । ସାହସୀ ହୁଅ । ଯାହା ଆମେ ନିରନ୍ତର ତ୍ୟାଗ କରି ଚାଲିଚୁଁ, ସେ ଆମ ପାଖକୁ ବାରମ୍ବାର ଆସୁଛି । ତେଣୁ ଏଥିରେ ଆମର ଜୟ ସୁନିଶ୍ଚିତ ।

ଦେଖିଲି—‘ଦାସ ବ୍ରଦର୍ସ’ର ପ୍ରୋପ୍ରାଇଟର ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଦାସ ଏବଂ ମାନେଜର ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ମିଶ୍ର ଆଗରୁ ଆସି ବସିଛନ୍ତି । ଫକୀର ବାବୁଙ୍କ କଥା ତ ପାଟିରୁ ବାହାରିଲେ ହେଲା । ଚୁକ୍ତି ହୋଇଗଲା । ନଗଦ ମୁଦ୍ରା ଧରି ପର୍ବତଭାରା ମୁଣ୍ଡରେ ବହି ଯୁବକସୁଲଭ ଉନ୍ମାଦନା ଘେନି ଚାଲିଲି ଭୁବନେଶ୍ୱର, ଖୋର୍ଦ୍ଧା, ସୁନାଖଳା, ବୋଲଗଡ଼, ବାଉଁଶିଆପଡ଼ା, ଗୋବିନ୍ଦପୁର, ଇଟାମାଟି, ନୂଆଗଡ଼, ମାନ୍‌ଧାତାପୁର, ଓଡ଼ଗାଁ, ଶରଣକୁଳ, ରଣପୁର, ଆଠଗଡ଼, ଗଞ୍ଜାମ ଦଶପଲ୍ଲା, ଖଣ୍ଡପଡ଼ା, ବାଘମାରୀ, ପୁରୀ, ତିଗିରିଆ, ବଡ଼ମ୍ବା, ନରସିଂହପୁର, ବୌଦ, ଅନୁଗୁଳ, ଢେଙ୍କାନାଳ ଇତ୍ୟାଦି ସର୍ବତ୍ର ଖୋଜି ଚାଲିଲି ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଅଣନାତି ଦାଶରଥି, ଚନ୍ଦ୍ରଭାନୁ, ଉଦେଭାନୁ ତିନି ଭାଇ, ତାଙ୍କ ସାଇର ଶିକ୍ଷିତ ଯୁବକ ବେଣୁଧର, ନରସିଂହପୁରର ଜଣେ ଟୋଲ ଛାତ୍ର ନବଘନ ଏପରି ବହୁ ପ୍ରିୟଜନ ସାମଗ୍ରୀ ଯୋଗାଇଲେ । ଯଦୁମଣିଙ୍କ ହାତଲେଖା ପୋଥି, ଚିତ୍ରିତ ମୂର୍ତ୍ତି, ତାଙ୍କର ଜମିର ସରକାରୀ ଦସ୍ତାବିଜର ନକଲ ସବୁ ଦେଖିଲି ।

ବାସ୍ତବିକ୍ ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ ଚାରି ମାସ ମଧ୍ୟରେ ନାନା ସମ୍ଭାର ମିଳିଗଲା । କି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ! ବିଚିତ୍ର ଭାବରେ ମୁଁ ଛିଡ଼ା ହୋଇଗଲି । ଯାହା ଭାବି ନ ଥିଲି, ତାହା ହୋଇ ଚାଲିଲା ।

ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଜଟିଳ ପଦ ପାଇଁ ମତେ ସକାଳୁ ସଞ୍ଜଯାଏ ଭାବିବାକୁ ହୁଏ । ପୁଣି ତାର କିନାରା ମିଳିଯାଏ । କିପରି ମିଳେ ଭାବି ମୁଁ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ହୋଇଥାଏ । ଏପରି କଠୋର ପରିଶ୍ରମ କିପରି ମୁଁ କଲି ତାହା ଆଜି ଭାବି ସ୍ତମ୍ଭୀଭୂତ

ହେଉଛି ।

ଏହା ହିଁ ହେଲା ସଂଗ୍ରହର ଇତିହାସ । ପୁଣି ଟୀକା କରିବାରେ, ସଠିକ ଭାବରେ ପଦମାନ ଜାଣିବାରେ ମୁଁ କିପରି ପରିଶ୍ରମ କଳି ତାହା ଏକ୍ଷଣି ଭାବିପାରୁନି । ଏପରି ଅଶୁଦ୍ଧ ଗ୍ରନ୍ଥ, ଅଶୁଦ୍ଧ ପଦସବୁ ମିଳିଲା ଯେ ଦିନେ ଦିନେ ମୁଁ ବାତୁଳ ପରି ହୋଇଯାଏ । କନକ ମଞ୍ଜରୀଙ୍କର କି ମେଧା, ସେ ମୋର ସଂଶୟ ଦୂର କରିଦିଅନ୍ତି । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କୋଷ ଗ୍ରନ୍ଥ ଅପେକ୍ଷା ମହନୀୟ ଗୋପାଳଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରହରାଜଙ୍କ ଭାଷାକୋଷ ଏଥିରେ ମୋତେ ବହୁ ସାହାଯ୍ୟ କରିଛି ।

ଏ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଉତ୍କଳର ବହୁ ଜନମାନବ ମତେ ଉତ୍ସାହିତ କରିଛନ୍ତି । ଏ ଦେଶର ବିଶିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସ୍ୱନାମଧନ୍ୟ ପ୍ରଖ୍ୟାତ କବି ଡକ୍ଟର ମାୟାଧର ମାନସିଂ ଯେଉଁଦିନ ଏଗ୍ରନ୍ଥର ପ୍ରକାଶକଙ୍କୁ କହିଥିଲେ ଯେ—

‘ଆପଣ ବିଶ୍ୱସ୍ତ ଏବଂ ଉପଯୁକ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ହାତରେ ସେ ଭାର ଅର୍ପଣ କରିଛନ୍ତି ।’ ତାହା ଶୁଣି ମୁଁ ଅସୀମ ଶକ୍ତିରେ ଜାଗିଉଠିଥିଲି ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କର ରଚନା ମଧ୍ୟରେ ଅନେକ ବାକ୍ୟ ଆଧୁନିକ ପାଠକ ପାଠିକାମାନଙ୍କୁ ଅଶ୍ଲୀଳ ନିଶ୍ଚୟ ବୋଧ ହେବ । କିନ୍ତୁ ବହୁ ବିଚାରରେ ତାହା ଲୁଚାଇ ଦିଆଯିବା ଅସମୀଚୀନ ବୋଲି ହେବାରୁ ଯେପରି ପ୍ରଚଳିତ ଅଛି, ସେପରି

ରଖାଯାଇଅଛି ।

ଶ୍ରଦ୍ଧେୟ ଫକୀର ବାବୁ ଏ ଗ୍ରନ୍ଥର ମୂଳରୁ ଶେଷଯାଏ ମତେ ସାହାଯ୍ୟ, ସହାନୁଭୂତି, ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଏବଂ ଧୈର୍ଯ୍ୟ ଦେଇଥିବାରୁ ତାଙ୍କ ନିକଟରେ ମୋର ଗଭୀର କୃତଜ୍ଞତା ଜଣାଉଛି ।

ଏମନ୍ତ କି ପ୍ରକାଶକ ଶ୍ରଦ୍ଧେୟ ଦାସ ବ୍ରଦର୍ସଙ୍କର ବଚନରକ୍ଷା ମଧ୍ୟ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟର ଉଦ୍ୟମର ସଫଳତା ଯେ ଆଣିଦେଇଛି, ତେଣୁ ସେ ମୋର ବିଶ୍ୱାସ ଏବଂ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତୁ । ଲେଖକ ତାର କଠୋର ପରିଶ୍ରମ ତୁଳନାରେ ଏଯାଏ ଏ ଦେଶରେ ପ୍ରକୃତ ମୂଲ୍ୟ ପାଏନି । ତେଣୁ ପ୍ରକାଶକ ବହୁଭାବରେ କୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହେଲେ ଉଦାରତାପ୍ରଯୁକ୍ତ ଲେଖକ ପ୍ରତି ଦୃଷ୍ଟି ଆଣିବା ସ୍ୱଭାବିକ ମନେ ହୁଏ ।

ଯେଉଁମାନେ ମୋତେ ଏ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପଦେ କଥା କହି ମଧ୍ୟ ଉତ୍ସାହିତ କରିଛନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କୁ ଧନ୍ୟବାଦ ଅର୍ପଣ କରୁଅଛି ।

ବିଶେଷରେ ମୋର ଅର୍ଦ୍ଧାଙ୍ଗିନୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା—କାୟାର ଛାୟା, ଚନ୍ଦନର ଗନ୍ଧ ରଙ୍ଗର ରଙ୍ଗିମା, ନୈଶାନ୍ଧକାରର ଦୀପ ଶିଖା, ଚନ୍ଦ୍ରମାର କୌମୁଦୀ, ମେଘର ତଡ଼ିତ୍, ତାଙ୍କୁ ବା କ’ଣ କୃତଜ୍ଞତା ଜଣାଇବି ? ସେ ଏ ଲେଖାର ମୂଳରୁ ଶେଷଯାଏ ମତେ ତାଙ୍କର ନିପୁଣ କୃତିତ୍ୱରେ ମୁଗ୍‌ଧ କରି ଏହାକୁ ଯଥାସମ୍ଭବ ମନୋହାରୀ କରିପାରିଛନ୍ତି । ଏପରି କି ସେ ଏଥିରୁ କିୟଦଂଶର ପାଣ୍ଡୁଲିପି ଲେଖିଛନ୍ତି ।

ତା ଛଡ଼ା ମୋର ପିଲାଏ ଏହି ରଚନାଟିକୁ ନକଲ କରିଦେଇ ମୋର ଶ୍ରମ ଲାଘବ କରିନାହାନ୍ତି କେବଳ, ମୋର ତ୍ରୁଟି ବିଚ୍ୟୁତି ମଧ୍ୟ ଧରାଇ ଦେଇଛନ୍ତି । ବିଭିନ୍ନ ପୁସ୍ତକାଳୟରେ କେଉଁଠି ଯଦୁମଣି ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଲେଖାଟିଏ ବା ସମାଲୋଚନାଟିଏ ପାଇଲେ ତାହା ମତେ ଯୋଗାଇଛନ୍ତି । ଶୂଦ୍ର ବଢ଼େଇ କୁଳ ଚନ୍ଦ୍ରମାର ଆଶୀର୍ବାଦ ଲାଭକରି ସେମାନେ ଯେ ‘ଆମେ ସବୁଠୁ ବଡ଼’ ଏପରି ଧାରଣା ପରଂପରା ଦୋଷରୁ ଭୁଲି ନାହାନ୍ତି, ତାହା ଏବେ ଭୁଲିଯାନ୍ତୁ ଏବଂ ସମସ୍ତଙ୍କ ସହିତ ଜଣେ ଜଣେ ହୋଇ ସୁଖୀ ହୁଅନ୍ତୁ ।

ଏହି ସଂଗ୍ରହ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସମ୍ୱନ୍ଧରେ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ବୋଲି ଏପରି ବାବଦୂକତା ଦେଖାଇବା ମୋ ମତରେ ଅସମୀଚୀନ ଅଟେ । ଏହା ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ବର୍ଷର ପରିଶ୍ରମ । ଏ ଗ୍ରନ୍ଥ ପ୍ରକାଶିତ ହେବା ପରେ ଆଉ ଯାହା ଥିବ, ତାହା ନିଶ୍ଚୟ ସମୟକ୍ରମେ ପ୍ରକାଶିତ ହେବାର ସୁଯୋଗ ଆସିଯିବ ।

ମନୁଷ୍ୟ ମାତ୍ରେ ଓ ଦୋଷସଂପନ୍ନ । ତେଣୁ ଏହି ଜାତୀୟ ଉଦ୍ୟମରେ ଯେଉଁ ତୃଟି ବା ଦୋଷ ପରିଲକ୍ଷିତ ହେବ, ତାହା ପାଠିକା ପାଠକମାନେ ସୌଜନ୍ୟ ଯୋଗୁଁ କ୍ଷମାଦେଇ ଗୁଣ ମାତ୍ର ଗ୍ରହଣ କରିବେ ।

ସଜ୍ଜନା ଗୁଣମିଚ୍ଛନ୍ତି, ଦୋଷମିଚ୍ଛନ୍ତି ଦୁର୍ଜନା

ଦ୍ୱିରେଫା ମଧୁ ମିଚ୍ଛନ୍ତି, ବ୍ରଣ ମିଛନ୍ତି ମକ୍ଷିକା ।

ଚକ୍ରଧର ମହାପାତ୍ର

ହରିପୁର ରୋଡ଼, କଟକ-୧

୧୪-୫-୬୧, ସାବିତ୍ରୀବ୍ରତ

ହାସ୍ୟଗୀତିରସ ଶତକ

ଜୀବନକୁ ସରସ ଓ ସୁନ୍ଦର କରିବା ଲାଗି ସବୁଠୁ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ହାସ୍ୟ ଓ ହାସ୍ୟରସ । ବଚନରେ ହେଉ ବା ଭଙ୍ଗୀରେ ହେଉ, ଯେତେ ହାସ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇପାରେ—ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନ ହେଉ ବା ସମଷ୍ଟିଗତ ସମାଜ ହେଉ, ତାହାରି ସେତେ ମଙ୍ଗଳ । ହାସ୍ୟରସର ପରିବେଷଣ ଘେନି ଏପରି ହୁଏ ଯେ ମହାଅନର୍ଥ ମଧ୍ୟ ଅନେକ ସମୟରେ ଭାଙ୍ଗିଯାଏ ।

ହାସ୍ୟରସିକ ଏବଂ ହାସ୍ୟରସ ଯେଉଁ ଜାତିରେ, ଯେଉଁ ସମାଜରେ ଯଥା ସମ୍ଭବ ଦେଖାଯାନ୍ତି, ସେ ସମାଜ, ସେ ଜାତି ସେତେ ସୁସ୍ଥ ବୋଲି ମନେ କରାଯାଏ । ଏହା ସତ୍ୟ ଯେ ଦାରିଦ୍ର୍ୟର କଠୋର ପରୀକ୍ଷାବେଳେ, ଅତ୍ୟାଚାରର ନିବିଡ଼ ଦୌରାତ୍ମ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ହାସ୍ୟରସ ସେ ଯାତନାକୁ ଅତି ମାତ୍ରାରେ ଭୁଲାଇ ଦେଇଥାଏ ।

ହାସ୍ୟରସର ବିଚିତ୍ର ଭଙ୍ଗୀ ଆମ ସମସ୍ତଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଊଣା ଅଧିକେ ସମୟ ସମୟରେ ଦେଖାଯାଏ । ସେସବୁର ସ୍ମୃତି ବା ଲିଖିତ ଲିପି ରହେ ନାହିଁ ବା ରହୁ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଜଣ ଜଣକର ହାସ୍ୟକଥା ବା ହାସ୍ୟରସ ପରମ୍ପରା ଧରି ଦେଶ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ବିସ୍ତାର କରିଥାଏ । ଆମର ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ଏବେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କର ପ୍ରଗାଢ଼ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟର ପରାକାଷ୍ଠା ସତ୍ତ୍ୱେ କେବଳ ଜଣେ ହାସ୍ୟରସିକ ବୋଲି ଓଡ଼ିଶାର ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ, ଘରେ ଘରେ ପରିଚିତ ।

ଉତ୍କଳର ଯେଉଁ ଗାଁକୁ ଯାଅ, ଯେଉଁ ଗୃହକୁ ଯାଅ, ସେଠି ପ୍ରସଙ୍ଗକ୍ରମେ ନିଶ୍ଚୟ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ହସ କଥା ଲୋକେ ପକାଇବେ ଏବଂ ସେଠାରେ ନିଶ୍ଚୟ ହାସ୍ୟରୋଳ ଉଠିବ । ଏପରି ଭାବରେ ଏ ଦେଶର ମାନବ-ଜୀବନ ଉପରେ ତାଙ୍କ ପରି ଆଉ କିଏ ଯେ ପ୍ରଭାବ ବିସ୍ତାର କରି ପାରିଛନ୍ତି, ସେପରି ଦ୍ୱିତୀୟ ଜଣଙ୍କର ନାମ ଗଣନାରେ ଆସେ ନାହିଁ ।

ତାଙ୍କ ପରବର୍ତ୍ତୀ ହାସ୍ୟରସିକଗଣ ପୌର ସମାଜରେ ମୁଷ୍ଟିମେୟ ଶିକ୍ଷିତ ଗୋଷ୍ଠୀରେ ସୀମାବଦ୍ଧ ଭାବରେ ପରିଚିତ ଥାଇପାରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ପରି ଓଡ଼ିଶାର କି ପୌର କି ଜାନପଦ କି ଗ୍ରାମ୍ୟ—ସମଗ୍ର ମାନବଗୋଷ୍ଠୀ ମଧ୍ୟରେ ହାସ୍ୟରସ ଲାଗି ପରମପ୍ରିୟ କେହି ହୋଇଥିବାର ଦୃଷ୍ଟି ଗୋଚର ହୁଏ ନାହିଁ ।

ବିଶେଷରେ ହାସ୍ୟରସ ମାଧ୍ୟମରେ ସେ ସେକାଳର ନିଷ୍ଠୁର ଶାସକମାନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷାଦେଇ ଯେପରି ବର୍ତ୍ତିଯାଇ ପାରୁଥିଲେ, ସେପରି ସାହସିକତା, ସେପରି ପୃରୁଷକାର ଆଉ ଏ ଦେଶରେ କିଏ ଦେଖାଇଛି ?

ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ଜୀବଦ୍ଦଶାରେ ସଂସାରରେ ୮୫ ବର୍ଷ ବଞ୍ଚିରହି ନାନା ଦୁର୍ବିପାକ ଭୋଗି କେବେ କାହାର ଭୃତ୍ୟ ହୋଇନାହାନ୍ତି।

ରାଜା କହିଲେ ‘ତୋ’ଟାକୁ ଯିବା’ । ସେ ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ୍ କହିଛନ୍ତି, ‘ତୋ ରାଣୀ ସାରିଆସେ’ ।

ତାଙ୍କୁ ଚାକିରିରେ ରଖିବାକୁ ବୌଦ୍ଧରଜା କହିବାରୁ ସେ ଏପରି ଭାବରେ ଜବାବ ଦେଲେ ହାସ୍ୟରସ ମାଧ୍ୟମରେ ଯେ, ଯାର ଅର୍ଥ ହେଲା—‘ତୁମେ କୁକୁର କେଉଁଠି ହେଲେ, ମୁଁ କୁକୁର ହେବି ।’

ସେହି ବିଜ୍ଞ ମହାଜନ ଯେପରି ଚରମ ସ୍ୱାଧୀନତା ତାଙ୍କ ଜୀବନ କାଳରେ ଭୋଗି ଜନସମାଜକୁ ଏକ ଆଦର୍ଶ ଦେଖାଇ ଯାଇଛନ୍ତି, ସେପରି ସାହସିକ ମନ ଯେ ଏ ଦେଶରେ ନାହିଁ, ତା କେହି କୁହନି । କିନ୍ତୁ ଜୀବନକୁ କଷ୍ଟେ ମଷ୍ଟେ ରକ୍ଷାକରିବା ଲାଗି ଆଜି ଚରମ ଦୁର୍ବଳତା ଆମକୁ ପଙ୍ଗୁ କରିବାକୁ ବସିଲାଣି ।

ଆମରି ନିଜ ଜାତିର, ନିଜ ଗାଆଁର ଲୋକେ ଆମକୁ ଶାସନ କରୁଛନ୍ତି । ଆମର ଓ୍ୱାଜିବ୍ ଦାବୀ ଆମେ କହିବାକୁ ଏତେ କ୍ରସ୍ତ ଯେ, ଆମେ ଏବେ ଜୀବନ୍ନୃତ ଅବସ୍ଥାରେ ଏ ଦେଶରେ ରହିଚ଼ୁଁ । ‘ଦିଲ୍ଲୀ ଦରବାର ଯେପରି ଅନ୍ୟ କାହାର’ ଏପରି ମନେକରି ମହାଭାରତୀୟ ଚିନ୍ତାଧାରାରେ ଭଗ୍ନାକୃଷିର୍ଭାଗବତା ଭବନ୍ତି ବା ବୃଦ୍ଧାବେଶ୍ୟା ତପସ୍ୱନୀ ରାତିରୁ ଗାଇ ଗାଇ ଜନସମାଜକୁ ଆମେ କରୁଣ ଉଦ୍‌ବୋଧନ ଦେଇ ଚାଲିଚୁ।

ହାସ୍ୟରସିକ ଯଦୁମଣି ଲାଗି ଏହାପରେ ବିଶାଳ ବିଶାଳ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚିତ ହେଉ ଏବଂ ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥ ତାର ପଥନିର୍ଦ୍ଦେଶକ ମାତ୍ର ବୋଲି ସମସ୍ତେ ଭାବନ୍ତୁ ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ହାସ୍ୟରସ ଏବେ ମଧ୍ୟ ଆମକୁ ସତେଜ କରି ରଖିଛି କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବ ନାହିଁ । କାରଣ ଆମେ ସନ୍ତାପିତ ହେଲେ, ଦୁଃଖରେ ଭାଙ୍ଗି ପଡ଼ିଲେ, ଅପମାନରେ ସଢ଼ିଗଲେ, ସେହି ମନସ୍ୱୀ ମହାମନା ବିଜ୍ଞଜନର ସାହସିକ ଉକ୍ତ ସ୍ମରଣ କରିଥାଉ। ସେ କିପରି ଢେଙ୍କାନାଳ ରାଜାଙ୍କଠାରୁ ଅପମାନିତ ହେଇ ନିଷ୍ଠୁର ଜବାବ ଦେଇଥିଲେ, ସେ କିପରି ଡୋଲି ଘୋଡ଼ାଇ ହୋଇ ନୂଆଗଡ଼ ରାଜାଙ୍କ କୋପର ପ୍ରତିକାର କରିଥିଲେ, ଏସବୁ ଗୋଟି ଗୋଟି ଆମ ମନ ଉପରେ ବିରାଜି ଉଠନ୍ତି।

ଏହି ଶହେଟି କାହାଣୀ ଛଡ଼ା ତାଙ୍କର ଆଉ ଶହ ଶହ ଥାଇପରେ । ଏହାପରେ ସେସବୁ ସଂଗୃହୀତ ହେଉ ।

୧—ଚନ୍ଦ୍ରିକାକୁ ପ୍ରହାର

ଯଦୁମଣି ଦଶପଲା ଗଡ଼ କୁଞ୍ଜବନରେ ବିବାହ କରିସାରି ମଧୁଶଯ୍ୟା ଘରେ ବାର ବର୍ଷର ପିଲାକନ୍ୟା ସହିତ ରାତ୍ର ଅତିବାହିତ କରିବାରୁ ଭୀଷଣ ନିନ୍ଦା ସାଇ ସାଇ ବ୍ୟାପିଗଲା । କୋଡ଼ିଏ ବର୍ଷ ବୟସର ଯୁବକ କପର୍ଦ୍ଧକ ନ ଥାଇ ଲଜ୍ଜା ସହି ନ ପାରି ଦେଶାନ୍ତରୀ ହୋଇ ସର୍ବପ୍ରଥମେ ନୀଳାଚଳରେ ପହଞ୍ଚିଗଲେ। ମାଗି ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ ।

ଭଞ୍ଜଙ୍କ ଅବନା ରସ ତରଙ୍ଗ ସ୍ନାନବେଦୀ ପାହାଚରେ ବସି ଉପାସରେ ରହି ଗାଉଥାନ୍ତି । ପାଞ୍ଚ ହାତ ଉଞ୍ଚର ପଣ୍ଡା ଜଣେ ଦାସସୁଆର ଡାକିଲେ-ଏ ପିଲା ଏଆଡ଼େ ଆ !

ଯଦୁମଣି ପଛେ ପଛେ ଯିବାରୁ ସୁଆର ଖୁସି ହେଲା। ଅଭଡ଼ା ଫାଳେ, ଚାରି ତରକାରୀରୁ ଗୋଳେ ଖାଇବାକୁ ଦେଉ କହିଲା-

ବେଇପ ! କହିଲୁ କେତେବେଳ ହେଲା ଉପାସିଆ ଅଛୁ ? ଯଦୁମଣି କହିଲେ-ନା ନା, ଉପାସ ତ ନାହିଁ !

ପଣ୍ଡା କହିଲେ—ଆମକୁ ତୁ ଠକିଦେବୁ ? ଆରେ, ଆମେ ପରା ଚଢ଼େଇ ପେଟବଥା ଜାଣିବା ଲୋକ ! ବାଆନ କୋଟି ଭଣ୍ଡାରମାଲିକଙ୍କ ଆମେ ହେଲୁଁ ପାଚକ । ଆଚ୍ଛା, ଘର କେଉଁଠି କହିଲୁ ?

ଫାଙ୍କିଦେଇ ଯଦୁମଣି କହିଲେ—‘ବାଙ୍କି’ । ତା ଶୁଣି ପଣ୍ଡା ରହସ୍ୟ କରି କହିଲେ—ଆରେ କିଛି ବଙ୍କା କାମ କଲୁ କି ବେଇପ ବୋପା ଧକ୍‌କା ଦେଇ ତଡ଼ି ଦେଇଛି ? କୋଉଠି ଅଛୁ ?

ଯଦୁମଣି କହିଲେ—‘ଆଜ୍ଞା ! ମତେ ତଡ଼ିଦେବ କିଏ କିଆଁ ? ପରମେଶ୍ୱରଙ୍କୁ ହଜାର ହଜାର ଯାତ୍ରୀ ଦର୍ଶନ କରିବାକୁ ଆସିଛନ୍ତି । ସେ ସମସ୍ତେ କଣ ଘରୁ ତଡ଼ା ଖାଇଛନ୍ତି ?

କଥାଭାଷାରୁ ପଣ୍ଡା ଜାଣିପାରିଲେ ଟୋକାଟା ମଫସଲିଆ ହେଲେ କ’ଣ ହେବ, ଅତି ଚତୁର । ଭାବିଲେ—ଆଶ୍ରା ଦେଇ ରଖିନେବି ।

ପଣ୍ଡାର ତିନି ଭାର୍ଯ୍ୟା ମରି ଏ ବୟସରେ ପୁଣି ସେ ଚତୁର୍ଥ ଭାର୍ଯ୍ୟା ଆଣିଛନ୍ତି । ଟୋକୀଟା ବଡ଼ ଛନକୀ । ବାର ଲୋକର ଦୃଷ୍ଟି ପଡ଼ୁଛି ତା’ଠି । ସାଇ ଟୋକାଏ ଖେଦିଛନ୍ତି । ଏ ମଫସଲି ଟୋକାଟା ଘରେ ଆଶ୍ରାକରି ରହିଗଲେ ନିଶ୍ଚୟ ଭଲ ହେବ ସ୍ଥିରକରି ପଣ୍ଡାଏ ଯଦୁମଣିକୁ ସାଙ୍ଗରେ ନେଇ ଘରକୁ ଗଲେ ।

ଦାଣ୍ଡ ପିଣ୍ଡାରେ ତାଙ୍କୁ ବସାଇ ଦେଇ ଘର ଭିତରକୁ ଯାଇ କନ୍ୟା ମାଇପକୁ ଧମକ ଚମକ ଦେଲେ—

ଦେଖେ, ଜଣକୁ ଏବେ ଜଗୁଆଳୀ ରଖିଲି । ଗୋଡ଼େ ଗୋଡ଼େ ସେ ଜଗିବ । ଜଗିରଖି ଚଳିବୁ । ଟିକିଏ ବେ ଆଦବ କାମ ଦେଖିଲେ ଘୋଡ଼ା କୋରଡ଼ାରେ ମୋ ହାତ ଆଉ ତୋ ପିଠି ସାଙ୍ଗ ହୋଇଯିବେ ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ରଖାଇ ପଣ୍ଡା ପୁଣି ଠାକୁରନୀତି କରିବାକୁ ଚାଲିଗଲେ । ଦିନ ଦୁଇଠେଇଁ ମୁଠେ ଯଦୁମଣି ଖାଇଥିଲେ । ସଞ୍ଜ ହେଲା । ଭାବୁଥାନ୍ତି—ଏ ଟୋକୀ ନିଶ୍ଚୟ ମୁଠେ ରାତ୍ରକୁ ତାଙ୍କୁ ଖାଇବାକୁ ଦେବ । ସେ ଚହଟ ଚିକ୍‌କଣ ଗୋରାଟିଏ । ଛାତିରେ ତାର ଲୁଗା ରହୁ ନ ଥାଏ । ଗୋଡ଼ବଳା କେତେ ଝୁମୁରୁ ଝମୁରୁ କରୁଥାଏ । କେତେ ଆଖିଠାରି ମାରୁଥାଏ । ତାର ବାଟିଲା, କାଟିଲା, ରାନ୍ଧିଲା, ଦୀପ ଲଗେଇଲା । ପିଣ୍ଡାରେ ବସି ଅସଂଯତ ଭାବରେ ଚଉରସ ଭୋଜନ କଲା । ସଞ୍ଜବତୀ ଲଗାଇବାକୁ ଆସି ରାଣ୍ଡୀ ବ୍ରାହ୍ମଣୀଟିଏ ତାକୁ ଚନ୍ଦ୍ରିକା ବୋଲି ଡାକିଥିଲା । ତେଣୁ ତା ନାଁଟି ଚନ୍ଦ୍ରିକା ।

ଯଦୁମଣି ତାକୁ ଅପଲକରେ ଦେଖୁଥାନ୍ତି । ଭାବୁଥାନ୍ତି, ପଣ୍ଡା ଘର ତ, ଖାଇସାରି ମୁଠାଏ ନିଶ୍ଚୟ ଦେବ । ତା’ପରେ ସୁଖ ଦୁଃଖ ଟିକିଏ ନିଶ୍ଚୟ ହେବ । ଏଣେ ପେଟ ପୋଡ଼ିକି, ତେଣେ ହୃଦୟ ପୋଡ଼ିରେ ସେ ଜଳିଯାଉଥାନ୍ତି । ବିବେକ ଶାସନ କରୁଥାଏ । କ’ଣ କରିବେ ? ଭୋକରେ କଲବଲ ହୋଇ ଶେଷକୁ ଶୋଇପଡ଼ିଲେ ।

ସେ ଟୋକୀ ଟଳିଲା ନାହିଁ । ଯଦୁମଣି ରାଗରେ ଅଥୟ । କ’ଣ କରିବେ ? ଉଠୁଥାନ୍ତି, ବସୁଥାନ୍ତି, ଶେଷକୁ ରାଗରେ ଅଜ୍ଞାନ ହୋଇ ନିଜେ ରହିଥିବା ଦାଣ୍ଡ ବଖରାଟିକୁ କିଳିଣିରେ କିଳିଦେଲେ । ତୁନୀହୋଇ ନାନା ଚିନ୍ତାରେ ଅଧୀର ହୋଇ ପଡ଼ିରହିଲେ । ରାତ୍ର ଅର୍ଦ୍ଧଠାଇଁ ପଣ୍ଡା ଆସି ଡାକ ଛାଡ଼ିଲେ । ଯଦୁମଣି ଦୁଆର ଖୋଲିଲେ ନାହିଁ । ଦୁଆରେ ଭୀଷଣ ଆଘାତ କରିବାରୁ ଆଖି ମଳି ମଳି ଉଠିଲେ । କହିଲେ କିଏ ? କିଏସେ ମ ?

ବାହାରୁ ଶୁଭିଲା—‘ଆରେ, ଘରବାଲା । କବାଟ ଫିଟା । ବେଇପ ଘରବାଲାକୁ ମଧ୍ୟ ଜଗିବୁ ନା କ’ଣ ରେ ?

ଯଦୁମଣି କହିଲେ—‘ପଣ୍ଡାଏ ! ଦୁଆର ଫିଟେଇ ଫିଟେଇ ମୁଁ ହରକତ ହୋଇଗଲିଣି । ଏ ଭିତରେ ପାଞ୍ଚ ସାତ ଜଣ ଗଲେଣି । ସମସ୍ତେ କହନ୍ତି, ଆମେ ଘରବାଲା । ହଉ ରେ ବାବୁ, ଯାଅ । ମୁଁ କି ଜାଣେ ଏ ଘର ଏବେ କେତେଜଣଙ୍କର । ହଉ ଆଜ୍ଞା, ଆସିବା ହେଉ—ଏହା କହି କବାଟ ଫିଟେଇଦେଲେ । ପଣ୍ଡାଏ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ହାତରେ କୁଡ଼ୁଆ ପ୍ରସାଦ ଧରେଇ ଦେଇ ବୀର ମୂର୍ତ୍ତିରେ ଘରକୁ ପଶିଗଲେ ଓ ଧମକ ଚମକ ଆରମ୍ଭ କରି ସେ ନିରୀହା ଯୁବତୀଟିକୁ ସତକୁ ସତ ଘୋଡ଼ା କୋରଡ଼ାରେ ପାହାର ଲଗେଇଲେ ।

ତେଣେ ମାଡ଼ ଚାଲିଛି, ଏଣେ ଯଦୁମଣି କହିଲେ—କେମିତି ମଜା ରେ ଟୋକୀ ?

ଭିତର ଶିକୁଳି ଦେଇ ତରବରରେ ଖଡ଼ ଗୋଟାଳିରେ ମାଟିଲିପା ବାଡ଼ରେ ଲେଖିଦେଇସାରି ପୁଣି ଶିକୁଳି ଫିଟେଇ ସେଠାରୁ ଭାଗି ପଳାଇଲେ । କିଛି ଦୂରଯାଏ ସେ ଟୋକୀର କ୍ରନ୍ଦନଧ୍ୱନି ତାଙ୍କୁ ଶୁଭୁଥାଏ । ସେ ଲେଖିଗଲେ—

ଅପାଂଶୁଳା ଜଣେ                  ପାଂଶୁଳାରୁ ପଣେ

ପଦ୍ମଜ—ପ୍ରବୃତ୍ତି ଧରାରେ

ହଂସକର ସ୍ୱନେ                  ହାସେ ଭାଷେ ସେ କି

ନିଘନେ ନ ଦେଲୁ ଧରା ରେ

ଚନ୍ଦ୍ରିକା

ଚକୋର—ମାର ପଙ୍ଗୁ ହେଲା

ରାଗିକୁ ଦାଗିବି                  ବାରୁପାରଗରେ

ମାରେ ମାରଦଶା ମେଣ୍ଟିଲା ।

ଅର୍ଥାତ୍—ଏହି ସଂସାରରେ ସତୀରୁ ଜଣକୁ ଓ ଅସତୀରୁ ପଣେ ବିଧାତା ସୃଷ୍ଟି କରିଛନ୍ତି । ଆରେ ଚନ୍ଦ୍ରିକା ! ତୁ ଅସତୀ ନ ହୋଇଥିବୁ କାହିଁକି ? ପାଦ ନୂପୁର ଧ୍ୱନିରେ, ହସରେ, ମଧୁର କଥାରେ ନିକାଞ୍ଚନରେ ମୃଗ୍‌ଧକରି ଅସତୀର ସମସ୍ତ ଢଙ୍ଗ ଦେଖାଇ ମତେ ଧରା ନ ଦେଲୁ । ତୋ ଜ୍ୟୋତ୍ସ୍ନାପିପାସୀ ମୁଁ ଚକୋର କାମାର୍ତ୍ତ ହୋଇ ପୁଣି କ୍ଷୁଧାରେ ପଙ୍ଗୁ ହୋଇଗଲି । ଦେଖ, କୁପିତ ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ତେଜେଇ ଘୋଡ଼ାକୁ ଶାସନ କରାଯାଉଥିବା ଯେଉଁ କୋରଡ଼ା ସେଥିରେ ମାଡ଼ ଖୁଆଇ ମୋର ଦୁଃଖ ମେଣ୍ଟାଇଲି । (୧୭୮୧)

*ଅପାଂଶୁଳା—ସାଧ୍ୱୀ (ଅପାଂଶୁଳାନାଂ ଧୂରି କୀର୍ତ୍ତନୀୟା, ‘ରଘୁ’ ) ପାଂଶୁଳା—ଅସତୀ । ପଦ୍ମଜ—ବିଧାତା । ପ୍ରବୃତ୍ତି—ଇଚ୍ଛା (ବିଶ୍ୱସୃଜଃ ପ୍ରପୃତ୍ତିଃ, ‘କୁମାର’)। ହଂସକ—ଶବ୍ଦ କରୁଥିବା ପଦଭୂଷା । ନିଘନେ—ନିକାଞ୍ଚନରେ । ଚନ୍ଦ୍ରିକା—ନାମବିଶେଷ, ଜ୍ୟୋସ୍ନା । ରାଗି—କୁପିତ ବ୍ୟକ୍ତି । ଦାଗିବି—ତେଜାଇବି । ବାରୁ—ଘୋଡ଼ା । ପାରଗ—ଶାସନ । ମାରେ—ମାଡ଼ରେ । ମାର—କନ୍ଦର୍ପ । ଦଶା—ଦୁଃଖ ।

୨— ନିକିତି ତଉଲ

ନୂଆଗଡ଼ ରାଜା ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତାଙ୍କୁ ଖଣ୍ଡପଡ଼ାର ରାଜା ନୃସିଂହ ମର୍ଦ୍ଦରାଜ ଭ୍ରମରବର ରାୟ ତାଙ୍କ ରାଜ୍ୟର ରାଜଗିରି ପର୍ବତଖୋଲରେ ଏକ ଭୋଜିକୁ ଆମନ୍ତ୍ରଣ କରିଥିଲେ । ଦୁଇ ରାଜା ତ ଦୁଇ ଭାଇ ପରି । କିନ୍ତୁ ଦୁହିଁଙ୍କ ଦରବାରିଆମାନେ

ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଊଣା ଅଧିକ କରି ଦେଖନ୍ତି । ନୂଆଗଡ଼ ବଡ଼ରାଜ୍ୟ ହେଲେହେଁ ଭାଇ ହିସାବରେ ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ତାଙ୍କୁ ସମାନ କରି ଦେଖନ୍ତି । ବିରାଟ ଭୋଜିର ଆୟୋଜନରେ ନାଚ, ପାଲା, କୀର୍ତ୍ତନ, ପାଇକଖେଳ ଆଦି ସବୁ ଯୋଜନା ଥାଏ । ଦରବାରିଆଙ୍କ ଆଖି ମୁଣ୍ଡ ଉପରେ ।

ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ମର୍ଦ୍ଦରାଜେ ହାତୀରେ ବସି ଘାଟୀ ପାର ହେଉଥାନ୍ତି । ସାଥିରେ ଶହ ଶହ ଛାମୁଁଆ ପଣ୍ଡିତ, ଖୁଣ୍ଟିଆ, ଦଳବେହେରା, ପାଖଲୋକ ଥାନ୍ତି । ଉଠାଣି ରାସ୍ତାଟିରେ ହାତୀ ଝୁଲି ଚାଲିଥାଏ । ତାର ଠିକ୍ ତଳକୁ ଏକ ଦଣ୍ଡା ରାସ୍ତାରେ ମାନଧାତା ତାଙ୍କର ଶହ ଶହ ପରିଜନ ସହିତ ସୁରମ୍ୟ ଏକ ତାମଯାନରେ ଚଢ଼ି ରାଜବିଧିରେ ଯାଉଥାନ୍ତି । ହସରସରେ ନିକାଞ୍ଚନ ବଣ ହସି ଉଠୁଥାଏ ।

ଏତିକିବେଳେ ଖଣ୍ଡପଡ଼ାର ପଣ୍ଡିତ ଜଣେ ତାଙ୍କ ରାଜା ମର୍ଦ୍ଦରାଜଙ୍କ ଛାମୁଁରେ ବଡ଼େଇ କରି ମାନଧାତାଙ୍କୁ ନ୍ୟୂନ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଦେଖି ଗାଇଦେଲେ—

‘ସମୁଚ୍ଚମୁଚ୍ଚୈ ପ୍ରବଦନ୍ତି ସାଧବଃ

ଏଷୋସ୍ତି ସ୍ୱର୍ଗୋପିଚ ପାରିଜାତକଃ’ ।

ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଲା— ‘ଅତି ଦୃଢ଼ତାର ସହିତ ମହତ୍ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ କହିଥାନ୍ତି, ଅତି ଉଚ୍ଚରୁ ଉଚ୍ଚତମ ହେଉଛି ସ୍ୱର୍ଗ । ଐରାବତ ବଂଶର ସୁଉଚ୍ଚ ଏକ ହସ୍ତୀ ପାରିଜାତକ ମଧ୍ୟ ଏହି ସ୍ୱର୍ଗ ପରି ।’

ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ରାଜାଙ୍କର ଦନ୍ତାହାତୀ ନାଁ ପାରିଜାତକ ଥିଲା । ପଣ୍ଡିତଙ୍କ କଥାରେ ଉଦ୍ଦ୍ୟେଶ୍ୟ ‘ତୁମଠୁ ଆମ ରାଜା ଦେଖ କେତେ ଉଚ୍ଚରେ ଏବଂ କେତେ ମହାନ୍ ଅଟନ୍ତି । ଆମେ କେତେ ବଡ଼, ତୁମେ କେତେ ସାନ ?’

ମାନଧାତାଙ୍କ ଦଳ ଏ କଥା ଶୁଣି ଚମକି ପଡ଼ିଲେ । ଯଦୁମଣି ସେ ଦଳରେ ଥାନ୍ତି । ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନମତି ଯଦୁମଣି ଟିକିଏ ଖଙ୍କାରି ଦେଇ ମଧୁର ଧ୍ୱନିରେ ଗାଇଦେଲେ । ‘ବୋଇଲେ—

*ପାରିଜାତକ—ଐରାବତ ବଂଶୀୟ ଏକ ସମୁଚ୍ଚ ସ୍ୱନାମଧନ୍ୟ ହସ୍ତୀ ।

ନିକିତି ତଉଲ ସାନ ବଡ଼କୁ

ଭାରୀ ଯେହୁ ସିଏ ହୁଏ ତଳକୁ ।’

ଏକଥା ଶୁଣି ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ଦଳ ନିଜର ନ୍ୟୂନତା ବୁଝି ଲଜ୍ଜିତ ହେଲେ ଏବଂ ମର୍ଦ୍ଦରାଜଙ୍କ ହାତୀ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ନିକିତି ତଉଲ ଶୁଣି ତଳ ରାସ୍ତାକୁ ଖସିଆସିଲା । ଭାଇ ଭାଇ ମିଶିଗଲେ । ଏହା ଦେଖି ସମସ୍ତେ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଧନ୍ୟ ଧନ୍ୟ କଲେ । ପଣ୍ଡିତେ ମଧ୍ୟ ଆଶୀର୍ବାଦ କଲେ ।

୩—ସବୁ ରାଜାଙ୍କର ଆପଣାର ହୋଇ ନିଜ ଗାଁ ଟେକ

ଏହି ଘଟଣାର ବର୍ଷକ ପରେ ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତା (ନୂଆଗଡ଼ ରାଜା) ରଣପୁର, ଦଶପଲ୍ଲା ଏବଂ ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ରାଜ୍ୟର ରାଜାମାନଙ୍କୁ ଆମନ୍ତ୍ରଣ କଲେ । ନୂଆଗଡ଼ର ଢେଙ୍କଣା ଗ୍ରାମରେ, ଯେଉଁଠି ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ ପାଷାଣ ପ୍ରତିମା ରଘୁନାଥଙ୍କ ନିକଟରେ ରାମତାରକ ମନ୍ତ୍ର ଜପି ସିଦ୍ଧ ହୋଇଥିଲେ, ଯେଉଁ ମାଳୀସାହିର ରତି ମାଲ୍ୟାଣୀ ଯୋଗୁଁ ସେ ଜେମା ଲାବଣ୍ୟବତୀଙ୍କୁ ମୂର୍ଖ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ମଙ୍ଗଳକୃତ୍ୟ କରିପାରିଥିଲେ, ସେହି ପୁଣ୍ୟ ଭୂମିରେ ଏକ ଭୋଜି ଉତ୍ସବର ଆୟୋଜନ ହେଉଥିଲା । ରାଜାମାନଙ୍କ ସହିତ ଆସିଥିବା ପରିଜନମାନେ ପ୍ରଥମ ତିନି ଦିନ ଭଞ୍ଜଙ୍କ କାବ୍ୟ ଚର୍ଚ୍ଚାରେ ଦିନ କଟାଇ ଶେଷ ଦିନ ନିଜ ନିଜ ରାଜାଙ୍କ ଟେକରେ କଥା ସବୁ କହି କଳହ କରୁଥାନ୍ତି । ବିଦାୟ ଦିନ ଖୁସିବାସି ହେବାର କଥା । ଏ ଢଙ୍ଗ ଦେଖି ଚତୁର ମାନଧାତା ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଏକତ୍ର କରି କହିଲେ ଯଦୁମଣି ମୋର ସବୁ ଭାଇ ରାଜାଙ୍କ ପକ୍ଷ ଧରି କବିତା ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଗାଆନ୍ତୁ । ଫଳରେ ଭାଇରାଜାମାନେ ତାଙ୍କୁ ନିଜର ସଭା କବି ବୋଲି ସ୍ୱୀକାର କରିନେବେ । ମାନଧାତାଙ୍କ ଇଚ୍ଛା, ଯଦୁମଣି କିପରି ସମସ୍ତଙ୍କ−ଠାରୁ ବହୁତ ବିଦାକୀ ପାଇ ସୁଖୀ ହୁଅନ୍ତୁ । ଭାଇରଜାମାନେ ସମ୍ମତି ପ୍ରକାଶ କରିବାରୁ ଯଦୁମଣି ତାଙ୍କ ମାମୁଁଘରର ରାଜା ରଣପୁରଙ୍କ ଦଳରେ ପଶି ତାଙ୍କ ଟେକ ରଖି କବିତା ଗାଇଲେ—

ପଲା ଦଶଖଣ୍ଡ ଖଣ୍ଡକ ପଡ଼ା

ସରି ସମ କାହୁଁ ନୂତନ ଗଢ଼ା

ମଣିନାଗ ଦୁର୍ଗା ପାଦୁକ ଚଢ଼ା

ନରେନ୍ଦ୍ର ଇନ୍ଦ୍ରରୁ ହୁଅନ୍ତି ବଢ଼ା ।

ପାଠାନ୍ତର—‘ଯେହୁ ହୁଏ ଭାରୀ ସେହି ତଳକୁ’; ‘ଭରୀ ଯେହୁ ନଇଁପଡ଼େ ତଳକୁ’ ।

ଏପରି ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଭାବରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରୁ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ମୁଖରୁ ଶୁଣାଯାଇଥାଏ ।

ଅର୍ଥ—ଦଶପଲ୍ଲା ତ ଗାଁ ଦଶ ଖଣ୍ଡ । ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ତ ପଡ଼ା ଖଣ୍ଡେ । ନୂଆଗଢ଼ା ବୋଲି ନୂଆଗଡ଼ରୁ ଜଣାଯାଉଛି; କିନ୍ତୁ ମଣିନାଗ ଦୁର୍ଗାଙ୍କ ସେବକ ନରେନ୍ଦ୍ର ପଦବୀଧାରୀ ଯେ ରାଜା, ସେ ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କଠାରୁ ବଡ଼ ଅଟନ୍ତି । ତାଙ୍କ ସହିତ ଏମାନେ ସମାନ ହେବେ କେଉଁଠୁ ?

ତା’ ଶୁଣି ରଣପୁର ରଜା ଏବଂ ତାଙ୍କ ଦଳ ହସି ହସି ଗଡ଼ିଗଲେ । ନରେନ୍ଦ୍ର ନିଜର ରୁପା ପାନବଟାଟି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ପୁରସ୍କାର ଦେଇଦେଲେ ।

ଦଶପଲ୍ଲା ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଶ୍ୱଶୁର ଘରର ରାଜା । ତାଙ୍କ ଦଳରେ ଯଦ ମଣି ମିଶିବାବେଳେ ଅନ୍ୟମାନେ କାତର ହୋଇ ଅନାଇଥାନ୍ତି । ସେ ଗାଇଲେ —

ଯଶ ପରାକ୍ରମେ ଖଣ୍ଡକୁ ଚଣ୍ଡ

ନୂଆକୁ ନୃସିଂହ ରଣକୁ ଷଣ୍ଢ

ନୀଳ ଲୋହିତ ପାଶୁପତ କାଣ୍ଡ

ନିହିତ ଶ୍ରୀକରେ ଅତି ପ୍ରଚଣ୍ଡ ।

ଅର୍ଥ—ଯଶ ପରାକ୍ରମରେ ଖଣ୍ଡପଡ଼ାକୁ ଅତି ପ୍ରଚଣ୍ଡ ଅଟନ୍ତି । ନୂଆଗଡ଼କୁ ନୃସିଂହ ପ୍ରାୟ । ରାଜାଙ୍କ ନାମ ମଧ୍ୟ ଥିଲା ନୃସିଂହ । ରଣପୁରକୁ ଏକାନ୍ତ ଅସଭ୍ୟ ବ୍ୟବହାର କରିପାରନ୍ତି ଜାତି ଗୁଣ ଘେନି । ଅର୍ଥାତ୍ ସେ ସୂର୍ଯ୍ୟବଂଶୀୟ ଥିବାରୁ ଏବଂ ରଣପୁର ତାଙ୍କଠୁ ଜାତିରେ ନ୍ୟୂନ ଥିବାରୁ ରଣପୁରରୁ କନ୍ୟା ଆଣନ୍ତି, କନ୍ୟା ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ଷଣ୍ଢ ଅଟନ୍ତି । ଭଞ୍ଜରାଜାଙ୍କ ଇଷ୍ଟ ଦେବତା ନୀଳକଣ୍ଠ ମହାଦେବଙ୍କ କରୁଣାରୁ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ରରେ ତାଙ୍କ ପରି ପ୍ରଚଣ୍ଡ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ପ୍ରାୟ କେହି ଦେଖାଯାନ୍ତି ନାହିଁ ।

ଦଶପଲ୍ଲା ଦଳ ଆନନ୍ଦରେ ଗଦ୍‌ଗଦ ହୋଇଗଲେ । ନୃସିଂହ ଭଞ୍ଜଦେଓ ନିଜର ସୁନାମୁଦିଟିରେ କବିଙ୍କୁ ପୁରସ୍କୃତ କଲେ ।

ଅନନ୍ତର କବି ତାଙ୍କର ମଉସା ମାଉସୀ ଘରର ରାଜା ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ଦଳରେ ମିଶିଗଲେ ଏବଂ ଗାଇଲେ—

ଖଣ୍ଡପତ୍ତନ ଏ ଦୁର୍ଗ ମଣ୍ଡନ

ମର୍ଦ୍ଦରାଜ ବର ରାଜ ଉତ୍ତମ

ରଣ ତ ବଣୁଆଁ ଯଶ ଅଯଶ

ପୁରୁଣାକୁ ନୂଆ ମୋଡ଼ନ୍ତି ନିଶ ।

ଅର୍ଥାତ୍—ରଣପୁର ବଣୁଆ, ଦଶପଲ୍ଲା ଅଯଶସ୍କର । ନୂଆଗଡ଼ ଯେତେ ପୁରୁଣା ହେଲେ ହେଁ ତାଙ୍କ ନିଶ ପାଖରେ ସର୍ବଦା ନୂଆ ପରି ଅଟନ୍ତି । ତେଣୁ ମର୍ଦ୍ଦରାଜ ଦୁର୍ଗଖଣ୍ଡପଡ଼ାର ଅତି ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଏବଂ ଅତି ଉତ୍ତମ ନୃପତି ଅଟନ୍ତି । (ଦଶପଲ୍ଲାକ ଅନେକେଯଶପଲ୍ଲା ବୋଲି ଆସ୍ୟାର୍ଥରେ କହିଥାନ୍ତି ।)

ଏହା ଶୁଣି ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ଦଳରେ ଆନନ୍ଦ ଦେଖାଗଲା । ରାଜା ଭ୍ରମରବର ନିଜର ପାଟଚାଦରଟିକୁ କବିଙ୍କୁ ପୁରସ୍କାର ଦେଲେ ।

ଏଥର ନୂଆଗଡ଼ ପାଳି ପଡ଼ିଲା । କବି ନିଜ ଦଳରେ ମିଶି ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ ଦେଖାଗଲେ । ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମାନଧାତାଙ୍କ ଦଳ ନିଷ୍ପ୍ରଭ ଥିଲେ । ହଠାତ୍ ସଙ୍ଗୀତ ଶୁଭିଲା—

ଖଣ୍ଡା ଜଳଜଳ ଖଣ୍ଡପଡ଼ିଆ

ହାଣଇ ମାରଇ ଦଶପଲ୍ଲିଆ

କଉଡ଼ି ଗଣନ୍ତି ରଣପୁରିଆ

ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଗିନାରେ ଚନ୍ଦନ ଲଗାନ୍ତି

ବଘେଇଲ ପାଚ୍ଛା ନୂଆଗଡ଼ିଆ ।

ଅର୍ଥ—ଖଣ୍ଡପଡ଼ିଆ ଜଳଜଳ ଖଣ୍ଡା ଦେଖେଇ ଯୁଦ୍ଧକୁ ପଡ଼ିଆ କରନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ଭଲ ଯୁଦ୍ଧ କରି ଜାଣନ୍ତି ନାହିଁ । ଦଶପଲ୍ଲା ଅତି ନିଷ୍ଠୁର ଭାବେ ହାଣିମାରି ଧ୍ୱଂସି ପକାନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ତାଙ୍କର ବିବେକ, ଜ୍ଞାନ ନ ଥାଏ । ରଣପୁରିଆ ଧନରେ ବଡ଼ ଲୋଭୀ, ହାତରେ ଟଙ୍କା ଗଣି ରଖନ୍ତି; କିନ୍ତୁ ନୂଆଗଡ଼ ଅତି ବିଳାସୀ ଏବଂ ମହାନ୍ ଥିବାରୁ ବିଶେଷରେ ସେ ବଘେଇ ବଂଶୀୟ ବାଦଶା ହେତୁ ସୁବର୍ଣ୍ଣ ଗିନାରେ ସୁବାସିତ ଚନ୍ଦନ ଲଗାଇଥାନ୍ତି ।

ରାଜା ଏହା ଶୁଣି ନିଜ କଣ୍ଠରୁ ହାରଟିଏ ଉତାରି କବିଙ୍କୁ ପୁରସ୍କୃତ କରିବାରୁ ଚଉଦିଗରୁ ଧନ୍ୟ ଧନ୍ୟ ଶୁଣାଗଲା । ସମସ୍ତେ କହିଲେ—ଭଲ ହେଲା ଯେ କିନ୍ତୁ ନିଜ ଗର୍ବ ଟେକ ସମସ୍ତେ ରଖନ୍ତି । ଯଦୁମଣି ମଧ୍ୟ ରଖିଲେ ।

୪—ଜାଣୁଜାଣୁ ଖଣାରେ ମୁ ପଡ଼ିଲି

ଯଦୁମଣି ଘଟଣାଚକ୍ରରେ ନୂଆଗଡ଼ ଗଡ଼ର ଗୋଟିଏ ମାଳୀ ଯୁବକ ସହିତ ସାଥି ହୋଇଥିଲେ । ଯୁବକଟିର ନାମ ନୀଳମଣି । ନୀଳମଣି ନିଜ ସ୍ତ୍ରୀକୁ ଏକ ପ୍ରକାର ତ୍ୟାଗ କରି ତାଙ୍କ ସାହୀର ଚନ୍ଦ୍ରମଣି ପଟ୍ଟନାୟକ ସାଥିରେ ନିତି ବେଶ୍ୟା ଘରକୁ ଯାଏ । ନୂଆଗଡ଼ରେ ସେତେବେଳେ ବେଶ୍ୟା ବହୁ ସଂଖ୍ୟାରେ ଥା’ନ୍ତି । ଦାରୀମାନେ ଅବଶ୍ୟ ରୂପ ଭେକରେ ଓ ସଂଙ୍ଗୀତ ବିଦ୍ୟାରେ ଯେପରି ପଟୁ, ସେହିପରି ଖାନିକି ବୃତ୍ତିରେ ଘରେ ଘରେ ଯୁବକମାନଙ୍କୁ ବିପଥକୁ ନେଉଥାନ୍ତି ।

ରାଜା ଯେତେବେଳେ ତହିଁରେ ଲିପ୍ତ, ଇଷ୍ଟଦେବତା ଠାକୁର ଯେତେବେଳେ ତହିଁରେ ଲିପ୍ତ, ଗୁରୁଜନମାନେ ଯେତେବେଳେ ତହିଁରେ ଲିପ୍ତ, ବାଧା ଦେବ ବା କିଏ ? ଯଦୁମଣି ଉକ୍ତ ନୀଳକଣିଠାରୁ ଏକ ଯୁବତୀ ବେଶ୍ୟା ‘ଶଶିକଳା’ର ରତିବିଳାଶ ଶୁଣି ଦିନେ ଅଥୟ ହେଲେ । ଏମନ୍ତ କି ତାର ବେଶ ପରିପାଟି ଦୂରରୁ ଦେଖି ମଧ୍ୟ ତରଳିଗଲେ ।

ରଥଯାତ୍ରା ଉତ୍ସବ ସମୟ । ଇଚ୍ଛା କରିଥିଲେ ସେ ମଧ୍ୟ ନୀଳମଣି ସାଥିରେ ଦାରୀଘରେ ରହି ରାତ୍ର ଅତିବାହିତ କରି ଘରକୁ ଫେରିଥାନ୍ତେ । କିନ୍ତୁ ବିବେକ ତାଙ୍କ ଚିତ୍ତକୁ ନିରନ୍ତର ଦଂଶନ କଲା । ସେ ଘରକୁ ଫେରି ନିଜର ରୂପବତୀ ଜାୟାଙ୍କୁ ଡାକି ଉକ୍ତ ଶଶିର ବେଶଭୂଷା ବର୍ଣ୍ଣନା କଲେ ଏବଂ ଶଶିକଳା ପରି ବେଶରେ ଭୁଷିତ ହେବାକୁ ଭାର୍ଯ୍ୟାଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କଲେ ।

ତାଙ୍କର ଭାର୍ଯ୍ୟା ଖଞ୍ଜନା କହିଲେ—’‘ଦେଖ, ମୁଁ ସମାଜ ଧରି ଘର କରିବା ଭାର୍ଯ୍ୟା ତୁମର । ମୁଁ ତ ଶଶି ଦାରିଆଣି ନୁହେଁ । ଯେବେ ମୋଦ୍ୱାରା ତୁମେ ସନ୍ତୋଷ ନୁହଁ, ତେବେ ମୋର ରାଜି ତୁମେ ସେଇ ବାଈ ପାଖକୁ ଯାଅ । ମୋ ରାଣ, ମୋର ସେଥିରେ ଟିକିଏ ହେଲେ ଦୁଃଖ ନାହିଁ ।”

ଯଦୁମଣି ଏକାନ୍ତ ଜିଗର କରି ବସିଲେ । ଶାସ୍ତ୍ର ପୁରାଣ ନଜିର ବାଢ଼ି ବସିଲେ । ଅବଶ୍ୟ ରୁପସୀ ଖଞ୍ଜନା, ସ୍ୱାମୀର ଅଲକ୍ଷରେ ତାଙ୍କର ମନ ହରଣ ଲାଗି ତାଙ୍କ ବର୍ଣ୍ଣିତ ବେଶଭୂଷାରେ ସଜ୍ଜିତ ହେଲେ । ବିଶ୍ୱକର୍ମା ରମଣୀକୁ କ’ଣ ବା ଅଜଣା ? କିନ୍ତୁ ଦାରୀପରି ଆଚରଣ କରିବାକୁ କେବେ ମଙ୍ଗିଲେ ନାହିଁ । ଯଦୁମଣି କୁପିତ ହୋଇ ସତୀ ସ୍ତ୍ରୀ ପ୍ରତି ଅଣହେଳା କରି ଘରୁ ବାହାରି ଆସିଲେ ।

ନୀଳମଣିଙ୍କ ମନ୍ତ୍ରଣାରେ ଆଗରୁ ଶଶି ମଙ୍ଗିଥିଲା । କିନ୍ତୁ କାଳେ କୋଉ କଥା ଥାଏ ? ନିଜର ବ୍ୟବସାୟ ବୁଡ଼ିଯିବା ଭୟରେ ଶଶିକଳା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଠକି ଦେଲା । ସେ ଯେବେ ମୋ ନାମରେ ପଦ ଭଣତି କରିବେ, ତେବେ ମୋ ପ୍ରତି ଦୁନିଆର ଅନାଦର ଆସିଯିବ । ଏଣୁ ତାଙ୍କୁ ସେ ଦଗାଦେଇ— ‘ହଁ ବସନ୍ତୁ, ହଁ ବସନ୍ତୁ, ଆଉ ଟିକିଏ ଯାଉ, ଆଉ ମୁହୁର୍ତ୍ତେ ଗଲେ ଆସିବେ–ଏପରି କଥା ପରିଜନଦ୍ୱାରା କୁହାଇ କୁହାଇ ଶଶିକଳା ରାତ୍ର ପୁହାଇ ଦେଲା । ଯଦୁମଣି ଦେଖିଲେ ଫୁକିଆ ଉଠିଲାଣି । ସେ ତାହା ଜାଣିପାରି ସତୀ ଦ୍ରୋହୀ ନ ହେବେ ବୋଲି ଘରକୁ ତର ତରରେ ପଳାଇ ଆସି ନିଜର ଭାର୍ଯ୍ୟା ଖଞ୍ଜନାଙ୍କ ପାଦତଳେ ପଡ଼ି କ୍ଷମାଭିକ୍ଷା କରିଥିଲେ । ସୁଦୀର୍ଘ ଜୀବନ କାଳ ମଧ୍ୟରେ ଏଇଥରକ ବ୍ୟତୀତ ତାଙ୍କଠାରେ ଆଉ ଏପରି ଦୁଷ୍ପ୍ରବୃତ୍ତି କେବେହେଲେ ମୁହୂର୍ତ୍ତକ ପାଇଁ ଦେଖା ଦେଇ ନଥିଲା । ତେଣୁ ଏ ଘଟଣାରେ ସେ ଏପରି ଏକ କବିତା ରଚନା କରି ଖଞ୍ଜନାଙ୍କୁ ଦେଇ ତାଙ୍କଠାରେ ଶରଣ ପଶିଥିଲେ ।

ଜାଣୁ ଜାଣୁ ଖଣାରେ ମୁଁ ପଡ଼ିଲିରେ

ଜଣା ଶୁଣା ସରଣୀ ଯା ଛାଡ଼ିଲିରେ ।

ଊଣା ଟିଣା ବୁଦ୍ଧିରେ

ତେଲି ଘଣା ମଧ୍ୟରେ

ଚଣା ପେଷାଇ ବଣା ଅଡ଼ିଲିରେ ।୧।

ନବ ଧଉତ ତିଳ

ପେଷି ଏରଣ୍ଡ ଫଳ

ନାରୀକେଳକୁ ଯା ନ ପେଡ଼ିଲିରେ ।୨।

ଯତି-ଜପ-ଧ୍ୱଂସତି-

କରିବା ରସବତୀ

ସତୀ ନାୟିକା ସଙ୍ଗ ଏଡ଼ିଲିରେ ।୩।

ନିପଟ ମରକଟି

ବଜାର ନାହାକାଟି

ପଦାନ୍ତେ ରଖି ମୁଣ୍ଡ ମାଡ଼ିଲିରେ ।୪।

ବହୁକାଳ ସୁରଙ୍ଗ

ପାତାଳ ଫୁଟା ଲିଙ୍ଗ

ଶିରେ ବାରୁଣୀ ଆଣି ଇଡ଼ିଲିରେ ।୫।

କୁଶଳ କଥା ମୋର

ମୁଷଳମାନ ଗିର

ଗାଣ୍ଡିକି କରପତ୍ର ଯୋଡ଼ିଲିରେ ।୬।

ରାତ୍ରିଟି ଉଜାଗର

ନିଦ୍ରାରେ ଗର ଗର

ହୋଇ ଉଚ୍ଚେ ମୁଁ ଯେତେ ରଡ଼ିଲିରେ ।୭।

ଟିଣା—କ୍ରୋଧପୂର୍ଣ୍ଣ । ଊଣା—ନ୍ୟୂନତମ । ବଣା ଅଡ଼ିଲ—ଭ୍ରମରେ ଜିଦ୍ ରଖିବା । ନାହାକାଟି—ନିଲ୍ଲଜା, ଅଣ୍ଡିରାଚଣ୍ଡୀ । ପଦାନ୍ତେ—ପାଦତଳେ । ସୁରଙ୍ଗ—ନାରଙ୍ଗ ରଙ୍ଗ । ବାରୁଣୀ—ମଦ୍ୟ । କୁଶଳ କଥା—ସୃଷ୍ଟ କଥା ।

ନ ଶୁଣିଲା ମୋ ଗିର

ଯଦୁମଣି ଉତ୍ତର

କର୍ମ ଦୋଷରୁ ଏହା ବିଡ଼ିଲିରେ ॥୮॥

ଅନୁତାପ ଦଗ୍‌ଧ ସ୍ୱାମୀଙ୍କଠାରୁ ଏହି କବିତାଟି ପାଇ ଖଞ୍ଜନା ସ୍ୱାମୀଙ୍କୁ କୋଳକୁ ଟାଣିନେଇ ଆଶ୍ୱାସନା ଦେଇଥିଲେ—’‘ତୁମେ ଯେ ମୋର ଜଗନ୍ନାଥ ଠାକୁର । ଏପରି କ’ଣ କରୁଚ ? ତୁମର ଦୋଷ କ’ଣ ମୁଁ ଧରିପାରେ । ପୁରୁଷ ପୁଅ ତୁମେ । ତୁମର ଭୁଲ ନୁହେ ସେ ସବୁ ମୋର ଭୁଲ ।”

ନାରୀର ଅତୁଳନୀୟ ଦୟାରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ପରି ନିଦାପଥର ତରଳି ଯାଇଥିଲେ । ତା ପରେ ପରେ ସେ ଭଲ ମଣିଷ ହୋଇଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କଠାରୁ ଖଞ୍ଜନାର ସନ୍ଦେହ କେବେ ଦୂର ହୋଇ ନଥିଲା ।

କବିତାଟିର ଅର୍ଥହେଲା—

ଜଣାଶୁଣା ଯେଉଁ ପଥ ଗୃହସ୍ଥ ଲାଗି ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇ ରହିଛି, ମୁଁ ଜାଣୁ ଜାଣୁ ସେ ପଥ ଛାଡ଼ି ଗାତରେ ପଡ଼ିଗଲି । ଏକାନ୍ତ କ୍ରୁଦ୍ଧ ହୋଇ ନ୍ୟୂନତମ ବୁଦ୍ଧିରେ ତେଲି ଘଣା ମଧ୍ୟରେ ଚଣା ଭର୍ତ୍ତି କରି ମୁଁ ତୈଳ ପାଇବା ଆଶା କରି ମୋର ଭ୍ରମପୂର୍ଣ୍ଣ ଜୀଦ୍ ରଖିବାକୁ ଯାଇଥିଲି । ନୂଆ ଧୁଆ ହୋଇଥିବା ରାଶି ସାଥିରେ ଜଡ଼ା ପେଷିଲି, ଅଥଚ ନଡ଼ିଆକୁ ସେଥିରେ ପେଡ଼ିଲି ନାହିଁ । ଭଲତେଲ କାହୁଁ ପାଇବି ।

ଯେ ମୁନି ମାନଙ୍କର ତପସ୍ୟା ଧ୍ୱଂସ କରିପାରେ ଏପରି ସୁନ୍ଦରୀ ମୋର ରସବତୀ ସତୀ ନାୟିକା ସଙ୍ଗ ତ୍ୟାଗ କରି ଏ ଫଳ ମୁଁ ପାଇଲି । ଛି, ଛି, ନିପଟ ମାଙ୍କଡ଼ ମୁହିଁ ନିଲ୍ଲଜ୍ଜି ଅଣ୍ଡିରାଚଣ୍ଡୀ ଗୋଡ଼ତଳେ ମୋପରି ରଥିର ମୁଣ୍ଡ ଯାହା ମାଡ଼ିଲି ।

ବହୁ କାଳରୁ ସ୍ଥାପିତ ନାରଙ୍ଗ ବର୍ଣ୍ଣର ପାତାଳ ଫୁଟା ଶମ୍ଭୁଲିଂଙ୍ଗ ମସ୍ତକରେ ବାରୁଣୀ ମଦ୍ୟ ଆଣି ଏହା ଫଳରେ ନିଶ୍ଚୟ ଢାଳିଲି । ଏ ସବୁକଥା କୁଶଳ ବା ଭଦ୍ର ଭାବରେ କହିଲି । କିନ୍ତୁ ପଠାଣ କଥାରେ ଅର୍ଥାତ୍ ଅସଭ୍ୟ ଭାଷାରେ କହିଲେ, ହାୟ ମୁଁ ଗାଣ୍ଡିକୁ ଯାହା କରପତ୍ର ଯୋଡ଼ିଲି ?

ରାତ୍ର ତମାମ ଅନିଦ୍ରାରହି, ନିଦରେ ଗରଗର ହୋଇ ସତରେ ମୁଁ କେତେ ନ ଡାକିଛି ? କିନ୍ତୁ ସେହି ଦୁଶ୍ଚରିତ୍ରା ବେଶ୍ୟା ମୋ ଡାକ ଶୁଣିଲା ନାହିଁ । ଯଦୁମଣି କହେ ମୋ ପୂର୍ବକର୍ମ ଦୋଷରୁ ଏହି ଘଟଣା ଘଟିଲା ବୋଲି ଜାଣିଲି—

*ବିଡ଼ିଲି—ପରୀକ୍ଷା କଲି ।

୫— ବୁଢ଼ୀ ହୋଇନାହିଁ ମାଇପ ଅଛି

ନୂଆଗଡ଼ ଯୁବକ ରାଜା ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତା ଯଦୁମଣିଙ୍କର ପିତା ମୁକୁନ୍ଦ ମହାପାତ୍ରଙ୍କୁ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଦେଇ ରଖିଥିଲେ । ଜମିବାଡ଼ି ନଥିବାରୁ ଚଳିବାରେ ଅସୁବିଧା ହେଲା । ତେଣୁ ମୁକୁନ୍ଦ ରାଜାଙ୍କୁ କହି ନିଜଗଡ଼ ଜଗନ୍ନାଥ ଠାକୁରଙ୍କର ଦୋବୋତ୍ତର ଜମିରୁ କେତେକ ଜମି ରଏତ ହୋଇ ଚାଷ କରୁଥିଲେ । ପିତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁପରେ ଯଦୁମଣି ମଧ୍ୟ ତାହା ଚଷିଲେ । ସେତେବେଳକୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ପ୍ରସିଦ୍ଧି ରାଜଦରବାରରେ ଅତି ଅଧିକ ହୋଇ ନଥାଏ । କେବଳ ରାଜାସାହେବ ତାଙ୍କୁ ଚିହ୍ନନ୍ତି ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ବଡ଼ ଦୁଷ୍ଟ ବୋଲି ଜାଣନ୍ତି । ଯଦୁମଣି କାହାକୁ ନ୍ୟାୟରେ ଡରିବା ବାଲା ନୁହେଁ, ଏବା ସର୍ବତ୍ର ପ୍ରଚାରିତ ହୋଇଥାଏ ।

ସେ ଯେଉଁ ଜମି ଚଷୁଥିଲେ ତାହା ସୋୟମ କିସମର ଜମିଥିଲା । ଜମିର ଆୟ ଦୃଷ୍ଟିରେ ଖଜଣା ନବସି ସେଥିରେ ଅଧିକ କରଧାର୍ଯ୍ୟ ହେବାରୁ ଯଦୁମଣି କେତେ ବର୍ଷର ଖଜଣା ଅସୁଲ ଦେଇ ପାରିନଥିଲେ ।

ସେତେବେଳେ ଜଗନ୍ନାଥ ଠାକୁରଙ୍କର ସିଠକରଣ ଥାନ୍ତି—କାଳିନ୍ଦି ଚରଣ ଚ୍ୟାଉ ପଟ୍ଟନାୟକ । ସେ ଦରିଦ୍ର ଯଦୁମଣିଙ୍କ ନିକଟକୁ ପିଆଦା ପରେ ପିଆଦା ପଠାଇ ଭାରି ହଇରାଣ କଲେ ଏବଂ ତଲବ କରି ନେଇ ଅତି ଅପମାନଜନକ କଥା କହିଲେ । ତେଣୁ ଉକ୍ତ ଚ୍ୟାଉ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ଦୁର୍ବ୍ୟବହାରରେ ମର୍ମାହତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ କବିତା ଲେଖି ସେ ଦିନେ ରାଜ ଦରବାରକୁ ପଠାଇ ଦେଲେ । ରାଜା ତାହା ପାଠକରି ଏପରି ମୋହିତ ହୋଇଗଲେ ଯେ ଉକ୍ତ କବିତା ପାରିଷଦମାନଙ୍କୁ ଶୁଣାଇଁ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଉକ୍ତ ଟଂକିଦିଆ ଭୂସଂପତ୍ତିକୁ ନିଷ୍କର ଜାୟଗିରି ତଳେ ରଖିବାକୁ ସନନ୍ଦ ଏକକିତା ଦେଇ ଦେଲେ ।

କବିତାଟି ହେଲା—

ଜମିର ମାଲିକ ଜଗା ବଳିଆ

ତହିଁ ସିଠ ଅଟେ ଚ୍ୟାଉ କାଳିଆ

ଜମି ଥଳି ମଳି କିସ ବାହୁନିବା

ଯେସନ ମଇଁଷି ଗୋଠ ଚାଳିଆ ।୧।

ଜମିର ଆକାର ତମ୍ବୁ

ତହିଁ ନ ରହଇ ଟୋପିଏ ଅମ୍ବୁ

ଚାରି ପଟ ବିଲ ଶକତି ଆକାର

ମୋ ବିଲ ଖଣ୍ଡିକ ଅଟଇ ଶମ୍ଭୁ ।୨।

ପାଞ୍ଚ କିଆରୀ କି ପାଞ୍ଚ ବନ୍ଧନ

ହିଡ ହାଡ଼ ମେଳ ତହିଁ ଶୋଭନ

ପ୍ରତି କିଆରିରେ ତିନି ତିନି ଖାତ

ସେ ଅଟଇ ବଣ ପଞ୍ଚଲୋଚନ ।୩।

ମାଳୀତ ତହିଁ କି ଡାହୁକା ନଈ

ବୃଷ୍ଟି ହେଲେ କରେ ସେ ଜଳ ଖାଇ

କର୍ପୁର ଚନ୍ଦନ ଗୋଳି ଦେଉଥାଇ

ପଟପଟୁ ପଟୁଆଳି କି ଦେଇ ।୪।

କିସ କହିବି ସେ ଚ୍ୟାଉ ପଟ୍ଟନାୟକ ଗୁଣ

ଭିଆଉ ଭିଆଉ ଦିଆଉ ଅଛି ସେ

ଏତେ କଷଣ ।୫।

କଂସା ବିକି ଟଙ୍କା ଦେବାକୁ ମୋର ଚିତ୍ତ ବଳିଲା

ପିଲାଏ ବୋଇଲେ ଆମ୍ଭର ଏବେ ସବୁ ସରିଲା ।୬।

ଭାତ ସିନା ଏବେ ଖାଇବା ତଳେ ପତର ପାଡ଼ି

ତୋରାଣି କେମନ୍ତେ ପିଇବା ତଳେ ମୁହଁକୁ ମାଡ଼ି ? ।୭।

ପୋଡ଼ା କପାଳକୁ ଦୁର୍ବଳ ହଂସା

ଜାଗର ପଥର—କୁଣ୍ଡି ମୋ କଂସା ।

ଗରା ବୋଲିବାକୁ ଭଙ୍ଗା ମାଠିଆ

ରୁପା ଦୁର୍ଗା ଖଜା ବଢ଼ା ତାଟିଆ

ଘରେ ନାହିଁ କିଛି

ବୁଢ଼ୀ ହୋଇନାହିଁ ମାଇପ ଅଛି ।୮।

ସିଠ—ରାଜ କୋଷର ହିସାବ ରକ୍ଷକ । ଡାହୁକା—ନୂଆଗଡ଼ ରାଜ୍ୟର ଏକ ଗିରିନଦୀ । ପଟୁଆଳି—ପୁଆର (ଯେ ଜମି ମାପନ୍ତି), ଅମିନ । ଜମିର କିସମକୁ ବର୍ଷେ ବର୍ଷେ ପଟୁ ପଡ଼ିବା ଦେଖି ଅଉଳ ବୋଲି ଧାର୍ଯ୍ୟ କରିଦିଅନ୍ତି । ପିଲାଏ—ନିଜ ସ୍ତ୍ରୀ । ଜାଗର—ନୂଆଁ ଗଡ଼ସ୍ଥ ଲଡ଼ୁବାବା ବିରାଜିତ ଶରଣ କୂଳରେ ଜାଗର ଯାତ୍ରାରେ ପଥୁରି ବାସନ ବିସ୍ତର ମିଳେ । ରୂପା ଦୁର୍ଗା—ସେଠା ପର୍ବ ଘରର ଦୁର୍ଗା ରୂପାରେ ପ୍ରତିବର୍ଷ ତିଆରି ହୁଅନ୍ତି । ଖଜା ବଢ଼ାତାଟିଆ—ଦୁର୍ଗା ଦେବୀଙ୍କର ଶରଣ ଏବଂ ବସନ୍ତ ଋତୁରେ ଯେଉଁ ଷୋଳ ଦିନ ଏବଂ ନବଦିନ ପର୍ବହୁଏ, ସେ ସମୟରେ ବାଉଁଶ ପାତିଆ ତିଆରି କଣା କଣା ଚାଙ୍ଗଡ଼ାରେ ଖଜାପିଠା ବଢ଼ାଯାଏ, ତାହାକୁ ତାଟିଆ କହନ୍ତି । ପଟିଦିଅଁ ତିଆରି କରି ମହାରଣା ଭାବରେ ଯଦୁମଣି ତାହା ପର୍ବବେଳେ ପ୍ରତ୍ୟହ ପାଇଥାନ୍ତି । ବୁଢ଼ୀ ହୋଇନାହିଁ—ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ନିରନ୍ତର ନବୀନା ଥିଲେ ।

୬—ପେଟ କଣକ ପାଇଁ

ବଡ଼ ଦୁଃଖରେ ଚଳୁଥିବାରୁ ବୃଦ୍ଧ ବାପାଙ୍କ ସହିତ ଖର୍ଚ୍ଚ ବାର୍ଚ୍ଚ ଘେନି ଯଦୁମଣିଙ୍କର କଳହ ହୁଏ । ଘରେ ପଇସା ନଥାଏ । କାରଣ ରଜା ଘରର କାମଦାମ ପଡ଼ିଲେ ଅବା ପାଞ୍ଚପଇସା ମିଳେ ନ ହେଲେ ଗାଁ ଲୋକଙ୍କ ପାଇଟିପତର କରି ଯତ୍ ସାମାନ୍ୟ ରୋଜଗାର ହୁଏ । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ପିତା ବୃଦ୍ଧ ମୁକୁନ୍ଦ ମହାପାତ୍ର ପୁଅ ଆସିଲେ ପଇସା ଦେବ କହି ଯାହା ଯେଉଁଠି ଦେଖିଲେ କିଣିପକାନ୍ତି ।

ଏହି ଘଟଣାରେ ଦିନେ ପାଚଲା କଦଳୀ ଦୁଇ ଫେଣା କିଣିବାରୁ ଯଦୁମଣି ବାପାଙ୍କୁ କହିଲେ—‘ଘରେ ନ ଜଳଇ ଚୁଲି ନାଁ ଗାଣ୍ଡିଆଡ଼େ ପାଟଫୁଲି ।’ ଏପରି ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅପମାନ ସୂଚକ କଥା କହିବାରୁ ତାଙ୍କ ପିତା ମନଦୁଃଖରେ ରାଜାଙ୍କ ନିକଟରେ ପୁଅ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଗୁହାରି କଲେ । ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ସେତେବେଳକୁ ଚିହ୍ନିଗଲେଣି । ଯେଉଁ ପାରିଷଦମାନେ ଯଦୁମଣିଦ୍ୱାରା ଲାଞ୍ଚିତ ହୋଇଥିଲେ ସେମାନେ ରାଜାଙ୍କ ମନରେ ଉତ୍ତେଜନା ସୃଷ୍ଟି କରି ବୁଢ଼ାକୁ ବସାଇ ପାଇକଦ୍ୱାରା ତାଙ୍କୁ ଡକାଇଲେ ।

ଯଦୁମଣି ରାଜାଙ୍କ ଡକରା ବେଳେ ଘରଖରଚ ଚଳାଇବେ ବୋଲି ଷଢ଼େଇ ଫୋଡ଼ୁଥିଲେ ଅଣକ ତିଆରି କରି ବିକି ବାକୁ । ପାଇକ ଡକରା ଶୁଣି ତାଳପତ୍ର ଖଣ୍ଡିକରେ ଲେଖି ଦେଲେ, ଲେଖନ ମୂନରେ ପଦଟିଏ । ପାଇବାକୁ କହିଲେ ଯେ ତୋତେ ପଠେଇଛି, ତା ହାତରେ ଏହି ପତ୍ରଖଣ୍ଡ ଦେଇଦେବୁ ।

ସେଥିରେ ଲେଖାଥିଲା—

‘ଅଣକ ଖୋଳୁଛି ପେଟ କଣକ ପାଇଁ

ସଭାରେ ବସିଛି ସେ ଜଣକ ପାଇଁ ।’

ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଲା—ପରିବାରର ପେଟର ସୂକ୍ଷ୍ମାଂଶ ଲାଗି ଅଣକ (ଷଢ଼େଇ ଡଙ୍କି) ଖୋଳୁଛି । ଏଥିରୁ ଅବସ୍ଥା ଜାଣିହେବ । ସେହି ଜଣକ ପାଇଁ ବାପାଙ୍କ ଲାଗି ସଭାରେ କି ରାଜ ଦରବାରରେ ବସିଛି କି ଢୁକିଛି । ବିଚାରର ଜଣେ ଆସାମୀ ହୋଇ ପଡ଼ିଛି । କିନ୍ତୁ କିପରି ଯିବି ? ମୁଁ ଗଲେ ସେଇ ଜଣକ ସାଥିକୁ ଏଣେ କୁଟୁମ୍ବ ଯେ ଉପବାସରେ ରହିବେ ?

ଏହି କବିତାଟି ପାରିଷଦ ମାନେ ପାଇ କୁପିତ ହୋଇ ରାଜାଙ୍କୁ ଦେଖାନ୍ତେ ରାଜା ତାହା ପଢ଼ି ନୀରବ ହେଲେ ଏବଂ ପାରିଷଦମାନଙ୍କୁ ତା ସହିତ ନ ଲାଗିବାକୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଇ ମୁକୁନ୍ଦଙ୍କୁ କିଛି ଅର୍ଥ ଏବଂ ସଞ୍ଚାଟିଏ ଦେଇ ବିଦାୟ କରିଥିଲେ ।

୭—ଗୃହ

ସଂସ୍କୃତ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଚଂପୁ ପ୍ରଣେତା ବକ୍ରବାକ୍ ଚକ୍ରପାଣି ପଟ୍ଟନାୟକ ଥରେ ନୂଆଗଡ଼ ରାଜଦରବାରକୁ ପରିଣତ ବୟସରେ ନିଜର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଏବଂ ଅଭାବମୋଚନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଘେନି ଆସିଥିଲେ । ସେତେବେଳକୁ ଯଦୁମଣି ଜଣେ ହାସ୍ୟରସିକ କବି ଭାବରେ ଜନ ସାଧାରଣରେ ଜଣାଶୁଣା ହେଲେଣି । ଢୋଲବାଦ୍ୟ କୋଶେ—ତୁଣ୍ଡ ବାଇଦ ସହସ୍ର କୋଶ । ତାଙ୍କ କଥା ଗାଁକୁ ଗାଁ ବ୍ୟାପୀ ଯାଉଥାଏ । ତାହା ଚକ୍ରପାଣି ଶୁଣିଥାନ୍ତି । ସେ ମଧ୍ୟ ଆଶା କରିଥାନ୍ତି, ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସହିତ କିପରି ଦେଖା ହେବ । ଗୁଣ ଚିହ୍ନେ ଗୁଣିଆ, ସୁନା ଚିହ୍ନେ ବଣିଆ । କିନ୍ତୁ ନୂଆଗଡ଼ ରାଜଦରବାରରେ ତାଙ୍କର ସ୍ଥାନ ନ ଥାଏ । ବ୍ରାହ୍ମଣ, କ୍ଷତ୍ରିୟ ଏବଂ କରଣମାନେ କେବଳ ଦରବାରରେ ବସୁଥାନ୍ତି । ଏତଦ୍‌ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟମାନେ ସେଥିରୁ ବଞ୍ଚିତ ଥାନ୍ତି ।

ଯଦୁମଣି ହଠାତ୍ ଦିନେ ଶୁଣିପାରିଲେ ଯେ, ବକ୍ରବାକ୍ ଚକ୍ରପାଣି ଗଡ଼କୁ ଆସୁଛନ୍ତି । ରାଜପଥରେ ଯିବାବେଳେ ଯଦୁମଣି ଦେଖିଥିଲେ ଯେ, ଜଣେ ଲମ୍ବ ସାଟ ପଟାବୃତ ଗର୍ବୀତ ଚେହେରାର ଏକ ବିଳାସୀ ପ୍ରୌଢ଼ ବ୍ୟକ୍ତି ଜଣେ ଭଣ୍ଡାରି ସହିତ ଯାଉଛନ୍ତି । ଯଦୁମଣିତ ଭଲ ଲୋକଙ୍କ ଠାରେ ଅଠା ବୋଳିବା ଲୋକ । ସୁତରାଂ ପଥରେ ଯାଉଥିବା ପ୍ରୌଢ଼ ଚକ୍ରପାଣିଙ୍କୁ ଯୁବା ଯଦୁମଣି ପଚାରିଲେ—

ଆଜ୍ଞା, ଆପଣ କିଏ କି ?

ଚକ୍ରପାଣି ଏକ ଅର୍ବାଚୀନ ଗାଉଁଲିଆ ଯୁବାର ଏ ପ୍ରଶ୍ନ ଶୁଣି ମୂର୍ଖ ମନେ କରି ଯାଉ ଯାଉ ଗମ୍ଭୀର ସ୍ୱରରେ କହିଲେ—

‘ବିଷ୍ଣୁ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ମୋର ନାମ ମିଳିବ’

ତହୁଁ ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ ମତି ଯଦୁମଣି କହିଲେ—ତେବେ ଆପଣଙ୍କ ନାମ ‘ଗୁହ’ । ଭଣ୍ଡାରି ଟୋକାଟା ଖିଂ କରି ହସି ଦେଇ କହିଲା—ସାଆନ୍ତେ କ’ଣ ‘ବିଷ୍ଠା’ କହୁଛନ୍ତି ।

ସତରେ ‘ଗୁହ’ କହିଲେ ମଳକୁ ବୁଝାଏ ପୁଣି ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ବୁଝାଏ ।

ପ୍ରୌଢ଼ ବକ୍ରବାକ୍ ଅନୁମାନ କଲେ ଏତ ? ସେଇ ନୁହେ ହସି କହିଦେଲେ—‘ଓହୋ, ତୁମ୍ଭେ ଯଦୁମଣି ? ଭଲ ହେଲା—ମୁଁ ଯେ ଚକ୍ରପାଣି ପଟ୍ଟନାୟକ ।

ଯଦୁମଣି ଶିଶୁପରି କରଯୋଡ଼ି କବିବରଙ୍କୁ ‘ପ୍ରମାଣ’ କଲେ । ଚକ୍ରପାଣି ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଶିର ଆଉଁଶି ଆଶୀର୍ବାଦ କରି କହିଲେ—‘ପ୍ରିୟତମ ! ତମର ରୂପ, ଯୌବନ, ବିନୟାଦି ଗୁଣରେ ମୁଁ ଯେପରି ମୁଗ୍‌ଧ ହେଲି, ସମସ୍ତ ଜଗତ ଦିନେ ମୁଗ୍‌ଧ ହେବ । ତୁମ୍ଭେ ବିଜ୍ଞ, ତେଣୁ ସମାଜରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠତମ ହୋଇ ପାରିବ ।”

୮— ପାଦ ପୂରଣ

ନୂଆଗଡ଼ ରାଜସଭାରେ ଥିବା ପଣ୍ଡିତ ଚାରିଜଣଯାକ ଦିନେ ଜାଣିଶୁଣି ଅନୁପସ୍ଥିତ ରହିଲେ । ରାଜା ବିନାୟକ ଅସ୍ଥିର ହୋଇ ଉଠିଲେ । କିନ୍ତୁ ବକ୍ରବାକ୍ ଚକ୍ରପାଣି କହିଲେ—କାହିଁକି ? ଆମର ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସହିତ କିଛି ଗୋଟାଏ ଚର୍ଚ୍ଚା ହେଉ । ପରିଷଦଙ୍କ ବାରଣ ସତ୍ତ୍ୱେ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଡକରା ହେଲା । କୁତ୍ସିତ ବେଶଭୁଷା ଦେଖି ରାଜା ମନରେ ଦୁଃଖିତ ହେଲେ ସତ; କିନ୍ତୁ ପ୍ରୌଢ଼ ମହାପଣ୍ଡିତ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଚଂପୁ ପ୍ରଣେତା ବକ୍ରବାକ୍ ଚକ୍ରପାଣି ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ଦୟାରୁ ଓଡ଼ିଆରେ ଶାସ୍ତ୍ରଚର୍ଚ୍ଚା ହେବାରୁ ଯଦୁମଣି ସେ ଦିନୁଁ ଆତ୍ମସମ୍ମାନ ଲାଭକରି ନିଜକୁ ଧନ୍ୟ ମଣିଲେ ।

ଭୁମିରେ ଧୂଳି ଶଯ୍ୟାରେ ବସିଥିବା ବଢ଼େଇ ଯୁବକ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ, ଅଭିଜାତ ବହୁମୂଲ୍ୟ କାଷ୍ଠାସନ କୁର୍ଚ୍ଚିରେ ବସିଥିବା ପ୍ରୌଢ଼ ଚକ୍ରପାଣି ପାଦପୂରଣ ଲାଗି ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ—

ପ୍ରଥମ ପ୍ରଶ୍ନ

ପ୍ରମତ୍ତ କେଶରୀ            ଗଜକପୋଳକୁ

ନିରେଖଇ କଦାଚିତେ

ଯଦୁମଣି ସାଥେ ସାଥେ କହିଲେ—

ମହିଷାରୀ ରଥ            ଗଣନାଥ ମାଥ

କଇଳାଶ ପରବତେ ।

(ଏହାର ଅର୍ଥହେଲା ଯେ—ଚକ୍ରପାଣି ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ—ଅତି ମତ୍ତସିଂହ ଗଜ ମସ୍ତକକୁ କେବେ କେବେ ଦେଖେ ମାତ୍ର ଆକ୍ରମଣ କରେ ନାହିଁ । ତାହା ଶୁଣି ଯଦୁମଣି ଉତ୍ତର ଦେଲେ—ପାର୍ବତୀଙ୍କ ବାହନ ସିଂହ କୈଳାଶ ପର୍ବତରେ ଗଣପତିଙ୍କ ମସ୍ତକକୁ ଏହିପରି ଦେଖିଥାଏ ।)

ଦ୍ୱିତୀୟ ପ୍ରଶ୍ନ

ଚକ୍ରପାଣି ପୁଣି ପ୍ରୀତ ହୋଇ ପଚାରିଲେ—

କିବା ପ୍ରଶଂସିବା            ପ୍ରଶଂସା ପଦବୀ

ଅଛି ବୋଲି ବଲାରାତିରେ ।

ଯଦୁମଣି ହଠାତ୍ ଉତ୍ତରରେ କହିଲେ—

ମୁକ କରି ଅଛି             ଯେ ବାଳାମଣିର

ଶ୍ରୀ ଚରଣେ ବଳା ରାତିରେ ।

ପ୍ରମତ୍ତ—ଅତିମତ୍ତ । ମହିଷାରୀ—ଦୁର୍ଗା । ଦୁର୍ଗାରଥ—ସିଂହ । ବଳାରାତି—ଇନ୍ଦ୍ର । ବଳା—ଗୋଡ଼ର ବାଜେଣି ନୂପୁର । ରାତିରେ—ରାତ୍ରରେ—ବାଳାମଣି—ପଦ୍ମିନୀଣିୟା ।

ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଲା ଯେ—ଚକ୍ରପାଣି ପଚାରିଲେ—‘ଇନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଠାରୁ ପ୍ରଶଂସା ପଦବୀ ଆଉ କାହାର ଅଧିକ ଅଛି ବୋଲି ପ୍ରଶଂସା କରାଯାଇପାରେ । ରସିକ ଯଦୁମଣି ଉତ୍ତର ଦେଲେ —‘ଯେଉଁ ସୁପୁରୁଷ ନିଜ ଜାୟାର ଅତି ସୁନ୍ଦର ପାଦଯୁଗଳର ବାଜେଣି ନୂପୁରକୁ ରାତିରେ ରତିରଙ୍ଗରେ ମୂକ କରିପାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ବିପରୀତ ରତିଦାନରେ ଯେ ନାରୀକୁ ସ୍ୱୀକୃତ କରାଇ ଆୟତ୍ତ କରିପାରେ । (ବିପରୀତ ରତିରେ ସୁଭଗାନାରୀ ବାଜେଣି ନୂପୁର କାଢ଼ିଦେଇ ରଙ୍ଗରେ ଲିପ୍ତ ରହେ—କିଛି ଲଜ୍ଜା ଗୋପନ ଲାଗି ।

ତୃତୀୟ ପ୍ରଶ୍ନ

ଚକ୍ରପାଣି ପୁନଶ୍ଚ ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ :—

‘‘ସେହି ସମୟରେ

ବଧୂ ଶ୍ୱଶୁର ସଂଗ ଇଚ୍ଛାକରେ”—ଏହାର ପାଦ ପୂରଣ କରନ୍ତୁ ।

ଯଦୁମଣି ଆକାଶରୁ ତୋଳି ଆଣିଲାପରି କହିଗଲେ—

ଦ୍ରୁପଦ ନନ୍ଦନା ଚାରୁ ସୁକେଶୀ

ଭୀମ ବୀର ସଙ୍ଗେ ସୁରତେ ରସି

ଗବାକ୍ଷ ମାର୍ଗରେ ବସି ବିରସେ

ଲୋଡ଼େ ଯେତେବେଳେ ପବନକୁ ସେ

ସେହି ସମୟରେ

ବଧୂଶ୍ୱଶୁର ସଂଗ ଇଚ୍ଛାକରେ ।

(ଭୀମ ପବନ ସୁତ ଥିବାରୁ ଦ୍ରୌପଦୀ ତାଙ୍କର ବଧୂ ଅଟନ୍ତି ।)

ଚତୁର୍ଥ ପ୍ରଶ୍ନ

ପୁନର୍ବାର ଚକ୍ରପାଣି ଶେଷ ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ—

‘‘କାଣି ଗଣିକା” ଏହି ପଦକୁ ବାମରୁ ଦକ୍ଷିଣକୁ ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣରୁ ବାମକୁ ପଢ଼ିଲେ ଯେପରି ଏକ ପଦ ବୋଲି ପ୍ରତୀତ ହେଉଛି । ସେହିପରି ଏହାର ଦକ୍ଷିଣ ଓ ବାମରେ ଏପରି ସମାନ ସଂଖ୍ୟକ ବର୍ଣ୍ଣ ବିନ୍ୟାସ କରି ଗୋଟିଏ ତଦ୍ରୂପ ବାକ୍ୟ ରଚନା କର ।

ଯଦୁମଣି ତାହା ଶୁଣିବା ମାତ୍ରେ କହିଲେ—

‘‘କଡ଼ାକୁ କାଣି ଗଣିକାକୁ ଡାକ”

କାଣି ଗଣିକା— କାଣି ଦାବୀ କଡ଼ାକୁ—କଡ଼େ କଉଡ଼ିକୁ

ହସରେ, ଆନନ୍ଦରେ ଚଉଦିଗ ଉଛୁଳି ପଡ଼ିଲା । ଏପରି ଅଦ୍‌ଭୁତ କୃତ୍ତିତ୍ୱରେ ରାଜା, ରାଜପରିଷଦ ଚମତ୍‌କୃତ ହୋଇଗଲେ । ଏମନ୍ତ କି ସ୍ୱୟଂ ଚକ୍ରପାଣି ନିଜ ଆସନରୁ ଉଠିଯାଇ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଭୁରିଭୁରି ପ୍ରଶଂସା କରି ତାଙ୍କୁ ରାଜଦତ୍ତ ନିଜ ଆସନରେ ସ୍ଥାନ ଦେଲେ ।

ରାଜା ବିନାୟକ ମାନଧାତା ଏହା ଦେଖି ତୁରନ୍ତ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଆସନ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଦାନ କରି ‘‘ତୁମ୍ଭେ ଆଜୁଠୁ ରାଜକବି ହେଲ” ବୋଲି ଆଜ୍ଞା କରନ୍ତେ ଆନନ୍ଦ ଧ୍ୱନିରେ ଚଉଦିଗ ପୂରି ଉଠିଲା ।

ରାଜା ଚକ୍ରପାଣିଙ୍କୁ କହିଲେ—

‘‘ଆପଣ ତ କେତେକ ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ । ଯଦୁମଣି ଆପଣଙ୍କୁ କିଛି ପ୍ରଶ୍ନ କରିବେ, ଅନୁମତି ଦିଅନ୍ତୁ ।”

ବକ୍ରବାକ୍ କହିଲେ—

ଛାମୁଁଙ୍କର ଯେପରି ଇଚ୍ଛା ମୋର ଇଚ୍ଛା ତଦ୍ରୂପ । ଯୁବକ କବି ଯଦୁମଣି ମୋତେ ପ୍ରଶ୍ନ କରନ୍ତୁ । ମୁଁ ଉତ୍ତର ଦେଇ ନ ପାରିଲେ ମଧ୍ୟ ଲଜ୍ଜିତ ହେବିନାହିଁ । କାରଣ ସେ ତରୁଣ ମୁଁ ବୃଦ୍ଧ ।

ରାଜାଙ୍କର ବାରଂବାର ସନିର୍ବନ୍ଧ ଅନୁରୋଧରେ ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ଯଦୁଣଣି ମହାକବି ଚକ୍ରପାଣିଙ୍କ ପଦସ୍ପର୍ଶ କରି ନମ୍ର ବଦନରେ ପଚାରିଲେ—

ଛବିରେ କେ ଜିଣେ ନବ ରବିଙ୍କି—(ଅବିର—ଫଗୁ)

କେ ପେଟ ପୋଷେ ଧନୁଶର ବିକି—(ଅବୀର—ଦୁର୍ବଳ)

ଜଳଠାରେ ଭୀତି କାହାର ନିତି—(ଅବିର—ଅବି-ଛେଳି)

କାର ଭୟ ନାହିଁ ଉରଗ ପ୍ରତି— (ଅବିର — ଅ-ବିଷ୍ଣୁ-ବି-ପକ୍ଷୀ, ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ପକ୍ଷୀ ଗରୁଡ଼)

ବିଚାରି କହିବ

ଚାରି ପଦାର୍ଥ ଏକ ହୋଇଥିବ ।

ବୃଦ୍ଧ ସଂସ୍କୃତିଜ୍ଞ କବି ଏହାର ଉତ୍ତର ପ୍ରକୃତରେ ହଠାତ୍ ଦେଇ ପାରିଲେ ନାହିଁ । ବରଂ କହିଲେ ‘ଯଦୁମଣି’ ! ତୁମେ ମୋର ପ୍ରିୟତମ ଅନୁଜ । ମୁଁ ତୁମ ପାଖରେ ହାରିଗଲି । ଗଜପତିତ୍ର ବକ୍ରବାକ୍ ଉପାଧି ଆଜିଠୁ ଋଜୁବାକ୍ ହୋଇଗଲା ।

ମୁର୍ଖ ଜନତା ଚିତ୍‌କାର କରି ଚକ୍ରପାଣିଙ୍କର ନିନ୍ଦା କରନ୍ତେ ଚକ୍ରପାଣି ସ୍ୱରଚିତ ଗୁଣ୍ଡିଚା ଚମ୍ପୁର କେତେକାଂଶ ଶୁଣାଇ ମୂର୍ଖମାନଙ୍କର ଚେତନା ଜାଗ୍ରତ କରି ଯଥାବିଧି ବିଦାକି ନେଇ ବିଦାୟ ନେଇଗଲେ ।

ଚକ୍ରପାଣିଙ୍କ ଲାଗି ଯଦୁମଣି ରାଜଦ୍ୱାରରେ ସମ୍ମାନିତ ହେଲେ । ତେଣୁ ଯଦୁମଣି ତାହାଙ୍କୁ ଯେବେ ଦେଖୁଥିଲେ ମଥା ନତ କରି ପ୍ରଣାମ କରୁଥିଲେ ।

ଏହି ଘଟଣାରେ ରାଜା ବିନାୟକ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଉପଯୁକ୍ତ ପୁରସ୍କାର ଦେଇ କେବଳ ସଭାକବି ନୁହେ ନିଜର ବୟସ୍ୟ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ବୟସ୍ୟ ହେବା ବିଧି କେବଳ ପୁରୋହିତ ପୁତ୍ରମାନଙ୍କର ପାରଂପାରିକ ରହି ଆସିଥିଲା । ଏଇଠି ତା’ର ବ୍ୟତୀକ୍ରମ ଘଟିଲା । ଗୋଟିଏ ବଢ଼େଇ ଯୁବକ ରାଜସଭାରେ ଆସନ ଲଭିଲା ଏବଂ ରାଜାଙ୍କର ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ବନ୍ଧୁ ହୋଇଗଲା ।

୯—ଚାନ୍ଦ ଗଉଡୁଣୀ

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଦୁଆରକୁ ଚାନ୍ଦବାଲି ଗୋଟିଏ ଯୁବତୀ ଗଉଡ଼ୁଣୀ ଦୁଧ ଦହି ବିକ୍ରୟ କରି ଆଣେ । ଦିନେ ସେ ଘରେ ଥିବାବେଳେ ଉକ୍ତ ଗଉଡ଼ୁଣୀ ଆସିଥିଲା । ତାକୁ ଦେଖି ଯଦୁମଣି କହିଥିଲେ—

‘ଆ—ଟିକାଏ ଦୁଧର ମୂଲ୍ୟ କେତେ ?’ ଅର୍ଥାତ୍ ତୁମେ ଯେଉଁ ଦୁଗ୍‌ଧ ଆଣିଚ ସେଥିର ଆଟିକାର ମୂଲ କେତେ ? ଉକ୍ତ ଯୁବତୀ ଗଉଡ଼ୁଣୀ ଯେପରି ନବ ଯୁବତୀ ଥିଲା ସେପରି ରସିକା ଏବଂ ପଣ୍ଡିତା ମଧ୍ୟ ଥିଲା । ସାଧାରଣ ସ୍ତ୍ରୀଲୋକ ବୋଲି ଭାବି ଯଦୁମଣି ଏପରି ପ୍ରଶ୍ନ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ସେ ବୁଝିଲା ଯେ ପଣ୍ଡିତବର ଗ୍ରାହକ ଯଦୁମଣି ତାକୁ ପରିହାସ କରୁଛନ୍ତି । ତେଣୁ ସେ ଉକ୍ତ କଥାକୁ ମନେ ମନେ ଏପରି ବୁଝିଲା—

‘ଆ ଟିକେ ଦୁଧର ମୂଲ କେତେ’ ? ଅର୍ଥାତ୍—ମୋ ପାଖକୁ ଆ ଟିକିଏ । ଏବଂ କହ ପୀନ ପୟୋଧର ମର୍ଦ୍ଦନର ମୂଲ୍ୟ କେତେ ? ଏହା ବୁଝି ସେ ମୁଚୁ ମୁଚୁ ହସି ଉତ୍ତର କଲା—

ବଢ଼ାକର ମୂଲ ଯେତେ’ ଅର୍ଥାତ୍ ବଢ଼େ ଦହିର ମୂଲ୍ୟ ଯେତେ ?

କିନ୍ତୁ ଯଦୁମଣି ବୁଝିଲେ ଯେ ସେ ପଣ୍ଡିତା ତାଙ୍କୁ ହରାଇ ଦେଲା । କାରଣ ସେ ପଣ୍ଡିତା ଶେଷରେ କହିଲା − ବଢ଼େଇ ଘରେ କରମୁଲ କେତେ ? ଯେବେ ଏଡ଼େ ରସିକ ତୁ ମୂଲ ବଢ଼ାଇ ଚାଲେ ଯେତେ ମୂଲ ବଢ଼େଇବୁ । ମୋ ସ୍ୱାମୀ ପ୍ରେମରୁ ତୁ କଣ ବଢ଼େଇ ମୂଲ ଦେବୁ ତା’କହ ? ଆରେ – ଦେଇ ପାରିବୁତ ?

ଖଂଜନା କାର୍ଯ୍ୟବ୍ୟସ୍ତ ଥିଲେ, ହଠାତ୍ ଏ ଭକ୍ତି ପ୍ରତ୍ୟୁକ୍ତିର ଆଭାଷ ଜାଣି କହିଲେ—‘ହଇହେ ସକାଳଟାରୁ ଆଜି କାଶୀପୁରିଆଣୀ ଚାନ୍ଦ ପାଖରେ ହାରିଲ । ତା ସାଙ୍ଗରେ ଲାଗିଲ କିଆଁ ? ବୃତ୍ତିକରେ ବୋଲି ତାକୁ କ’ଣ ସହଜ ଜାଣିଛ କି ? ସେ ତୁମକୁ ପାଠ ପଢ଼େଇ ଦବ ।

ଯଦୁମଣି କହିଲେ କାଶୀରେତ ସମସ୍ତେ ହାରନ୍ତି । ମୁଁ ହାରିଲେ କ୍ଷତିଟା କଅଣ ? ତିନିଜଣଙ୍କ ହସରେ ଘର ଉଲ୍ଲସି ଉଠିଲା ।

୧୦—ଏବେ ମାଆ ଚାଲିଗଲେ

ବାପ ମରିଯିବା ପରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ମାଆ ଏକାନ୍ତ ରୁଗଣା ଥାନ୍ତି । ଥରେ ଶ୍ରାବଣ ମାସରେ ବର୍ଷା ଭୀଷଣ ଭାବରେ ଲାଗି ରହିଥାଏ । ଝଡ଼ି ଯୋଗୁଁ କାଠପତ୍ର ମିଳୁ ନଥାଏ । ଦିନେ ରୋଷେଇ ପାଇଁ କାଠ ଖଣ୍ଡିଏ ସୁଦ୍ଧା ନଥିବାରୁ ତାଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ କହିଲେ— ‘ହଇ ହେ ! ଆଜି ଭାତ କିପରି ରାନ୍ଧିବି ?

ଯଦୁମଣି କହିଲେ—‘ସମ୍ଭାଳ ସମ୍ଭାଳ କାଠ ଏଇକ୍ଷଣି ଆଣିଦେଉଛି । ସ୍ତ୍ରୀ କହିଲା—ପଇସାଟିଏତ ନାହିଁ, କାଠ କିପରି ଆଣିବ ?

ପୁଣି ଯଦୁମଣି କହିଲେ—ସମ୍ଭାଳ ଟିକିଏ ?

ମାଆ ତାଙ୍କର ଘୋଡ଼ି ଘାଡ଼ି ହୋଇ ଶୋଇଥାନ୍ତି । ସେ ଯାଇ ମାଆଙ୍କୁ କହିଲେ ‘ମାଆ ! ମୁନ୍ଦୁରା ଘୋଡ଼େଇ ଦେବି ? ମାଆ ଅତି ଦୁର୍ବଳ ଥିବାରୁ ଖାଲି ହଁ ଭରିଲେ । ତେଣୁ ସେ ମୂନ୍ଦୁରାକୁ ଯତ୍ନରେ ଘୋଡ଼େଇ ଦେଇ ଦାଣ୍ଡ କନ୍ଦି ଘରେ ଭୋ ଭୋ ହୋଇ କାନ୍ଦି ବସିଲେ ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କର ହାହାକାର କ୍ରନ୍ଦନ ଶୁଣି ଲୋକ ଜମିଗଲେ । ବର୍ଷା ଝିପି ଝିପି ହେଉଥାଏ । ଲୋକେ କ’ଣ ହେଲାବୋଲି ପଚାରିବାରୁ ସେ ତାଙ୍କୁ କାନ୍ଦି କାନ୍ଦି କହିଲେ—‘ଅବଧାନ ! ବାପେ ଯାଇ ଥିଲେ । ଏବେ ମାଆ ଚାଲିଗଲେ । ଏପରି ଅଭାଗ୍ୟ ଯେ କାଠ ଦିଖଣ୍ଡି ସୁଦ୍ଧା ନାହିଁ ଲାସ ଦାହ କରିବି କିପରି ଏ ପାଗରେ’ ? ତାଙ୍କ ମାଙ୍କ ଶବ ଦୂରରୁ ଦେଖି ଲୋକେ ଏକାନ୍ତ ବିକଳ ହେଲେ ଏବଂ—

ସହାନୁଭୂତି ଦେଖାଇ କହିଲେ—କାଠ ସଜିଲ ହେଲେ ସିନା ସେ ଯାହା କରିବେ ? ତେଣୁ ସମସ୍ତେ ଯେଝା ବାଡ଼ିରୁ ଖଣ୍ଡେ ଖଣ୍ଡେ କାଠ ଆଣି ତାଙ୍କ ଦୁଆରେ ଜମା କରିଦେଇ ଗଲେ । ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ ଗାଡ଼ିଏ ଉପରେ କାଠ ଜମା ହୋଇଗଲା । ଜାତି ନୀତିକଥା —ଯେଝାଘରକୁ ଯେଝା ଗଲେ । କେହି କେହି ପିଣ୍ଡାଦାଢ଼ରେ ଅନାଇଁ ରହିଲେ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଘଟଣା କ’ଣ ଘଟୁଛି ବୋଲି ? ଯଦୁମଣି ସେହି ଝିପି ଝିପି ବର୍ଷାରେ କାଠତକ ଧୀରେ ଧୀରେ ଘର ଭିତରକୁ ବୋହିବା ଦେଖି ଲୋକେ ଭାବିଲେ ଯଦୁମଣି ଯେଉଁ ଲୋକ ସେ ବୋଧ ହୁଏ ସେ ରଇକୁ ବାଡ଼ିପାଖେ କରିଦେବ । ଗଡ଼କୁ ଯାଇ ଜାତିଭାଇଙ୍କୁ ଡାକିବ ନାହିଁ—ସେ ଯେପରି ବିଟୋଳ ଆଉ ଖଣ୍ଟ ।

କାଠ ବୁହା ସରିବା ପରେ ଯେଝା ଦୁଃଖ ସୁଖରେ ଲୋକେ ଯେଝା ଘରକୁ ଚାଲିଗଲେ । ମାସକର ଜାଳିବାକୁ କାଠ ଆମଦାନୀ କରି ଯଦୁମଣି ଖୁସିଟାଏ ହେଲେ ସତ; କିନ୍ତୁ ସତକୁ ସତ ତାଙ୍କ ମାଆ ତିନିମାସଠେଇ ମରିଗଲେ ।

ଖଣ୍ଟ ଯଦୁମଣି କାଠ ଠକିନେଲେ ବୋଲି ଜାଣିପାରି ଘରେ ଘରେ ଗାଁର ସମସ୍ତେ ସେଦିନ ହସିବାକୁ ଲାଗିଲେ ।

୧୧— ତେଲିମୁଣ୍ଡେ ହେଲା ବୃଷ୍ଟି

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଗାଁ ‘ଇଟାମାଟିରେ’ ତେଲିସାହିର ନିଧି ମହାପାତ୍ର ଜଣେ ତେଲି ମହାଜନ । ସେ ନିଜକୁ ଜଣେ ଧର୍ମ୍ମପ୍ରାଣ ବ୍ୟକ୍ତି ବୋଲି ରାଜାଙ୍କ ନିକଟରେ ନାନା ଘଟଣାରେ ପରିଚୟ ଦେଇ ବହୁତ ଟଙ୍କା ରାଜକୋଷରୁ ଲାଭକଲା । ଏଣେ ରାଜାଙ୍କ ନାଁରେ ବକଲମ ଚଲାଇ ଗାଁ ଗାଁରୁ ବେଠି ବାଡ଼େଇ ଗୋଟିଏ ଠାକୁର ମଣ୍ଡପ ତିଆରି କରାଇଲା । ଏବଂ ସମୟ କ୍ରମେ ସେହି ମଣ୍ଡପଟି ନିଧି ମହାପାତ୍ର ନାମରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରାହେଲା ।

ରାଜଦ୍ୱାରକୁ ସମସ୍ତେ ତ ଯାଅ ଆସ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଭିତର କଥା କିଏ ଜାଣୁଛି । ଯେଉଁ ଜଣକର ହଳଶଗଡ଼ ଅଛି ତାଙ୍କୁ ହୁକୁମ ଶୁଣାଏ ‘ହେ ନିଶଙ୍କ, ଛାମୁତ ହୁକୁମ ଦେଇଛନ୍ତି, ତୁମେ ଦଶ ଗାଡ଼ି ବାଲି ବୋହିଦବ । ସେପରି ଆଉଜଣକୁ କହେ ତୁମେ ପଚିଶିଗାଡ଼ି ପଥର ବୋହିଦବ । ଦେଉଳ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ସରିଲେ ମଧ୍ୟ ବେଠି କମିଲା ନାହିଁ । ସେ ନିଜର ଆବଶ୍ୟକତା ଘେନି ଠାକୁରଙ୍କ ନାଁରେ ବେଠି ଚଲାଇ ଥାଏ । ଏ ଘଟଣାରେ ବହୁଲୋକ ଉତ୍ତ୍ୟକ୍ତ ହୋଇଗଲେ । କିନ୍ତୁ କେହି କିଛି ମାତ୍ର ପ୍ରତିକାର କରି ପାରିଲେ ନାହିଁ । ଯଦୁମଣି ଏ ଘଟଣାରେ ଏକାନ୍ତ ବିବ୍ରତ ହୋଇ ଗୋଟିଏ କବିତା ରଚନା କରି ହୁରିଆ ପିଲାଙ୍କୁ ଶିଖାଇ ଦେଲେ । ପିଲାଏ ସେ ଗୀତ ସଂଜ, ସକାଳ ଦିପହରେ ଚାରିଆଡ଼େ ଗାଇ ଚାଲିଲେ ।

ସରିଲା ରାଜାଙ୍କ ଗଣ୍ଠି

ପରଜାଏ କଲେ ବେଠି

ଏମନ୍ତ ମଣ୍ଡପ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଚାଉଳ

ତେଲି ମୁଣ୍ଡେ ହେଲା ବୃଷ୍ଟି ।

ଦାଣ୍ଡିକି ଦାଣ୍ଡି

ତେଲି ଘଣା ତଳେ ମଣ୍ଡପ ଗଣ୍ଡ

ଦକ୍ଷିଣ ସାହିରେ ହାଟ

ଉତ୍ତର ସାହିରେ ମାଳୀକଟାଘର

ବସି କାଟୁଥାଏ କାଠ ।

ଏହି ବ୍ୟଙ୍ଗ କବିତାରେ ନିଜର ନିରନ୍ତର ଅପମାନ ହେବାର ଦେଖି ନିଧି ମହାପାତ୍ର ଦୁର୍ବାସାପରି ମୁଣ୍ଡରୁ ବାଳ ଛିଣ୍ଡେଇ ରାଜଦ୍ୱାରରେ ଫେରାଦି ହେଲେ । ଫଳରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ତଲବ କରାଗଲା; କିନ୍ତୁ ବିଚାରରେ ଶହ ଶହ ଲୋକ ଜମାହୋଇ ଯେଉଁ ସାକ୍ଷ୍ୟ ଦେଲେ ସେଥିରେ ନିଧି ମହାପାତ୍ରକୁ ଛାମୁଁ ମନାହେଲା । ପ୍ରଜା ବେଠିରୁ ତ୍ରାଣ ପାଇଲେ । ଏମନ୍ତ କି ନିଧି ଜମି ବିକି ରାଜଦଣ୍ଡରୁ ବରଷକେ ମୁକୁଳିଲେ । ତାଙ୍କ ଅଙ୍ଗରୁ ଗୋପୀ ତିଲକର ଦ୍ୱାରକା ଛାପା କୁଆଡ଼େ ଲିଭିଗଲା ।

୧୨ ଭଡ଼କେ ଶିଙ୍ଘାଣି—

ଦିନେ ଗୋଟିଏ ପ୍ରୌଢ଼ା ଗଉଡ଼ୁଣୀ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଦୁଆରେ ଦହି ଛେନା ବିକ୍ରୟ କରୁଥିବାବେଳେ ଭଡ଼୍‌କେ ଶିଂଘାଣି ତା ନିଜ ଶାଢ଼ୀ କାନିରେ ପୋଛିଦେଲା । ଏହା ଯଦୁମଣି ଦେଖିପାରି କହିଲେ—

‘ଆହେ ବେହେରାଣି ! ଦେଖ ତୁମେ ଦହି ଦୁଧ ପରି ଅମୃତର କାରବାର କରୁଛ । ବାସନରେ ପାଣି ଲାଗିଥିଲେ ତାହା ଲୁଗା କାନିରେ ପୋଛି ସେଥିରେ ଜିନିଷ ଦଉଚ । ପୁଣି ହାତରେ ଦହି ହାଣ୍ଡି ଘାଣ୍ଟି ଚାଲିଛ । ଏଇଟା କଣ ଉଚିତ କାର୍ଯ୍ୟ କଲ ?

ସେ ଗଉଡୁଣୀର ଭାରି ଗର୍ବ । ସେ ହାଟୁଆଣି ରାଜାଙ୍କ ଅନ୍ତଃପୁରର ଘରଝିଅଙ୍କୁ ଦହି, ଦୁଧ, ଘିଅ, ଛେନା, ଲହୁଣି ଆଦି ବିକୁଥାଏ । ବଢ଼େଇ ଟୋକାକୁ କିପରି ସେ ଖାତିରି କରିବ ? କହିଲା—

‘ମଲାରେ, ମୋ ଅଞ୍ଚଳ କାନିରେ ମୁଁ ପୋଛିଲି । କାହାକୁ ମାଗି ଗଲି କି ? ଏଥିରେ କାର କଅଣ ଗଲା ?’ ଏହା କହି ପୁଣି ପୋଛିଲା ।

ଯଦୁମଣି ତାକୁ କିଛି ହେଲେ ଜବାବ ନ ଦେଇ ନିଜ ନାକରୁ ମେଞ୍ଚେ ଶିଂଘାଣି ବାହାର କରି ତା ଶାଢ଼ୀରେ ପୋଛିଦେଲେ । ତା’ ଦେଖି ସେ ଗଉଡ଼ୁଣୀ ଫକଫକ ଡେଇଁ ରାଗରେ ଅଥୟ ହୋଇ ଗର୍ଜି ଉଠିଲା । କେତେ ପ୍ରତିଜ୍ଞା କଲା— ଏଇକ୍ଷଣି ସେ ବନ୍ଧେଇ ନବ ଇତ୍ୟାଦି । ଗାଁଲୋକେ ନିବର୍ତ୍ତାଇଲେ । ଖଂଜନା ମଧ୍ୟ ବହୁତ ଖୋସାମଦ କଲେ । ଗଉଡ଼ୁଣୀ କାହା କଥା ନ ମାନି ରାଜଦ୍ୱାରରେ ଫେରାଦି ହେଲା ।

ଦରବାରରୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ତଲବ ହେଲା । ଯଦୁମଣି ହାଜର ହୋଇ ଜବାବ ଦେଲେ ଯେ—

‘ସେ ନିର୍ଦ୍ଦୋଷ । ଶିଂଘାଣିପୋଛାକନା ବୋଲି ବିଚାରି ସେ ଏହା କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର କୌଣସି ଅସତ୍ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନ

ଥିଲା ।’

ଘଟଣାଚକ୍ରରେ ସବୁକଥା ମୂଳରୁ ଶେଷ ଯାଏ ପ୍ରକାଶିତ ହୁଅନ୍ତେ— ‘ମୋ ଲୁଗାରେ ମୁଁ ଯାହା କଲି ବୋଲି’ ବେହେରାଣୀ ଜବାବ ଦେଲା; କିନ୍ତୁ ରାଜା ତାହା ପସନ୍ଦ ନ କରି ଗଉଡ଼ୁଣୀକୁ କଠୋର ଦଣ୍ଡ ଦେଇ ବିଦା କରିଦେଲେ । ବିନା ଦୋଷରେ ଯଦୁମଣି ଛାଡ଼ ପାଇଲେ ।

ସେଦିନୁଁ ସେ ଗଉଡ଼ୁଣୀ ରାଜଦ୍ୱାର ଓ ଇଟାମାଟିକୁ କେବେ ଆସିଲା ନାହିଁ । ସେ ଅନ୍ୟ ଗାଁମାନଙ୍କରେ ତା’ ବ୍ୟବସାୟ କଲା ।

୧୩—ରାଧାମୋହନ ଠାକୁର ମୋ ଭାଇ

ଯଦୁମଣି କୌଣସି ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଲାଭକରିବା ପୂର୍ବରୁ ତାଙ୍କର ପିତା ମୁକୁନ୍ଦ ମହାପାତ୍ର ସଞ୍ଜ ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ମାଘ ମାସରେ ପରଲୋକ ଗମନ କଲେ । ଯଦୁମଣି ରାତ୍ରରେ ପିତାଙ୍କ ଶବ ସଂସ୍କାର କରିସାରି କିପରି ଶୁଦ୍ଧକ୍ରିୟା କରିବେ ବୋଲି ବିଚାରିଲେ । ଦଶଦିଗ ତାଙ୍କୁ ଅନ୍ଧକାର ଦେଖାଗଲା । ହାତରେ କପର୍ଦ୍ଦକ ନଥାଏ । ବାପେ ଜଗନ୍ନାଥ ଠାକୁରଙ୍କର କେତେକ ଜମିରେ ସିକିମୀ ରଏତ ଥାଇ ତାହା ଭାଗଦେଇ ଯାହାଗଣ୍ଡେ ପାଆନ୍ତି, ସେଥିରେ ତାଙ୍କର ବୃତ୍ତିମଧ୍ୟ ଚଳୁନଥାଏ । କିଏ କେଉଁଠୁ କି ଉପାୟରେ ବା ଧନ ତାଙ୍କୁ ଦବ ? ରଜାଙ୍କୁ ଯାଇ ବା ଦୁଃଖ ଜଣାନ୍ତେ । କିନ୍ତୁ ଅଶୌଚ ଥିବା ମଧ୍ୟରେ ରଜାଙ୍କୁ ଦେଖା କରିବା ନିଷିଦ୍ଧ । ଲେଖାଦେଇ ମାଗନ୍ତେ—କିନ୍ତୁ ଯେତକ ପାରିଷଦ ସେଠାରେ ଅଛନ୍ତି—ସେମାନେ ହେଉଛନ୍ତି ତାଙ୍କର ଶତ୍ରୁ ।

ଭାବିଭାବି ଶେଷକୁ ଭାରିଜାଙ୍କଠାରୁ ମାଠ ଚାଦରଟିଏ ମାଗି ଗଡ଼କୁ ଅନ୍ଧାର ରାତ୍ରରେ ସଳଖିଲେ । ତାଙ୍କ ପିତା ରାଧାମୋହନମୂର୍ତ୍ତି ଗଢ଼ିବାକୁ ପ୍ରଥମେ ଏ ରାଜ୍ୟକୁ ଆସିଥିଲେ । ସେହି ଠାକୁରଙ୍କ ଦେଉଳ ଦ୍ୱାରରେ ମାଠଟିରେ ସର୍ବାଙ୍ଗ ଆବୃତ କରି ସେ ବସିରହିଲେ ।

ମନ୍ଦିର ନୀତି କରିବାକୁ ପହାନ୍ତାରୁ ସେବକମାନେ ଆସି ପହଞ୍ଚି ଦେଖିଲେ କିଏ ଗୋଟେ ହାଡ଼ି, କି ଡମ ଠାକୁର ଦୁଆର ଜଗି ପଡ଼ିରହିଛି । ବହୁତ ଡାକିଲେ । ମାତ୍ର ଯଦୁମଣି ଶୁଣିଲେ ନାହିଁ । ବହୁତ ନେହୁରା ହେବାରୁ କହିଲେ—

‘ଅଃ ଡାକିବାର ହେତୁକଣ ? ଭାଇ ପାଖରେ ଭାଇ ଜଣେଇବାକୁ ଆସିଛି । ବାପର ମୃତ୍ୟୁ ହେଲା । ଅନ୍ତ୍ୟେଷ୍ଠି ଖରଚ ଅଧା ସେ ଦେଇଦେବେ । ପୁଣି ଆଜି ଉପାସ ପାଳିବେ । ବାପମଲା ପୁଅର ନୀତିକାନ୍ତି କାହିଁ ?

ମୁଷ୍କିଲ କଥା । ସେବକ ବର୍ଗ ଜାଣିଲେ ବିଟୋଳ ଯଦୁମଣି ! ବ୍ୟର୍ଥ ଚେଷ୍ଟା କଲେ ବା କି ଲାଭ ? ରାଜଗୁରୁଙ୍କୁ ଜଣାଇବାରୁ ସେ ରାଜାଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ସେଠାରେ ପହଞ୍ଚି ଦେଖିଲେ—ଯଦୁମଣି ସର୍ବାଙ୍ଗ ଚାଦରରେ ଘୋଡ଼ାଇ ହୋଇ ଦୁଆର ଜଗି ବସିଛନ୍ତି । ରଜା କହିଲେ— ‘କିଏ ତୁମେ, ଦୁଆରୁ ଉଠ । ଠାକୁରଙ୍କ ନୀତି ହେଉ ।

ଯଦୁମଣି କହିଲେ—‘ଆଜ୍ଞା ମୁକୁନ୍ଦ ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ଦୁଇଟି ପୁଅ । ଗୋଟିଏ ରାଧାମୋହନ ଠାକୁର ଆଉ ଗୋଟିଏ ଇଟାମାଟିର ଦରିଦ୍ର ଯଦୁମଣି । ବାପା ଯେତେବେଳେ ମରିଗଲେ ଅଶୌଚ ଦୁହିଙ୍କୁତ ଲାଗିବ । ଦୁହେଁତ ଭାଗବାଣ୍ଟି ପଇସା ଖର୍ଚ୍ଚ କରି ଅନ୍ତ୍ୟେଷ୍ଠି କୃତ୍ୟ କରିବେ ? ଛାମୁଁ ତ ବିଚାରପତି । ବିଚାରିବା ହେଉନ୍ତୁ । ମୋର ଯେବେ ଦୋଷ ମୁଣ୍ଡକାଟ ଆଦେଶ ଦେବା ହେଉନ୍ତୁ ।

ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କ କାର୍ପଣ୍ୟ ଶୁଣି ଆନନ୍ଦିତ ହୋଇ ତୁରନ୍ତ ଦୁଇଶତ ଟଙ୍କା ରାଧାମୋହନଙ୍କ ଭାଗ ବୋଲି ପିତୃ କୃତ୍ୟ କରିବାକୁ ତାଙ୍କୁ ଦେଲେ ।

ରାଜା ବିଦାୟ ନେବା ପରେ ଯଦୁମଣି ମଧ୍ୟ ଚାଲିଗଲେ । ସେବକମାନେ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଖଣ୍ଟ ଶିରୋମଣି କହନ୍ତେ ରାଜଗୁରୁ କହିଲେ—ନାଁ ନାଁ ସେ ଚତୁର ଶିରୋମଣି । ଏପରି ସାହସ ଦେଖେଇ ନଥିଲେ ହଇହେ ଦୁଇଶ ଟଙ୍କା କିଏ, ଯଦୁ ବା କିଏ ? ଏତେଟଙ୍କା ତାକୁ କିଏ ଦେଇଥାନ୍ତା ହେ ?

୧୪—ଖୁମ୍ବ ଆଳୁ

ନୂଆଗଡ଼ ରାଜା ବିନାୟକ ମାନଧାତାଙ୍କ ରାଣୀଙ୍କ ସ୍ୱନକ୍ଷତ୍ର ବିଧି ମହାସମାରୋହରେ ପ୍ରତିବର୍ଷ ହୁଏ । ଏହି ଉତ୍ସବ ଲାଗି ମାଗଣରେ ପନିପରିବା ରାଜ୍ୟଯାକରୁ ଗଦା ହୋଇଯାଏ । ସର୍ବରାକାରମାନେ, ବରକନ୍ଦାଜମାନେ, କାର୍ଯିମାନେ ରଏତଙ୍କ ବାଡ଼ିଘରୁ ପରିବା ଜବରଦସ୍ତି କାଟିନିଅନ୍ତି—ଖୋଳି ନିଅନ୍ତି ଏବଂ ତୋଳି ନିଅନ୍ତି । ଏମନ୍ତକି ଭଗାରିପରି ଉଜାଡ଼ି ଦିଅନ୍ତି । ତା ଛଡ଼ା ବ୍ରତ ବିବାହ ଆଦି ମାଗଣରେ ବିସ୍ତର ଟଙ୍କା ମଧ୍ୟ ଆଦାୟ ହୋଇଥାଏ ।

ଯଦୁମଣି ଏହି ପ୍ରଥାରେ ଯେ ଅସନ୍ତୁଷ୍ଟ ଥାନ୍ତି । ଅବିଚାର ଭାବରେ ଏ ଯେଉଁ ଅତ୍ୟାଚାର ହୁଏ ତାହା ଅନ୍ୟାୟ ବୋଲି କେହି ମଧ୍ୟ ବୁଝୁନାହାନ୍ତି । ଗାଁ ସର୍ବରାକାରଙ୍କର ଏପରି ଅତ୍ୟାଚାରରେ ଯଦୁମଣି ବହୁଥର ବାଧା ଦେବାରୁ ତାଙ୍କର କଡ଼ରସ ରହିଥିଲା । ବର୍ଷେ ଏ ସ୍ୱନକ୍ଷତ୍ର ସମୟରେ ଯଦୁମଣି ଘରେ ନଥିବା ଜାଣିପାରି ଉକ୍ତ ସର୍ବରାକାର ତାଙ୍କ ବାଡ଼ିରେ ପଶି ତାଙ୍କର ଖୁମ୍ବଆଳୁ ଦୁଇମାଢ଼ି ଖୋଳାଇ ନେଇଗଲେ । ତାଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ତ ଯୁବତୀ, ସେ ଘରେ ଲୁଚି ରହିଲେ ।

ଯଦୁମଣି ସ୍ୱନକ୍ଷତ୍ର ଦିନ ସକାଳେ ଘରେ ପହଞ୍ଚି ଭାରିଯାଙ୍କଠାରୁ ସମସ୍ତ କଥା ଶୁଣି କହିଲେ—ମତେ ତେଲ ଟିକିଏ ଦିଅ, ମୁଁ ସର୍ବାଙ୍ଗ ବୋଳି ହୋଇପଡ଼େ । ସେ ସରବରାକାରକୁ କିପରି ପାନେ ଦେବି ଦେଖିବ ।

ସେ ତୈଳରେ ସର୍ବାଙ୍ଗ ବୋଳି ହୋଇ ଅଗାଧୁଆ ବେଶରେ ରାଜଦ୍ୱାରରେ ପହଞ୍ଚି ରାଜାଙ୍କ ସହିତ ଜରୁରି ଦେଖା ହେବାକୁ ଦାବୀକଲେ । ଏପରି ମଣିମା ମଣିମା ଧ୍ୱନି କଲେ ଯେ, ରାଜା ବ୍ୟସ୍ତରେ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଠିଆଠିଆ ଦେଖାଦେଲେ । ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଅଗାଧୁଆ ବେଶରେ ଏବଂ ସର୍ବାଙ୍ଗରେ ତୈଳ ବୋଳି ହୋଇଥିବା ଦେଖି ପଚାରିଲେ—କିହୋ, ଯଦୁମଣି ! ଏପରି କ’ଣ ଘଟିଛି ଯେ ତୁମେ ଗାଧୁଆ ତୋଠରୁ ଏଠାକୁ ଆସିଗଲ ?

ଯଦୁମଣି କହିଲେ—ଆଜ୍ଞା, ମୁଁ ଘରେ ନଥିଲି । ସକାଳେ ପହଞ୍ଚି ଘରୁ ଗୋଟିଏ କଥା ଶୁଣି ଶୁଭ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଅଶୁଭ କିପରି ନହେବ ତାହା ଜଣେଇ ଦବାକୁ ଆସିଗଲି । ଆଜ୍ଞା, ଆମ ବାଡ଼ିରୁ ବହୁତ ଖୁମ୍ବଆଳୁ ମାଗଣାରେ ଆସିଯାଇଛି । ମୋର ସେଥିରେ ଦୁଃଖ ନାହିଁ । ଛାମୁଙ୍କ କାମ ଯେ ମୋ କାମ ସେ । କିନ୍ତୁ ଗୋଟିଏ କଥା ଯେ, ଆମେ ଗାତଖୋଳି ସେଥିରେ କୁଟୁମ୍ବ ଯାକ ଝାଡ଼ାଫେରୁଁ । ଝାଡ଼ା ମାଟି ବଦଳି ଗଲେ ଆଳୁମଞ୍ଜିଟିଏ ସେଥିରେ ଲଗାଉଁ । ଏହିପରି ଭାବରେ ଯେଉଁ ଆଳୁ ବଢ଼ିଛି ତାହା ଛାମୁଁଙ୍କର ଦେବତା, ବ୍ରାହ୍ମଣ, ବୈଷ୍ଣବଙ୍କ କୃତ୍ୟରେ କିପରି ଲାଗିବ ? ଏକଥା ଭାବି ମନରେ ମୋର ପାପ ଛୁଇଁଲା । ଆମେ ଗରିବ ଲୋକ । କୋଉଁଠି କଣ କରି ଦେଉଛୁଁ । ତା ବୋଲି କଣ ଛାମୁଁଙ୍କ ଯୋଗଣରେ, ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଭୋଗରେ ତା ଲାଗିବ ? ଏଇକଥା ପଦକ ଛାମୁଁରେ ଜଣେଇ ଦେବାକୁ ମୁଁ ଅଗାଧୁଆ ଅପାଧୁଆ ଧାଇଁଛି ।

ରାଜା କହିଲେ—ଯଦୁମଣି ! କେତେବଡ଼ ଅନିଷ୍ଟରୁ ତୁମେ ମୋତେ ରକ୍ଷାକରିଚ, ତା ଏକ୍ଷଣି କଣ କହିବି । ତୁମେ ସତ୍ୟ କହିଦେଇ ମୋର ଶୁଭ କାର୍ଯ୍ୟରୁ ଅଶୁଭ ଦୂର କରିଦେଇଛ । ତୁମେ ଏବେ ଟିକିଏ ନିଜେ ସେଗୁଡ଼ିକ ବାଛିକରି ନେଇଯାଅ । ତୁମେ ତୁମ ବାଡ଼ିର ଆଳୁ ନିଶ୍ଚୟ ଚିହ୍ନି ପାରିବ ?

ଯଦୁମଣି କହିଲେ—ଆଜ୍ଞା ! ସେ ଆଳୁ ଦୁନିଆରୁ ବାହାର । ସେ କାହା କଷରେ ମିଶିବ ନାହିଁ ।

ରାଜା ସରଘରିଆକୁ ଡାକି ହୁକୁମ କଲେ—ଦେଖ, ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଯେତେ ଆଳୁ ଆସିଛି ସେ ବାଛିକରି ତା ନେଇଯିବେ । ଗାଡ଼ିରେ ତାଙ୍କ ଦୁଆରକୁ ଏଇ ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ତା ପଠିଆଇ ଦେବୁ ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଧୂର୍ତ୍ତତା ରାଜା ଆଦୌ ଜାଣିପାରିଲେ ନାହିଁ । ହୁକୁମ ପାଇଯାନ୍ତେ ଆଳୁ ସବୁ ଗଦା ହୋଇଥିବା ବଖରାରେ ପଶି ଯେତେ ବଡ଼ ବଡ଼ ଖୁମ୍ବଆଳୁ ଥିଲା ଯଦୁମଣି ତାହା ବାଛି ବାହାରେ ଆଣି ଗଦାକଲେ । ଏପରି ହେଲା ଯେ ତାହା ତାଙ୍କ ଭଗାରିମାନଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଗାଡ଼ିରେ ଲଦାହୋଇ ତାଙ୍କଘରକୁ ପଠାଇ ଦିଆଗଲା ।

ତେଲ ନଲଗାଇ ଦେଶୀଆଳୁ ଥିବା ଗୋଦାମରେ ପଶିଗଲେ ଦେହ କୁଣ୍ଡାଇ ହୋଇଥାଏ । ଏଣୁ ସେ ତେଲ ଲଗାଇ ପୂର୍ବରୁ ସଜହୋଇ ଆସିଥିଲେ ।

ଏତେଗୁଡ଼ିଏ ଆଳୁ ଦେଖି ତାଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ଭୟ କଲେ । କିନ୍ତୁ ହଠାତ୍ ଯଦୁମଣି ପହଞ୍ଚି କହିଲେ—କଣ ଦେଖୁଛ—ତୁମ ଖୁମ୍ବଆଳୁ ଚିହ୍ନି ପାରୁନ କି ? ହାସ୍ୟ ରୋଳରେ ଦିନ ତମାମ ଘର ଉଠିଲା ପଡ଼ିଲା ।

ସ୍ୱନକ୍ଷତ୍ର ବାସିଦିନ ସର୍ବରାକାରକୁ ରାଜା ତାର ପାରମ୍ପାରିକ କାର୍ଯ୍ୟରୁ ଖାରଜ କରିଦେଲେ । ସେଦିନୁ ରାଜ୍ୟରେ ସରକାରୀ ଦପ୍ତରବାଲା ଏହି ମାଗଣ ଅସୁଲରେ ଜଗିରଖି ଚଳିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହେଲେ ।

୧୫—ତେଣୁକରି ରକ୍ତବିନ୍ଦୁ ବାହାର

ଗଞ୍ଜାମର କବି ହରେକୃଷ୍ଣ ପଟ୍ଟନାୟକ ନୂଆଗଡ଼ ରାଜଦରବାରକୁ ଆସିଥାନ୍ତି । ଯଦୁମଣି ଓ କବିଙ୍କ ସହିତ ରାଜା ବିନାୟକ ଗଳ୍ପ କରୁଥିବାବେଳେ ବ୍ରହ୍ମପୁର ସହରରୁ ଆସି ଗଉରୀ ନାମକ ବେଶ୍ୟା ରାଜାଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ କଲା ।

ସେ କାଳରେ ବେଶ୍ୟାମାନେ ରାଜଦରବାରରେ ନିଜର ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟ, ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ, ଚାତୁରୀ, ଭଂଗି ଦେଖାଇ, ମଧୁର କଣ୍ଠ ଶୁଣାଇଁ ସାକ୍ଷାତ ହୋଇ ରାଜାଙ୍କର ପ୍ରିୟତମା ହୋଇପଡ଼ି ବର୍ତ୍ତନ ଏବଂ ଜମି ଭୂମି ପାଇ ରହୁଥିଲେ । ଆଜି କାଲି ପରି ଏ କୁଅଭ୍ୟାସ ବା ଅସତ୍ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଘୃଣା ମଧ୍ୟ କରିବାକୁ କେହି ଜାଣି ନ ଥିଲେ । ଅଥଚ ଏଣେ ରାମଚରିତ ମଧ୍ୟ ନିଷ୍ଠାର ସହିତ ପାରାୟଣ କରାଯାଉଥିଲା ।

ଉକ୍ତ ବେଶ୍ୟା ପ୍ରତି କେତେକ କାରଣରୁ ରାଜା ଆକୃଷ୍ଟ ନ ହେବାରୁ ସେ ବିଦାୟ ନେଇଗଲା । କିନ୍ତୁ ରାଜା ଦେଖିଲେ ଯେ ସେହି ନବାଗତା ତାର ବାଁ କର ତଳକୁ ହରଗଉରା ରଙ୍ଗରେ ପଚାଇ ଅଛି । ତାହାହିଁ ତାଙ୍କୁ ଅଧିକ ଆକୃଷ୍ଟ କରିଥିଲା ।

ବେଶ୍ୟା ଚାଲିଗଲା ପରେ ରାଜା କବି ହରେକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ କହିଲେ—ସେ ବେଶ୍ୟା ଯେ ଏତେ କମନୀୟ ଭାବରେ ହାତ ପଚାଇଥିଲା, ସେହି ଲକ୍ଷ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ କବିତା ବୋଇଲେ ଶୁଣିବା । ତହୁଁ ପଟ୍ଟନାୟକେ କବିତାଟିକୁ ରଚନା କରି ଗାଇଲେ—

କି ରଙ୍ଗରେ ହରଗଉରା ରଙ୍ଗରେ ଅଙ୍ଗନା ବାମ କରତଳ

ଟୋପି ଟୋପି କରି ପଚାଇ ଅଛି ଯେ ଦିଶୁଅଛି କେଡ଼େ ମଞ୍ଜୁଳ

ସଙ୍ଗାତ, କି ଅବା ଫୁଲ ଶର ସ୍ମର

ବିନ୍ଧିଲା ବେଳରେ କ୍ରସ୍ତେ ଆଡ଼ି ଦେଲା ତେଣୁ ଏ ରୁଧିର ବାହାର ।

ବିନ୍ଧିଛି — ‘ବିନ୍ଧିଲା’ କେହି କେହି ଗାଇଥାନ୍ତି ।

ଏହା ଶୁଣି ଯଦୁମଣି କହିଲେ ‘ହରଗୌରା ରଞ୍ଜିତ ହସ୍ତ ଘେନି ଏ ଭାବ ତେମନ୍ତ ପରିସ୍ଫୁଟ ହେଲା ନାହିଁ ।’ ତା ଶୁଣି ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଅନୁରୋଧ କରନ୍ତେ ସେ ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ୍‌ ଗାଇଲେ—

ମନ ଭେଦୀ ସିନା କୁସୁମ ଶର

କାହିଁ ଉର କାହିଁ ଆଡ଼ିଲା କର

ଏମନ୍ତ ଧୀଷଣା ହୃଦୟେ ରଖି

ହର ଗଉରା ଏକଠାବେ ଦେଖି

ବିନ୍ଧିଛି କି ମୋର

ତେଣୁକରି ରକ୍ତ ବିନ୍ଦୁ ବାହାର ।

ଯୁବକ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ରଚନାର ମୌଳିକ ଶୈଳୀ ଓ ଉନ୍ନତ ଭାବରେ ମୁଗ୍‌ଧ ହୋଇ ରାଜା ତାଙ୍କ କବିତାକୁ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ପ୍ରମାଣ କରନ୍ତେ ପଟ୍ଟନାୟକ ଲଜ୍ଜିତ ହେଲେ ମାତ୍ର ସେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ରଚନାକୁ ଧନ୍ୟ ଧନ୍ୟ କଲେ ।

୧୬—ମଦତ ପାନେ ନ ଥାଏ ଠିକଣା

ଖୋର୍ଦ୍ଧା ଇଲାକା ବଡ଼ପାରି ନାମରେ ଗୋଟିଏ ଜନପଦ ଅଛି । ଉକ୍ତ ଜନପଦର ସର୍ବରାକାର ଜାତିରେ ଓଡ଼ ଖଣ୍ଡାୟତ । ଖାନ୍‌ଦାନ୍ ଘର । ତାଙ୍କ ବଂଶ ପଦବୀ ଭ୍ରମରବର ରାୟ । ବେନୁ ଭ୍ରମରବର ରାୟ ଜଣେ ଜଣାଶୁଣା ମୁଖ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି, ବିଶାଳ କୁଟୁମ୍ବ ତାଙ୍କର । ଯଦୁମଣି ସେ ଗ୍ରାମକୁ ଘଟଣାଚକ୍ରରେ ଯାଉଁ ଯାଉଁ ଦେଖିଲେ ସର୍ବରାକାରଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଗାଈ କଷ୍ଟ ପାଉଛି । ସେଠାରେ ସେ କିଛି ସମୟ ଅପେକ୍ଷା କରନ୍ତେ ଭ୍ରମରବରଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ସାକ୍ଷାତ ହେଲା ।

ଭ୍ରମରବର ଆଭିଜାତ୍ୟ ଦେଖାଇ ବହୁ ଜନତା ସମ୍ମୁଖରେ ସ୍ୱନାମଧନ୍ୟ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ସର୍ବଜ୍ଞ ମନେ କରି ପଚାରିଲେ—

ମହାପାତ୍ରେ ! ଦେଖି କହିଲ, ତୁମ ବିଦ୍ୱାନ ପଣିଆର ପରୀକ୍ଷା ନବା । ଏ ଗାଈ କଣଟିଏ ପ୍ରସବ କରିବ ?

ଯଦୁମଣି କହିଲେ—

ଯଦୁକୁଳ ଶୂଳ ନୁହେଁ ମୂଷଳ

ଓଡ଼କୁଳ ଫୁଲ, ନୁହଁଇ—ଫଳ ।

ଧୀଷଣା—ଜ୍ଞାନ, ବୁଦ୍ଧି । ଅଡ଼ିଲା—ଅଟକାଇଲା ।

ଫୁଲ କି ମାଈ ନୁହେଁ—ଫଳ କି ଅଣ୍ଡିରାଟିଏ ପ୍ରସବ କରିବ ।

ତହୁଁ ସର୍ବରାକାର କହିଲେ—ମାଈ ହେଲେ ଆମ୍ଭେ ରଖିବୁ, ଅଣ୍ଡିରା ହେଲେ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ନିଶ୍ଚୟ ଦିଆଯିବ ।

ଯଦୁମଣି ଅପେକ୍ଷା କରିବା ପରେ ଦେଖାଗଲା ଯେ ଗାଈ ଅଣ୍ଡିରାଟିଏ ପ୍ରକୃତରେ ପ୍ରସବ କଲା । ଦୁଧ ଛାଡ଼ିଲେ ତୁମ୍ଭେ ନେଇଯିବ ବୋଲି ସର୍ବରାକାର ଦୃଢ଼ ଜବାବ ଦେଲେ ।

ମଣିଷର ଆଶାତ । ଯଦୁମଣି ଖବର ନେଉଥାନ୍ତି । ବାଛୁରୀଟି ବଢ଼ି ଚାଲିଲା ବେଳକୁ ତାହା ଟ୫୦ର ମାଲ ହୋଇଯିବାରୁ ସର୍ବରାକାର ପୂର୍ବ ସତ୍ୟ ଭଗ୍ନ କଲେ । ‘ବାଆକୁ ବତେ । କିଏ କାହାକୁ ପଚାଶ ଟଙ୍କାର ବାଛୁରୀ ଦେଇଦଉଛି’ କହି ଆଉ ତାହା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଦେଲେ ନାହିଁ ।

ଯଦୁମଣି ମଧ୍ୟ ଲୋଭଗ୍ରସ୍ତ ହୋଇ ଏହି ବାଛୁରି ଆଶାରେ ଦୁଇ ଚାରି ଥର ଫେରି ବିରକ୍ତ ହୋଇ କବିତାଟିଏ ଲେଖି ତାଙ୍କ ଜାତିର ଗୋହୀ ଖୋଳି ତାଙ୍କ ପାଖକୁ ପଠାଇ ଦେଲେ—

ଗଡ଼ ବଡ଼ପାରି ଓଡ଼ ଭ୍ରମରା

ବଡ଼ ଭାଡ଼ି ଶୁଆ ମୋଡ଼ା ଭଅଁରା

ହସ୍ତେ ଅଟା ବାଡ଼ି ମୁଖେ କାହାଳୀ

ନିଧୂମ ଧୁଆଁ ଦେଉଥାନ୍ତି ଗିଳି

ଏ ଜାତିଙ୍କ ଠଣା

ମଦତ ପାନେ ନ ଥାଏ ଠିକଣା ।

ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଲା ବଡ଼ପାରି ଗଡ଼ର ଓଡ଼ ଜାତିର ଭ୍ରମରବର ରାୟ ଭଅଁରା ମୋଡ଼ା ବଡ଼ ଭାଡ଼ିରେ ନିତି ସଞ୍ଜ ହେଲେ ଶୋଇବାକୁ ଯାନ୍ତି । ଲଟା କାନ୍ଥିଆ ଜମି ଜଗିବା ତାଙ୍କର କାମ । କିପରି ଯାନ୍ତି ନାଁ—ହାତରେ ନିଆଁ ଅଟା, ଠେଙ୍ଗିଣି, ଏଣେ ମୁହଁରେ ଧୂଆଁପତ୍ର ଦିଆ ଶାଳପତ୍ର ମୋଡ଼ା କାହାଳୀ, ଯହିଁରୁ ନିର୍ଧୂମ ଧୂଆଁ ବାହାରେ ତାକୁ ସେ ଗିଳି ଦେଉଥାନ୍ତି । ଏପରି ଏକ ବିଶ୍ରୀ ଅନାର୍ଯ୍ୟ ସ୍ୱରୂପୀ ଜଗୁଆଳି ଜାତିଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଜବାବ ତାଙ୍କର ନିଶାପାନରେ ଠିକଣା ନଥାଏ ।

ଭଅଁରା—ତଳ ଗୋଲାକୃତି ଉପର ଗୋଜିଆ ।

ଅଟା—ପାଳ ମୋଡ଼ା । ଠଣା—ଜଗୁଆଳି, ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ।

ଏହା ପାଇ ଭ୍ରମରବର ଅତି ଲଜ୍ଜିତ ହେଲେ । ଯାହାଙ୍କ କୁ−ଶିକ୍ଷାରେ ଏପରି କରିଥିଲେ, ସେମାନଙ୍କୁ ଗାଳି ଫଜିତ୍ କରି ବାଛୁରୀଟିକୁ ଯଦୁମଣି ଘରକୁ ଲୋକ ହାତରେ ପଠାଇ ଭବିଷତ୍ ବିଶ୍ରୀ ବର୍ଣ୍ଣନାରୁ ରକ୍ଷା ପାଇଗଲେ ।

୧୭—ଡୋଲିଟାଏ ଏପରି କଣ ଚାଲିଛି ?

ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତାଙ୍କ ସହିତ ଯଦୁମଣିଙ୍କର କାଳକ୍ରମେ ଏକାନ୍ତ ସଖ୍ୟ ଭାବ ଆସିଯାଇଥିଲା । ତେଣୁ ରାଜା ତାଙ୍କୁ ସର୍ବଦା ଲୋଡ଼ା କରୁଥିଲେ ।

ରାଜା ଥରେ ତାଙ୍କୁ ମକର ସଂକ୍ରାନ୍ତିରେ ମକରବୁଡ଼ ପାରିବାକୁ ତାଙ୍କ ସାଥିରେ ରହିବାକୁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଯଦୁମଣି ତାଙ୍କ ମାମୁଁ ଘର ରଣପୁରକୁ, ଭୋଜିଖାଇ ଚାଲିଗଲେ । ବୁଡ଼ ଦିନ ଆସିବାକୁ ଯେତେ ଚେଷ୍ଟାକଲେ ମଧ୍ୟ ମାମୁଁ ମାଇଁ ‘‘ଆଜି ମାସାନ୍ତ, ନିଅଁଶି ଦିବସ, ଆଜି ସଂକ୍ରାନ୍ତି ସାପ ସୁଦ୍ଧା ଗାତରୁ ବାହାରେ ନାହିଁ” ଏପରି କହି ଅଟକାଇ ଦେଲେ । ସେ ରଣପୁରରୁ ଫେରିବା ବେଳକୁ ବୁଡ଼ ଉତ୍ସବ ସରିଯାଇଥିଲା । ରାଜାଙ୍କ ସାକ୍ଷାତ ହେଲେ ଅସୁବିଧା ବିଷୟ ଜଣାଇଁ କ୍ଷମା ମାଗିବେ ଭାବି ବହୁତ ଥର ରାଜଦ୍ୱାରକୁ ଆସିଲେ । କିନ୍ତୁ ନାନା ଆଳ ଦେଖାଇ ରାଜା ବିନାୟକ ସାକ୍ଷାତ ଦେଲେନାହିଁ । ସେ ଲୋକଙ୍କ ପାଖରୁ ଶୁଣି ପାରିଲେ ଯେ ତାଙ୍କ ମୁହଁ ଆଉ ରାଜା ଚାହିଁବେ ନାହିଁ ।

ତହୁଁ ଯଦୁମଣି ମନ ଦୁଃଖରେ ସ୍ତ୍ରୀ ଖଞ୍ଜନାଙ୍କୁ ସାଥିରେ ଧରି ଶଶୂର ଘରକୁ ଯାଇ ସେଠାରେ କେତେମାସ ଅତିବାହିତ କଲେ । ତାପରେ କେତେମାସ ମାମୁଁ ଘରେ କଟାଇ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ମାସକୁ ଘରକୁ ଫେରିଲେ ।

ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ଅଣସର କାମ ଆସିଗଲା । ଅଣସରରେ ଚିତ୍ରକାମ କରିବାକୁ ତାଙ୍କୁ କେହି ମନା କଲାନାହିଁ । ତେଣୁ ସେ କାର୍ଯ୍ୟ ଶେଷ କରିବାପରେ ଜଗନ୍ନାଥେ ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚା ଦିନ ରଥକୁ ବିଜେ ହେଲେ । ଚିତ୍ରକାର ଯଦୁମଣି ଠାକୁରଙ୍କ ପାଖେ ପାଖେ ରହିବାର କଥା । ଠାକୁରଙ୍କ ବନକ ଛାଡ଼ିଗଲେ ସେ ପୁଣି ରଂଜିତ କରିବା । ତେଣୁ ସେ ଅତି ସତର୍କରେ ଛକାପଝାଂରେ ଜନଗହଳି ମଧ୍ୟରେ ରହିଥାନ୍ତି । ଏପରି କେତେ ତରକରେ ରହିବେ । ହଠାତ୍ ଦେଖିଲେ, ଜଣକ ପିଣ୍ଡାରେ ଗୋଟିଏ କଣା ପାତିଡୋଲି ଥୁଆ ହୋଇଛି । ସେ ଡୋଲି ଭିତରେ ପଶି ତାକୁ ମୁଣ୍ଡେଇ ଚାଲିଲେ । ଆଖି ପାଖକୁ କଣା ଥିବାରୁ ରାସ୍ତା ପରିଷ୍କାର ଦେଖାଯାଏ । ଡୋଲିଟାଏ ଯାତ୍ରା ଗହଳିରେ ଚାଲିବା ଦେଖି ଲୋକେ ଏ କିମ୍ଭୂତକିମାକାର ବ୍ୟାପାର ବୋଲି ବେଢ଼ି ହାଉଜାଉ ହେଲେ । ରଥ ଚାଲିଥାଏ, ଏଣେ ରାଜାଙ୍କ ଛତ୍ରକାହାଳୀ ସହିତ ବିଜୟ ପଟୁଆର ଚାଲିଥାଏ । ତେଣେ ଆଗରେ ଡୋଲିଟାଏ ଧୀରେ ଧୀରେ ଚମକି ଚମକି ଯାଉଥାଏ ।

ଏହାଦେଖି ପାଖ ଲୋକଙ୍କୁ—ରାଜା ପଚାରିଲେ—ଆରେ ଏକି ବ୍ୟାପାର ? ଡୋଲିଟାଏ ଏପରି କଣ ଚାଲିଛି ? ପାଖ ଲୋକ ଗହଳିରୁ ବୁଝି ଆସି ଜଣେଇଲେ—‘ମଣିମା ! ଛାମୁଁ ତ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ମୁହଁ ଚାହିଁବେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ସେ ନିଜ ଦେହ ମୁହଁ ଲୁଚାଇ ଏପରି ପଟଆର ସାଥିରେ ଚାଲିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କରତ ଠାକୁର ସେବା ଚିତ୍ରକାର ବୃତ୍ତି। ଠାକୁରଙ୍କୁ ଛାଡ଼ି କିପରି ରହିବେ ?

ରାଜା ତାହାହିଁ ମନେ ମନେ ଅନୁମାନ କରିଥିଲେ । ଆଉ ସମ୍ଭାଳି ପାରିଲେ ନାହିଁ । ସେହି ବହୁଜନତା ମଧ୍ୟରେ ପାତ୍ରଙ୍କଦ୍ୱାରା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ପାଖକୁ ଡକାଇ ଆଣି କହିଲେ—ହେଉ ଏବେ ମୁଖ ଦେଖାଅ । ଯଦୁମଣି ଡୋଲିରୁ ଦେହ ମୁକ୍ତ କରି କରପତ୍ର ଯୋଡ଼ି ରାଜାଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏହି ସ୍ତବ ଗାଇଲେ।

ଅମଳ କମଳ ଦଳ ଲୋଚନ

କୁଣ୍ଡଳାଳଂକୃତ ଶୁଭ୍ର ଦର୍ଶନ

କଥ୍ୟ କଥନକୁ ଦୃତ ସଂଯମ

ବିଚ୍ୟୁତି ବିଚିତ୍ର କି ବିଘଟନ

ନବଦୁର୍ଗରାଣ

ଇଷ୍ଟଦେବତା ପରି ଆଚାରଣ ।

କବିତାଟିର ମର୍ମ ହେଲା—ହେ ରାଜା ! ତୁମର ଏଡ଼େ ସୁନ୍ଦର ରୂପ ପୁଣି କଥାରେ ସର ପକାଇ ଯେପରି କଥା କହିଥାଆ । କି ବିଚିତ୍ର ! ଟିକିଏ ବିରୋଧ ଭାବ ଆସିଲେ ତୁମର ଚରିତ୍ରରେ ଏପରି ବିଚ୍ୟୁତି ଘଟିଥାଏ, ଯାହା କି ବାଉରୀ ପରି ଏକ ଜିଦିଆ ହୋଇଯାଏ ।

ନୂଆଗଡ଼ରେ ଇଷ୍ଟ ଦେବିଙ୍କ ନାମ ‘ବାଉରୀ’ ଠାକୁରାଣୀ । ତେଣୁ କବି ଯଦୁମଣି ହଜାର ହଜାର ଜନତା ସମ୍ମୁଖରେ କହିଲେ, ତୁମର ଇଷ୍ଟ ଦେବତା ବାଉରୀ ପରି ଅର୍ଥାତ୍ ବାଉରି ଜାତିର ଲୋକ ପରି ମୋ ପ୍ରତି ଆଚାରଣ କରୁଅଛ— ଏପରିଭାବେ ସ୍ପଷ୍ଟ କହିଦେଲେ । ପ୍ରକୃତରେ ଏହି ଉତ୍ତେଜିତ କବିତା ବିଶଲ୍ୟକରଣି ପରି ରାଜାଙ୍କ କଟୁତାକୁ ନାଶ କରିଥିଲା । ଫଳରେ ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ବୃଥାରେ ଅପମାନ ଦିଆ ଯାଇଥିବା କଥାକୁ ସମଝିପାରି ପ୍ରଶଂସିତ ରାଜା ଯେଉଁମାନଙ୍କ ମନ୍ଦ ମନ୍ତ୍ରଣାରେ ଏପରି ଘଟିଗଲା, ସେହିମାନଙ୍କ ଆଗରେ ତାଙ୍କୁ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ହସ୍ତୀରେ ସମାସୀନ କରି ବହୁ ସମ୍ମାନ ଅର୍ପଣ କରିଥିଲେ । ଜନତା ଏହା ଦେଖି ଜୟଧ୍ୱନି ଦେଇଥିଲେ ।

କଥ୍ୟ—କଥନୀୟ । କଥନ—ଉକ୍ତି । ବିଚ୍ୟୁତି—ସ୍ଖଳନ । ବିଘଟନ—ବିରୋଧ । ନୂଆଗଡ଼ ଇଷ୍ଟ ଦେବତା—ବାଉରୀ ଠାକୁରାଣୀ । (ବାଉରୀ ଜାତିର ଜିଦିଖୋର ଆଚରଣ ଦେଖାଯାଏ)

୧୮—ଚାକୁଣ୍ଡା ବୁଣିଲେ ଉଠଇ ନାହିଁ

ରାଜା ବିନାୟକ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଜମି ଖଣ୍ଡିଏ ନିଷ୍କରରେ ଦେବାକୁ ରାଜ କଚେରୀର ବେବର୍ତ୍ତା ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କୁ ଆଦେଶ ଦେଲେ । ଦିନ ପରେ ଦିନ ଅତିବାହିତ ହେଲା । ଯଦୁମଣି ଜମି ପାଇବା ଲାଳସାରେ ବେବର୍ତ୍ତାଙ୍କୁ ପାଞ୍ଚ ଦଶ ଥର ଜଣେଇଲେ । ଏପରି ଭାବରେ ବର୍ଷଟିଏ ଚାଲିଗଲା । ଶେଷକୁ ସେ ରାଜାଙ୍କୁ ଜଣେଇବେ ବୋଲି କହିବାରୁ ଅତି ନିକୃଷ୍ଟ ଢିପ ଜମି ଖଣ୍ଡିଏ ତାଙ୍କୁ ଲେଖିଦେଲେ ।

ଜମି ଦେଖିବାକୁ ଯାଇ ସେ ହତାଶ ହୋଇ ଫେରିଲେ । ଯେଉଁ ଜମି ତାଙ୍କୁ ଦିଆଯାଇଥିଲା, ତାହା ବହୁକାଳରୁ ପତିତ ହୋଇ ରହିଥିଲା । ସେଥିରେ କୋଡ଼ିଏ ପଚିଶି ବର୍ଷ ଧରି କେହି ଫସଲ କରି ନ ଥିଲେ । ବହୁକାଳ ପୂର୍ବେ କନ୍ଧ କେତେ ଘର ତାହା ଫସଲ ଲାଗି ତିଆର କରି ଫସଲ ନ ହେବାରୁ ଛାଡ଼ି ପଳାଇଥିଲେ ।

ଯଦୁମଣି ଗୋଟାଏ କିଏ ? ତାକୁ ପୁଣି ଜମି ନିଷ୍କର ଜାଗିରରେ ଦିଆଯିବ, ଏହା ବେବର୍ତ୍ତା ପଟ୍ଟନାୟକ ଏକା ନୁହନ୍ତି, ରାଜାକର୍ମ୍ମଚାରୀ କେହି ଜଣେ ହେଲେ ସହିପାରିଲେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ‘‘ସାପ ନ ମରୁ ବାଡ଼ି ନ ଭାଙ୍ଗୁ” ରାତିରେ ତାଙ୍କୁ ଜମି ଖଣ୍ଡିକର ଲେଖା ଦିଆଗଲା ।

ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ନିପୀଡ଼ିତ ଯଦୁମଣି ସେ ଜମି ବା ନେଇ କଣ କରିବେ ? ତେଣୁ ସେ ଏକାନ୍ତ ଅସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ରାଜାଙ୍କୁ ଲେଖି ଗୋଟିଏ କବିତାରେ ଜଣେଇଲେ—

ଦେଉ ଆଜ୍ଞା ହେଲେ ହରଷେ

କରଣ ତା କଲେ ବରଷେ

ବାଛି ବାଛି କରି ଦେଲେ ପଡ଼ିଆ

ଶ୍ରାବଣ ମାସରେ ଭାଙ୍ଗେ ନଡ଼ିଆ

ଏମନ୍ତ ସେ ଭୂଇଁ

ଚାକୁଣ୍ଡା ବୁଣିଲେ ଉଠଇ ନାହିଁ ।

ରାଜା ଏ କବିତା ପାଠକରି କ୍ରୋଧରେ ଅଜ୍ଞାନ ହୋଇ ବେବର୍ତ୍ତାଙ୍କୁ ଡକାଇ ତିରସ୍କାର କରିବାରୁ ତୁରନ୍ତ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ବାହଲମଡ଼ା ଭୂସମ୍ପତ୍ତି ଖଣ୍ଡିଏ ଉକ୍ତ ଢିପ ଜମି ବଦଳରେ ତାଙ୍କୁ ଦିଆଗଲା । ବେବର୍ତ୍ତା ଏହା ଫଳରେ ଦୀର୍ଘ ତିନି ମାସ ଧରି ଛାମୁଁ ହୋଇ ରହିଲେ ।

୧୯—କେ ରାଣ୍ଡି ରାନ୍ଧିଅଛି ଦିଶଇ ସ୍ୱଚ୍ଛ

ମାନଧାତାପୁର ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ଚରପାଢ଼ୀରେ ପାଠ ପଢ଼ିଲାବେଳେ ଯଦୁମଣି ରଜା—ପାଟଣାର ଗୋଟିଏ ଚଷା ଟୋକା ସାଥିରେ ସଙ୍ଗାତ ବସିଥିଲେ । ଏହି ବନ୍ଧୁତା ଜୀବନ ଥିବାଯାଏ ତାଙ୍କର ରହିଥିଲା । ଅସମୟରେ ଏହି କୃଷକ ପରିବାର ନାନା ଭାବରେ ତାଙ୍କର ସହାୟକ ଥିଲେ । ପ୍ରକୃତରେ ସଙ୍ଗାତର ଅର୍ଥ ଯାହା, ତାହା ଉଭୟଙ୍କଠାରେ ପ୍ରମାଣିତ ହୋଇଥିଲା ।

ଥରେ ତାଙ୍କ ସଙ୍ଗାତ ଦୀନବନ୍ଧୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଖାଇବାକୁ ନିଜ ଘରକୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରିଥିଲେ । ସଙ୍ଗାତୁଣୀ ଲୀଳା ରୋଷେଇ କରିଥିଲେ, ଅତି ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟରେ । କିନ୍ତୁ ଯେଉଁ ହରଡ଼ଡାଲି କରିଥିଲେ, ତାହା ତରତର ହେବାରୁ ସିଝିପାରି ନ ଥିଲା । ଏମନ୍ତ କି କେରାଣ୍ଡି ମାଛ ଠୁକୁଠୁକାରେ ବେଶୀ ପାଣି ରହି ଯାଇଥିଲା ।

ବୋପା ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଯଦୁମଣି ଛାଡ଼ିବା ଲୋକ ନୁହନ୍ତି । ସେ ନିଶ୍ଚୟ ବାହୁନିବେ । ସଙ୍ଗାତୁଣୀଙ୍କୁ କଷ୍ଟ ହେବ ବୋଲି କେବେ ସେ ଧାରଣା କଲେ ନାହିଁ । ରୋଷେଇ ନ ବାହୁନିଲେ ଭଲ ହେବ କିପରି ? ସୁଆଦ ଅସୁଆଦ, ଭଲ ମନ୍ଦ ସେ ତ ବାରିବେ ନାହିଁ, ପୁଣି ବାରିବେ କିଏ ?

ତେଣୁ ସେ ଖାଇସାରି ସଙ୍ଗାତଙ୍କୁ କହିଲେ—

ଦନ୍ତେ ବାଜନ୍ତେ ରୁଡ଼ୁମୁଡ଼ ବାଜିଲା

ଘୁଡ଼ୁ ଘୁଡ଼ୁ ବେଳରୁ ଓହ୍ଳାଇ ଥିଲା

ଦରାଣ୍ଡି ଆଣିଥିଲା କେରାଣ୍ଡି ମାଛ

କେ ରାଣ୍ଡି ରାନ୍ଧି ଅଛି ଦିଶଇ ସ୍ୱଚ୍ଛ ।

ହରଡ଼ଡାଲି ସିଝି ନ ଥିବାରୁ ଦାନ୍ତରେ ରୁଡ଼ୁମୁଡ଼ୁ ବାଜିଲା । ବୋଧହୁଏ ରାନ୍ଧୁଣୀ ଉଚିତ ପାଣି ନ ଦେଇ ଘୁଡ଼ୁଘୁଡ଼ୁ ହେଲାମାତ୍ରେ ଓହ୍ଲାଇ ଦେଇଥିଲା । କେରାଣ୍ଡି ମାଛ ଏପରି ଖୋଜି କରି ଆଣିଥିଲା ଯେ ସ୍ୱଚ୍ଛ ଜଳରେ ତା ସବୁ ଦେଖା ଯାଉଛନ୍ତି । କେଉଁରାଣ୍ଡୀ ଏସବୁ ରାନ୍ଧିଛି ?

ସଙ୍ଗାତୁଣୀ ରାଣ୍ଡୀ ଗାଳି ଶୁଣି ସେଇଦିନୁଁ ରୋଷେଇରେ ମନୋଯୋଗ ଦେଇ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ପରି ନିନ୍ଦୁକଙ୍କଠାରୁ ଯୋଗ୍ୟ ବୋଲି ସର୍ବତ୍ର ପ୍ରଶଂସା ଲଭିଥିଲେ । ଦୀନବନ୍ଧୁ ବାହୁନି ବାହୁନି ବହୁ ବର୍ଷରେ ଯାହା କରିପାରି ନ ଥିଲା, ସଙ୍ଗାତ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ପଦେ କଥାରେ ତାଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କର ଅମନୋଯୋଗିତା ଦୂରହୋଇ ଯାଇଥିଲା ।

୨୦—ଆରେ ଚହଟା—ନ କର ହଟା

ଠିକ୍ ଏହିପରି ଗୋଟିଏ ଘଟଣା ଥରେ ତାଙ୍କ ଘରେ ଘଟିଲା । ଯଦୁମଣି ତ ସମସ୍ତଙ୍କ ଦୋଷ ଦେଖନ୍ତି । ମୁହେଁ ମୁହେଁ ଠୋ ଠା କହିଦିଅନ୍ତି । ତାଙ୍କର ତ୍ରୁଟି ବା କିଏ କିପରି ସହିବ ?

ସେଦିନ ତାଙ୍କର ବାପାଙ୍କ ଶ୍ରାଦ୍ଧତିଥି । ଦଶପଲାରୁ ତାଙ୍କ ଶଳା ଘୋଡ଼ା ଚଢ଼ି ଆସିଥାଏ । ଘରେ ରନ୍ଧାବଢ଼ା ବଡ଼ ଜୋରରେ ଚାଲିଥାଏ । ଖଞ୍ଜନା କେବେ ରୋଷେଇରେ ତ୍ରୁଟି କରନ୍ତି ନାହିଁ । ବନ୍ଧୁ ବାନ୍ଧବ ସହିତେ ବହୁତ ଲୋକଙ୍କ ଲାଗି ରାନ୍ଧିବାରୁ ସେଦିନ ଭୁଲଭାଲ ହୋଇଗଲା ।

ତାଙ୍କ ଅଗଣାରେ ଶିମ୍ୱଲଟାର ଛାମୁଣ୍ଡିଆ ତଳେ ବନ୍ଧୁ ବାନ୍ଧବମାନେ ବସି ଭୋଜନ କରିବେ ବୋଲି ଅଗଣା ଲିପାପୋଛା ହୋଇ ପରିଷ୍କୃତ ଓ ସୁନ୍ଦର ହୋଇଥିଲା । ଖଲିପତ୍ର, ପିଢ଼ା, ପାଣି ସବୁ ଠିକଣା ହେଲା । ମାଘ ମାସ । ବନ୍ଧୁ ବାନ୍ଧବ ସାଇଭାଇମାନେ ବସିବା ପରେ ଜିନିଷମାନ ପରଷା ହେଲା ।

ଯଦୁମଣି ଦେଖିଲେ, ତିଅଣ ଏତେ ପାଣିଆ ହୋଇଛି ଯେ ଖଲିରେ ନ ରହି ବୋହିଯାଉଛି । ଅବଶ୍ୟ ଡାଲି, ପଇତି, ସାକରା, ରାଇ ଇତ୍ୟାଦି ଜିନିଷ ବହଳା ଅଛି । କିନ୍ତୁ ତିଅଣ ଅତି ପାଣିଆ ହୋଇଛି । ଯାହା ନ ହେବା କଥା ତାହା ହୋଇଛି । କଣ କରିବେ, ମନେ ମନେ ସୁନ୍ଦରୀ ଜାୟା ଉପରେ ବିରକ୍ତ ହୋଇଥିଲେହେଁ ସେ ପ୍ରକାଶ୍ୟରେ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ କିପରି ବା ଅପମାନ ଦେବେ—ଏତେ ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବ ମେଳରେ ? ପୁନଶ୍ଚ ନିଜର ଲଜ୍ଜା କିପରି ଘୋଡ଼ାଇବେ ଭାବୁଛନ୍ତି— ସେତିକିବେଳେ ତାଙ୍କ ଶଳା ବାରମ୍ୱାର କାନରେ ଫୁସ୍‌ଫୁସ୍ କରି ସେଇ କଥା କହିବାକୁ ଉନ୍ମୁଖ ହେଲା । ତେଣୁ ସମାଜର ସମାଲୋଚନା ପୂର୍ବରୁ ଚତୁର ଯଦୁମଣି ଶଳାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ଗାଇଦେଲେ—

ଆରେ ଚହଟା !

ଝଟା ଲଟା ତଳେ ନ କର ହଟା

ତୋହର ଭଉଣୀ ମୋହରି ରାଣୀ

ତିଉଣରେ ଦେଲା ଆଣ୍ଠୁ ଏ ପାଣି ।

ସଭାଜନେ କହିଲେ—ନାଇଁ ନାଇଁ ଅବଧାନ ! କିଛି ଅସୁବିଧା ତ ହୋଇ ନାହିଁ । ପାଗଯୋଗ ସବୁ ସୁବିଧା ହୋଇଛି । ଏ ପାକ କ’ଣ ବିଗିଡ଼ିବ ?

ଚହଟା—ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଶଳାର ଡାକନାମ । ଝଟା—ଶିମ୍ୱ । ଲଟା—ଲଇ, ଲତା । ତିଉଣ—ପରିବା ତରକାରି, ଅପର ନାମ ମହୁର ।

ବିଚାରୀ ଖଞ୍ଜନାର ମାନ, ଗର୍ବ ରକ୍ଷାହେଲା । କେହି କୌଣସି ସମାଲୋଚନା ନ କରି ଖୁସିରେ ଖାଇ ଏଓଡ଼ିମାରି ଚାଲିଗଲେ ।

୨୧—ଘଣାରେ ଶାବଳଦିଆ

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ନିଜ ଗାଁ ଇଟାମାଟିରେ କାହ୍ନୁ ସାହୁ ବୋଲି ଗୋଟିଏ ତେଲୀ ବେପାରୀ ଥାଏ । ତାର ଅଚଳାଚଳ ସଂପତ୍ତି । ସେ ଏପରି କୃପଣ ଯେ ଦୁଆରେ କୁଆ, ଶୁଆ ବସେଇ ଦିଏ ନାହିଁ । କେବେହେଲେ ଭଲଦ୍ରବ୍ୟ କିଛି ନ ଖାଇ ମାଣ୍ଡିଆ ଜାଉ ପ୍ରଭୃତି ନିକୃଷ୍ଟ ଖାଦ୍ୟ ଖାଇ ଧନ ସଞ୍ଚୟ କରି ଚାଲିଥାଏ । ତା ଭାରିଯା କେବେ କିପରି ଡାଲି ଟିକିଏ ରାନ୍ଧିଲେ ସେ କେବେ ସହିପାରେ ନାହିଁ । ଦିନତମାମ ଅନର୍ଥ ଲଗାଏ । କହେ—ଆମେ ପୁଣି ମଣିଷ ଯେ ଆମ ଜିଭରେ ଡାଲି ଲାଗିବ ?

ଏତେବଡ଼ ଧନୀ ହେଲେହେଁ ଗାଁରେ ପଇସାଏ ସୁଦ୍ଧା କାହାକୁ ଧାର ଉଧାର ଦିଏ ନାହିଁ । ଯେବେ ଦିଏ, ଯେଉଁ ଦିନକୁ ବାଇଦା କରିଥିବ ସୁଧ ସହିତ ନ ଦେଲେ ଭୀଷଣ ହୁଜୁତ ବେଜିତ କରିଥାଏ ।

ବର୍ଷେ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ପଡ଼ିଥାଏ । ଯଦୁମଣି ବଡ଼ କଷ୍ଟରେ ଥାନ୍ତି । ଏପରି ଦିନେ ହେଲା ଯେ ଦୁଆରେ ବନ୍ଧୁ ବାନ୍ଧବ ପହଞ୍ଚିଛନ୍ତି—ଘରେ ପଇସାଟିଏ ମଧ୍ୟ ନାହିଁ । ଅଭାବ ହେତୁ ଯଦୁମଣି ତା ଦୁଆରକୁ କିଛି ଟଙ୍କା ଧାର ମାଗି ଯାଇଥିଲେ । ସେ ତ କିଛି ହେଲେ ଦେଲା ନାହିଁ, ବରଂ ଗାଳି ଦେଲା । ତାହା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ବଡ଼ ବାଧିଲା । ସେ ତ ସହିବାବାଲା ନୁହନ୍ତି । ଗୋଟିଏ କବିତା ତା’ ନାଁରେ ରଚନା କରିଦେଲେ ଏବଂ ତାହା ହୁରିଆ ଟୋକାଙ୍କୁ ଶିଖାଇଦେଲେ—

ଘଣାରେ ଶାବଳଦିଆ

ଜାତି ରୀତ ବଳଦିଆ

ଭାରିଯାକୁ ବୋଲେ ଘରୁତୁ ଭାରିଯା

ଦେଖି ମଳ ହଳଦିଆ ।

ସେ ତେଲୀର ଘଣା ଥାଏ, ପୁଣି ବଳଦ ଉପରେ ଲଦନ ନେଇ ବେପାର କରେ । ଏ ଗୀତ ପ୍ରଚାର ହେବାରୁ ସମସ୍ତେ କହିଲେ ଯେ କାହ୍ନୁ ସାହୁ ତା ଭାରିଯା ଗୁହ ନିତି ତଲାସ କରୁଛି । ଯେବେ ସେ ଡାଲି, ତିଅଣ ଖାଇଥିବ ଲୁଚେଇକରି, ନିଶ୍ଚେ ତାହା ହଳଦିଆ ଦେଖାଯିବ । ନ ହେଲେ ମାଣ୍ଡିଆ ଜାଉରେ ସେ ରଙ୍ଗ କାହୁଁ ଆସିବ ?

ଶାବଳ—ଘଣାରୁ ଶାବଳଦ୍ୱାରା ତାଡ଼ି ପିଡ଼ିଆ ବାହାର କରାଯାଏ । ବଳଦିଆ—ବଳଦ ଲଦନ ଯେ ବୁହାଏ । ଭାରିଯା—ସ୍ତ୍ରୀ । ଭାରି—ଯା—ବାହାରି ଯା, ପଳା ।

ଏଥିରେ କାହ୍ନୁ ସାହୁ ଅତି ଲଜ୍ଜିତ ହେଲା । ଅପମାନିତ ହୋଇ ଦିନେ ଡକାଇ ତା ଝିଅ ସାଥିରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଭାରିଯାକୁ ସଂଗାତ ବସାଇ ସାମୟିକ ଧାରଉଧାର ଦେଇ ମାନ ରଖିଲା ।

୨୨—ଦେବ ଦେବଙ୍କର ବାହନ ପଛଆଡ଼ୁ ପାଇଲି

ଭଲ ଜମି ଖଣ୍ଡିଏ ମିଳିବାରୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ରାଜା କହିଥିଲେ—ଜମି ଖଣ୍ଡି ଏବେ ମନକୁ ପାଇଲା ତ ?

ଯଦୁମଣି କହିଥିଲେ—ଦୋଉଙ୍କ ଅମୃତ ନଜର ପଡ଼ିଲା ସତ, ତେବେ ମୁଁ ସେ ଜମିରୁ କ’ଣ ପାଉଛି ? ଭାଗୁଆରି ତିନି ଭାଗ ନେଲେ ମୁଁ ଭାଗେ ପାଉଛି । ଖାଲି ଅଧା ଭାଗ ସିନା କଥାରେ ରହିଛି । ଧୂଳି ପୃଞ୍ଜିଏ ଭାଗ କିଏ କାହାକୁ ଦଉଛି ? ହଳିଆ ମୁକୁଳରୁ, କଳେଇ ବୋହୁ ବୋହୁ, ଆଙ୍କୁରାରୁ, ଗଦାରେ ଲଦୁ ଲଦୁ, ଧାନ ଭାଡ଼ି ତଳରୁ, ପାଞ୍ଚ ଆଙ୍ଗୁଳିଆରୁ, ମେଢ଼ି ମୂଳରୁ, ନାଳି ଅଗାଡ଼ିରୁ, ବିହନ ନାଁରୁ ପଚିଶି ପ୍ରକାର ନାନା ବାଟରେ ରଇତ ନେଇଯାଉଛି ।

ରାଜା କହିଲେ—କିଆଁ ? ତୁମେ ତାହା ନିଜେ ଚାଷ କରୁ ନାହଁ ?

ତାହା ଶୁଣି ଯଦୁମଣି କହିଲେ—ଦୋଉ ବିଚାରିଲେ ଚଷିବ । ହଳଟି ତ ଭାଜିଯାଇଛି, ଧନ କାହିଁ ଯେ ବଳଦ କିଣିବି ?

ରାଜା ତୁରନ୍ତ ଆଜ୍ଞା ଦେଲେ—

ଆମେ ହଳେ ବଳଦ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ନିଶ୍ଚୟ ଦବା—ଦବା ।

କିନ୍ତୁ ଚାଷପାଣି ବରଷିଲା । ରାଜା ହୁକୁମ ଦେଲେ ମଧ୍ୟ ବେଭାରୀମାନେ ତାହା ଶୁଣିଲେ ନାହିଁ । ବିଚରା ଯଦୁମଣି ରଇତଙ୍କଠାରେ ଜମି ଛଡ଼େଇ ଆଣି ନିଜେ ଚଷିବାକୁ ରଖି ହଇରାଣରେ ପଡ଼ିଲେ । ଥରକୁ ଥର ଚାଷ ବତର ଖସିଯିବାରୁ ସେ ବଳଦ ନ ପାଇ କବିତାଟିଏ ଲେଖି ରାଜାଙ୍କ ଛାମୁକୁ ପଠାଇଦେଲେ—

ଦବା ଦବା ବୋଲି ବୋଇଲେ ବରଷିଲେ ଜଳଦ

ବିଲ ମାଣ କେତେ ଚଷନ୍ତି ଦେଇଥିଲେ ବଳଦ।

ଦେବେ ଦେବେ ବୋଲି ଯାହା ମୁଁ ଜଗତରେ କହିଲି

ଦେବଦେବଙ୍କର ବାହନ ପଛଆଡ଼ୁ ପାଇଲି ।

ଦେବେ—ରାଜା । ଦେବ ଦେବ—ଶିବ । ଦେବ ଦେବ ବାହନ—ବୃଷଭ । ପଛଆଡ଼ୁ ପାଇଲି—ଶିବ ଦର୍ଶନରେ ବୃଷଭ ଅଣ୍ଡ ସ୍ପର୍ଶ କରାଯାଏ ।

ରାଜା ଏ କବିତାଟି ପଢ଼ି ଏକାନ୍ତ ଲଜ୍ଜିତ ହୋଇ ଖମାର କାର୍ଯୀ ପାଟଯୋଷୀଙ୍କୁ ଧରାଇ ଆଣି ତୁରନ୍ତ ହଳେ ଦାମୁଡ଼ି ବଳଦ ପଠାଇଦେଇ କହି ପଠାଇଲେ—ମହାଦେବଙ୍କ ବାହନ ପଛଆଡ଼ ନ ଛୁଇଁଲେ କେଉଁ ଦେବତା ଭଲା ଶୁଭ ଫଳ ପାଉଛି ? ଯଦୁମଣି ତାହା ଶୁଣି ଛାମୁଁଙ୍କୁ ଜଣାଇ ପଠେଇଲେ—ପାଟ ବାରୁଆଳି ଲାତ କେତେ ସହିବ ଆଜ୍ଞା ? ରାଜା ଏହାର ଅର୍ଥ ବୁଝିଲେ ଯେ ବାରୁଆଳି କଳିହୁଡ଼ୀ ସ୍ତ୍ରୀକୁ ବୁଝାଏ । ତେଣୁ ଯୋଷା ସେଥିରୁ ବାହାରିବାରୁ ଯଦୁମଣି ପାଟଯୋଷୀକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ଏହା ନିଶ୍ଚୟ କହିଛନ୍ତି ଭାବି ପାଟଯୋଷୀଙ୍କୁ ତୁରନ୍ତ ବଳଦ ନ ଦେବାରୁ ଜରିମାନା ଦେବାକୁ ଆଜ୍ଞା କଲେ ।

୨୩—କୁତାପରି କରି ଫିଙ୍ଗିଦେଲା

ଯଦୁମଣିଙ୍କର ମାତୃଶ୍ରାଦ୍ଧ ବୈଶାଖ ମାସରେ । ବରଷେ ଅତି ଅଭାବ ପଡ଼ିବାରୁ ଶ୍ରାଦ୍ଧ କିପରି କରିବେ ଭାବି ଭାବି ଚିନ୍ତିତ ବିବ୍ରତ ହୋଇ ନୂଆଗଡ଼ର ରାଜଗୁରୁ ସାମନ୍ତଙ୍କୁ କହିଲେ—

ଆ−ଶ୍ରାଦ୍ଧ, ଆ−ଶ୍ରାଦ୍ଧ ବୋଲି ବୋଲୁ ନାହିଁ

ଶନିବାର ଦିନ ଆସିବ

ଆଶ୍ରାଧ ଆଶ୍ରାଧ ବୋଲି ସେ ବୋଲୁଛି

ସେ ତାପ ଆପଣ ନାଶିବ ।

ମୋର ଯେପରି ଅଭାବ ଶ୍ରାଦ୍ଧ ଆସୁ , ଶ୍ରାଦ୍ଧ ଆସୁ ଏ କଥା ମୁଁ କେବେ ବୋଲୁ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ତାହା ତିଥି ଅନୁସାରେ ଆସନ୍ତା ଶନିବାର ଦିନ ଆସିଯିବ । ଆଶ୍ରା ଧର, ଆଶ୍ରା ଧର, ସେହି ମୋର ପିତୃଶ୍ରାଦ୍ଧ ମୋତେ ପୁର୍ବରୁ ସୂଚନା ଦେଇ ଚାଲିଛି । ନ ହେଲେ ମୁଁ ବଡ଼ ଲଜ୍ଜିତ ହେବି । ଆପଣ ମୋର ଏ ଦୁଃଖ ନିବାରଣ କରିବା ହେବେ ।

ରାଜଗୁରୁ ଏକାନ୍ତ ସତ୍‌ସ୍ୱଭାବ, ଧୀର, ଜ୍ଞାନବନ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ଥିଲେ । ସେ ଏହି କବିତାଟି ପଢ଼ି ତୁରନ୍ତ ତାଙ୍କ ଗୁମାସ୍ତା ମଧୁସୂଦନ ଶତପଥୀଙ୍କୁ ଶ୍ରାଦ୍ଧ ନିମିତ୍ତ ପାଞ୍ଚଟି ଟଙ୍କା ଦେବାକୁ ଗୋଟିଏ ହୁକୁମନାମା ତାଳପତ୍ରରେ ଲେଖିଦେଲେ ।

ଯଦୁମଣି ଗୁମାସ୍ତା ଶତପଥୀଙ୍କ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚି ଉକ୍ତ ଲେଖାଟି ଦେବାମାତ୍ରେ ସେ ଟଙ୍କା ନ ଦେଇ ଏଣୁତେଣୁ ନାନା କଥା କହିବସିଲେ । ରାଜଗୁରୁଙ୍କର ବିସ୍ତର ଖର୍ଚ୍ଚ ବଢ଼ି ଚାଲିଛି, ଏକ୍ଷଣି ପଇସା ଗୋଟିଏ ହେଲେ ନାହିଁ, ଦେଖିବା ପଛେ ଆସିବ, କେବେ ସୁବିଧା ହେଲେ କିଛି ଦବା । ଏପରି କଥାମାନ କହି ଟାଳଟୁଳ କରିବାରୁ ଯଦୁମଣି ସେଠାରୁ ଫେରିଆସି ରାଜଗୁରୁଙ୍କୁ ବିନୟ ପ୍ରଣାମ କରି ଏତିକି କହି ବିଦାୟ ମାଗିଲେ—

ମଧୁସୂଦନ ଶତପଥୀଙ୍କର

ମଧୁ ସୂଦନ ରୀତିଟି ନିକର

ନବ ଦୁର୍ଗନାଥ ନଟକଣକୁ

ଲୋଟନ୍ତି ତବ ଚରଣ ତଳକୁ

ବେଭାର ଦେଇଛ ତାକୁ

କୁତା ପରି କରି ଫିଙ୍ଗି ଦେଲା ତବ

ହସ୍ତାକ୍ଷର ମୁକୁତାକୁ ।

ରାଜଗୁରୁ ଏହା ଶୁଣି ବଡ଼ ବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇ ଶତପଥୀଙ୍କୁ ଡକାଇ ଆଣି ଭୀଷଣ ଧମକ ଦେଇ ତୁରନ୍ତ ପାଞ୍ଚ ଟଙ୍କା ଦିଆଇଦେଲେ । ଶତପଥୀଏ ସେଦିନୁ ମଦୁଆ ବୋଲି ଅଭିହିତ ହେଲେ ।

୨୪—ତେବେ ଯଦୁମଣି ହୋଇ ଭେଣ୍ଡା

ଥରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ବାତ ଧରିଲା । ନୀରୋଗ ହେଲେହେଁ ସେ ଟିକିଏ ଅଧିକ ଖାଦ୍ୟପ୍ରିୟ ଏବଂ ନିଜ ବନିତା ପ୍ରତି ଅଧିକ ଶ୍ରଦ୍ଧାଶୀଳ ଥିଲେ । ଶରୀରର ମଜ୍ଜା ଓ ଶୁକ୍ର ଅଭାବରୁ, ଏଣେ କଠୋର ପରିଶ୍ରମ କରିବାକୁ ତାଙ୍କର ବାୟୁ ବୃଦ୍ଧି ହୋଇ ସର୍ବାଙ୍ଗ ପୀଡ଼ା ହେଲା । ତାପରେ ଅଙ୍ଗମାନ ଅଚଳ ହୋଇଗଲା ।

ବହୁ କଷ୍ଟରେ ଛମାସ ଚିକିତ୍ସାରେ ରହି, ନାନା ଔଷଧ କରି, ବହୁ ସେକ ଦେଇ, ତୈଳ ମାଲିସ କରି ଟିକିଏ ଚଲାବୁଲା କରିପାରିଲେ । କିନ୍ତୁ ଅଧିକ ପଥ ଯାତାୟାତ କରିବାରେ ଅଭାଜନ ହୋଇ ନିଜର ଦୁର୍ଦ୍ଦଶା ରାଜାଙ୍କୁ ଜଣେଇ ପଠାଇଲେ ।

ରାଜା କହି ପଠାଇଲେ, କଣ ତୁମର ଲୋଡ଼ା ଲେଖିଲେ ତାହା ନିଶ୍ଚୟ ଦେବି । ଯଦୁମଣି ପୁଣି ଜଣେଇଲେ ଛାମୁଁ ମୋତେ ଗୋଟିଏ ଘୋଡ଼ା ଦାନକରିବା ହେଉନ୍ତୁ ।

ମଧୁ—ମଦ୍ୟ । ସୂଦନ—ଶେଷ, କରିବା, ପାନ । କୁତା—କୁକୁର । ହସ୍ତାକ୍ଷର ମୁକୁତା—ମୁକ୍ତାନିନ୍ଦ ହସ୍ତାକ୍ଷର । ନଟକଣ—ଶିର ପଗଡ଼ିର ଝୁଲ ।

ମଧୁସୂଦନ ଶତପଥୀଙ୍କର ମଦତି ରୀତି ଦେଖନ୍ତୁ । ଆପଣଙ୍କ ପାଦତଳେ ନବଦୁର୍ଗନାଥଙ୍କ ପଗଡ଼ିର ଝୁଲ ନତ ହୁଏ । ଅଥଚ ସାମାନ୍ୟ ବେଭାରି ଜଣେ କୁକୁରକୁ ଧକାମାଇଲା ପରି ଆପଣଙ୍କ ହୁକୁମ ନ ଶୁଣିଲା ।

ରାଜା ପୁଣି ପଚାରି ପଠାଇଲେ—

ତୁମେ କି ପ୍ରକାର ଘୋଡ଼ା ଚାହୁଁଛ ?

ଯଦୁମଣି ତାର ଉତ୍ତରରେ କବିତାଟିଏ ରଚନା କରି ତାହା ତାଳପତ୍ରରେ ଲେଖି ପଠାଇଦେଲେ—

ନୋହିବ ହରିଣ ନୋହିବ ଗାଈ

ଘୋଡ଼ା ନାମ ବହି ହୋଇବ ମାଈ

ପିଇବ ତୋରଣି ଖାଇବ କୁଣ୍ଡା

ତେବେ ଯଦୁମଣି ହୋଇବ ଭେଣ୍ଡା ।

ଏହା ରାଜା ମହୋଦୟ ପାଠକରି ଏକାନ୍ତ ପ୍ରୀତିହୋଇ ତାଙ୍କ ଅଶ୍ୱଶାଳରୁ ଗୋଟିଏ ସୁଧାର ଘୋଡ଼ୀ ତାଙ୍କୁ ଦାନ କରିଥିଲେ । ଉକ୍ତ ଘୋଡ଼ାରେ ବସି ସେ ରାଜ୍ୟାନ୍ତରକୁ କେତେବର୍ଷଯାଏ ଯାଇ ଆସିପାରୁଥିଲେ । ଉକ୍ତ ଘୋଡ଼ୀର ଦେହର ରଙ୍ଗ ଧଳା ଥିବାରୁ ଯଦୁମଣି ତାର ନାମ ଶ୍ୱେତଚମ୍ପା ଦେଇଥିଲେ । ଶ୍ୱେତଚମ୍ପା ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଉପସ୍ଥିତିରେ ମୃତ୍ୟୁ ବରଣ କରିବାରୁ ସେ ତାକୁ ସମାଧି ଦେଇ ସେଠାରେ ଗୋଟିଏ ଶ୍ୱେତଚମ୍ପା ଗଛ ରୋପଣ କରିଥିଲେ । ଗଛଟି ଆଉ ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ଗୋଟିଏ ଜମିର ଡାକ ଶ୍ୱେତଚମ୍ପା ରହିଛି ।

୨୫—କେଉଁଠାରେ ଖଡ଼ୁଗଡ଼ୁ, କେଉଁଠାରେ କରୁଣାବାରିଧି

ଦିନେ ନୂଆଗଡ଼ ଜଗ୍ନନାଥ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ଏକାଦଶୀ ସିଙ୍ଗାର ଥିବାରୁ ଯଦୁମଣି ପାହାନ୍ତାରୁ ସ୍ନାନସାରି ଆସିଥିଲେ । ବଲ୍ଲଭ ବଢ଼ିଲେ ସିଙ୍ଗାର ସରିଲେ ଠାକୁରଙ୍କ ମାଘସ୍ନାନ ସରି ସକାଳ ଧୂପ ବଢ଼ିବ । ତେଣୁ ବଲ୍ଲଭ ବଢ଼ି ନଥିବାରୁ ରାଜାଙ୍କ ଉଆସ ଆଡ଼େ ଚାଲିଗଲେ । ଦେଖିଲେ, ରାଜାଙ୍କର ନିତ୍ୟକର୍ମ୍ମ ହେଉଛି । ସେ ସେଠାରେ ବହୁତ ସମୟ ଅପେକ୍ଷା କଲେ । ରାଜା ବସ କି ରହ ଏପରି କିଛିମାତ୍ର ପ୍ରକାଶ କଲେ ନାର୍ହି । ପୁରୋହିତମାନେ ସ୍ତବସ୍ତୁତି ଗାନ କରୁଥାନ୍ତି ।

ରାଜାଙ୍କ କେତେକ ଧାତୁ ବିଗ୍ରହଙ୍କର ସବିଧିରେ ପୂଜା ହେଉଥାଏ । ଧୂପ, ଦୀପ, ନୈବେଦ୍ୟ ସରିଲା । ସପ୍ତାହର୍ତ୍ତୀ ଦିଆଗଲା । ଜର୍ପ, ରାବର୍ତ୍ତୀ ଦିଆସରିଲେ ପୂଜା ଶେଷ । ସେତିକିବେଳେ ରାଜା ସାଷ୍ଟାଙ୍ଗ ପ୍ରଣାମ କଲେ । ଯଦୁମଣି ପଛରେ ଥାଇ ସ୍ତବ ଆଚରିଲେ—

ହରିଣ ପରି ଚଞ୍ଚଳଗତି ହୋଇ ନ ଥିବ କି ଗାଈ ପରି ଏକାନ୍ତ ମଠୁଆ ହେବ ନାହିଁ । ଘୋଡ଼ା ନାଁରେ ସେ ମାଈଟିଏ ହେଲେ ଚଳିବ । କୁଣ୍ଡା ଖାଇ ତୋରାଣି ପିଇଲେ ଯଦୁମଣି ଭେଣ୍ଡା ହୋଇଯିବ, ତା ଉପରେ ଚଢ଼ି ଚଲାବୁଲା କରିବାରୁ ଦାନା ଦେବାକୁ ତାର ଶକ୍ତି କାହିଁ ?

କେଉଁଠାରେ ଖଡ଼ଗଡ଼ୁ

କେଉଁଠାରେ ମୁଦି

କେଉଁଠାରେ ବୋଲାଉଛ

କରୁଣାବାରିଧି ।*

ରାଜା ହସରେ ଫାଟିପଡ଼ିଲେ । କହିଲେ ଯେ ଦେବତା ପ୍ରସନ୍ନ ହେବା ବେଳେ ପଚାରିଛି, ତୁମେ ସର୍ଦ୍ଦି କିପରି ପୋଛୁଛ ? ଯଦୁମଣି, ତୁମକୁ ପାରିହେବ ନାର୍ହି । ତୁମେ ଧାତୁବିଗ୍ରହରୂପୀ ଦେବତାଙ୍କୁ ସୁଦ୍ଧା ଏକାବେଳେ ମାନୁ ନାହଁ ଯେ ? ଏହା କଣ ସମୂଚିତ ?

ସେ କହିଲେ—ଆଜ୍ଞା ! ପରମ୍ପରାଶ୍ରୁତ ଯେ—

ଶିବା ପଥର ଜଗା କାଠ

ଆଉ ଦେବତା ମାଠ ମାଠ ।

ଆଉ ଦେବତା ସବୁ ତ ଧାତୁରେ ମଠାହୋଇ ଗଢ଼ାହେବେ । ମୁଁ ନ ମାନିବି କିପରି ? ଆପଣ ମାନିବେ, ମୋ ବୋପା ମାନିବ, ମୋ ଗୁରୁଜନ ମାନିବେ, ମୁଁ ବା କି ଛାର ? ତେବେ ସେ ପ୍ରକୃତରେ ଯାହା ତାର ପୁଣି କହିବା ? ଏହା ତ ମୋର ଗର୍ବ ନୁହେଁ, ଏହା ସେ ଗାଳି ମାତ୍ର । ରାଜା ଏହା ଶୁଣି ଆନନ୍ଦିତ ହେଲେ । ଯଦୁମଣି ଚିରାଲୁଗା ପିନ୍ଧିଥିବାରୁ ବସ୍ତ୍ର ହଳେ ଦାନକଲେ । ତା ଦେଖି ସେ କହିଲେ—ଗାଳି ନ ଖାଇଥିଲେ ମୁଁ କିଏ, ନୂତନ ବସ୍ତ୍ର କିଏ ?

* କେଉଁଠାରେ ଧାତୁରେ ଖଡ଼ୁ, ଗଡ଼ୁ ହୁଏ, କେଉଁଠି ବା ମୁଦି ହୁଏ, କେଉଁଠି ବା ଦେବତାର କରୁଣାସାଗର ମୂର୍ତ୍ତି ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ । ହୟଗ୍ରୀବ ଦେବତା ପ୍ରସନ୍ନବେଳେ ତାଙ୍କୁ ଯଦୁମଣି ‘ତୁମ ଘୋଡ଼ା ମୁହିଁର ସର୍ଦ୍ଦି କିପରି ପୋଛୁଛ ? ଚାରି ହାତରେ ତ ଚାରିଟି ପଦାର୍ଥ ଧରିଛି’ —ବୋଲି ପଚାରିବା ପ୍ରବାଦ ରହିଛି ।

୨୬—ଦରଜି କୁଳର ବଧୂ

ନୂଆଗଡ଼ ଗଡ଼ଦାଣ୍ଡ ସାହିରେ ଗୋଟିଏ ଦରଜି ଘର ଥିଲା । ସେ ଟିକିଏ ଖାନଦାନ ଲୋକ । ଖୋର୍ଦ୍ଧାରେ, ପିପିଲିରେ ତାହାର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ବ୍ୟବସାୟ ଚଳୁଥିଲା ।

ତା’ଘରେ ବିଧୁ ନାମରେ ଗୋଟିଏ ଯୁବତୀ ଝିଅ ଥିଲା । ସେ କନ୍ୟାର ରଙ୍ଗ, ଗଠନର ପଟାନ୍ତର ନ ଥିଲା । ସେ ବହୁ ସମୟରେ ଦାଣ୍ଡ ପାଖକୁ ଆସି ଛିଡ଼ା ହେଉଥିଲା । ରୂପରେ ବିଧୂ କେବଳ ସୁନ୍ଦର ନଥିଲା, ସମସ୍ତ ଗୁଣରେ, ଏମନ୍ତକି ବିଦ୍ୟାରେ ମଧ୍ୟ ଅତି ଉପଯୁକ୍ତ ଥିଲା । ତାର ଡାକନାମ ‘ବିଧୁ’ କିନ୍ତୁ ପ୍ରକୃତ ନାମ ବିଦ୍ୟୁଲ୍ଲତା ।

ରାଜା ଥରେ ଯଦୁମଣି ସହିତ ମେଘୁଆ ପାଗରେ ତାମଯାନ ଚଢ଼ି ଯାଉ ଯାଉ ତାର ଅଲୌକିକ ରୂପ ଗଠନ ଦେଖି ସ୍ତମ୍ଭୀଭୂତ ହୋଇ ସଂଯମ ରକ୍ଷା କରି ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ପଚାରିଥିଲେ—

ଏ ଯୁବତୀଟି କିପରି ? ତୁମ୍ଭେ କହିପାରିବ କି ? ଯଦୁମଣି ତୁରନ୍ତ ତାମଯାନ ପାଖେ ପାଖେ ଥାଇ ଗାଇଥିଲେ—

ଦେଖିଲି ବାଳକୁ ସେ ପ୍ରେମଶିଳାକୁ ଦଳାକଜ୍ଜଳ କୁନ୍ତଳାକୁ

ଲମ୍ବାଇ ଗଳାକୁ ତା’ମୋତି ମାଳାକୁ ଚାହୁଁ ଯେ ଥିଲା ଚପଳାକୁ

ବାଳାଯେ

କର ଭର ଦେଇ ଶଳାକୁ

ନାସାର ଉପରେ ନଚାଉ ଥିଲା ତା ବାଜେଣି ନୂପୁର ବଳାକୁ ।

ରାଜା ସେ କନ୍ୟାଟିକୁ ପାଇବା ଲାଗି ନିରନ୍ତର ଝୁରି ହେଲେ କିନ୍ତୁ କିପରି ସେ ପାଇବେ, ତାହା ସୁବିଧାଜନକ ହେଲା ନାହିଁ । ତାର ବାପ, ଭାଇ, ମାଆ ସମସ୍ତେ ଖାସମାହାଲ ଲୋକ ଏବଂ ଅତି କଡ଼ା ମଧ୍ୟ ଥିଲେ । ଧନ ପ୍ରଲୋଭନ ସେ ପରିବାର ନିକଟରେ ଜଣାଇବାକୁ କେହି ମଧ୍ୟ ସାହାସୀ ହେଉ ନ ଥିଲେ ।

ତେଣୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଉକ୍ତ କବିତା ଗାଇ ରାଜା ନିଜର ମନସ୍ତାପ ଭୁଲୁଥିଲେ ।

ଶିଳା—ଦୁଆର ବନ୍ଧର ଉପରେ ଥିବା ବାହି । ନାସା—ଚଉକାଠର ତଳ ଶାକର ପଟ୍ଟା । (ସେ ଟୋକୀ ବେକ ଲମ୍ୱାଇ ଦୁଆରବନ୍ଧ ଉପରେ ହାତ ଦେଇ ତଳ ଶାକର ପଟ୍ଟାରେ ପାଦନଚାଇବା ବେଳର ଦୃଶ୍ୟ । ଏଣେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଚମକ ଦେଖି ଆଖି ନଚାଇବାର ଦୂଶ୍ୟ କିପରି ମନୋରମବର୍ଣ୍ଣନା କରିହେବ ନାହିଁ । )

୨୭—ଜବା ଅଧରୀ

ବେଳୁବେଳେ ରାଜା ଉକ୍ତ ଦରଜି ଯୁବତୀ ପ୍ରତି ଆସକ୍ତ ରହି ଅଧିକ କାମାର୍ତ୍ତ ହୋଇ ପଡ଼ିଥିଲେ । ନାନା ସୁତ୍ରରେ ଚେଷ୍ଟା କରି କୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହୋଇପାରି ନ ଥିଲେ । ଶେଷକୁ ତିନିଶହମାଣ ଜମି ଖମାରରୁ ଦେବାକୁ ରାଜି ହେଲେ ମଧ୍ୟ ତା ମାଆ ରାଜି ହେଉ ନ ଥିଲା । ଫୁଲ ବେହି କରି ସାଆନ୍ତାଣୀ ସ୍ୱରୂପ ରଖିବାକୁ ରାଜାଙ୍କର ଇଚ୍ଛା । ବାପ ଓ ଭାଇ ମନରେ ଲୋଭ ଜମି ପ୍ରତି ସଂଚରି ଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଏଣେ ସେ ଛନକୀ ଚତୁରୀ ଟୋକୀର ମନ କେହି ପାଉ ନ ଥିଲେ ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଗୀତ ‘ଦେଖିଲି ବାଳାକୁ ସେ ପ୍ରେମଶିଳାକୁ’ କୌଶଳରେ ତାହା ନିକଟକୁ ପଠାଇଯାଇଥିଲା । ଯେଉଁ ଝିଅମାନେ ଏଥିରେ ଦୁତି ଥିଲେ, ସେମାନେ ଜାଣୁଥିଲେ ଯେ ବିଧୁ ଉକ୍ତ ଗୀତ ବାରଂବାର ଶୁଣିବାକୁ ଓ ଗାଇବାକୁ ଗୋପନରେ ଯେପରି ଅନୁରୋଧ କରୁଥିଲା; ସେପରି ଆକୁଳ ମଧ୍ୟ ହେଉଥିଲା ।

ତହିଁପରେ ରାଜା ତାମଯାନରେ ପ୍ରାୟ ପ୍ରତ୍ୟହ ତାକୁ ଦେଖିବା ଲାଲସାରେ ନଗର ଭ୍ରମଣ କରିଯିବା ବେଳେ ଦୈନିକ ଏହି ଟୋକୀ ସାଥିରେ ଚାରିଆଖି ହେଉଥିବାର କେତେଦିନୁଁ ଜଣା ପଡ଼ିଥିଲା । ଦିନେ ଯଦୁମଣି ତାମଯାନ ସାଥିରେ ଯାଉଥିଲେ । ଦୁରରୁ ସେହି ସୁନ୍ଦରୀକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ରାଜ୍ୟ କହିଲେ—

ଯଦୁମଣି ! ପୁଣି ଏହି ସୁନ୍ଦରୀ ରମଣୀମଣି ଲାଗି କିଛି କବିତା ବୋଲାଯାଇ ପାରିବ କି ? ଯଦୁମଣି ସେ ଟୋକୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏ ମଧ୍ୟରେ ଯଥେଷ୍ଟ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରି ସାରିଥିଲେ—ତେଣୁ ସେ ଉଚ୍ଚ ସ୍ୱରରେ ଗାଇଦେଲେ—

ହେ ରସିକେ ! ମଉଳି ପଛକେ ଯିବ

ମଉଳି ନ ଥିବା ଜବାଅଧରୀକି ଅଭୋଗେ କେ ବରଜିବ ?

ଦରଜି କୁଳରେ ସରକି ଅଛି ଯେ ବିଧୂ ସମତୁଲ ହାସ

ମରଜି ବୁଝି ମୁଁ ଅରଜି ଦେବକୁ ପାଉନାହିଁ ଅବକାଶ ।

ତାମଯାନ ଚାଲିଗଲା । ରାଜା ଟୋକୀର ଆପଙ୍ଗ ଚୋଟରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ କାମାର୍ତ୍ତ ହୋଇ ଆଗେଇ ଗଲେ । ସୁଖର କଥା ଯେ, ହଠାତ୍ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଦରଜି ଘରର ଡକରା ପଡ଼ିଲା । ଦରଜି ଜଣକ କହିଲେ— ଅବଧାନ ! ଅରଜି ପାଇଲି । ଏତେ ଜୀଗର ଯେବେ ବିଧୁ ତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଯାଉ । କିନ୍ତୁ ଆପଣ ତା ସୁଖ ଦୁଃଖ ଲାଗି ଦାୟୀ ରହିବେ । ଏହା ଶୁଣି ଯଦୁମଣି ନିରବ ରହି ରାଜାଙ୍କୁ ଜଣାଇଲେ ।

ଅରଜି—ଦରଖାସ୍ତ । ମଉଳି—ମସ୍ତକ । ମଉଳି—ପର୍ଯ୍ୟୁଷିତ ।

ଦିନେ ରାଜଦ୍ୱାରରୁ ସବାରି ଲାଗିଲା । ସ୍ୱୟଂ ରାଜା ଏବଂ ରାଣୀ ଦରଜି ଦ୍ୱାରକୁ ବିଜେହେଲେ । ଶଙ୍ଖ ହୁଳହୁଳି ଧ୍ୱନିରେ ବିଧୁ ରାଜପୁରକୁ ଚାଲିଗଲା । ରାଜା ଏହି ଘଟଣାରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଦଶମାଣ ଜମି ନିଷ୍କର ଦାନ କଲେ ଏବଂ ବିଧୁ ନାମରେ ହଜାର ମାଣ ଜମି ଖଞ୍ଜା କରିଦେଲେ । ତାର ବଂଶଧର ଥିବାଯାଏ ତାହା ଭୋଗୁଥିଲେ—ସାମନ୍ତ ଭାବରେ । ଗୁଣ୍ଡିଚା ବାଡ଼ି ପାଖେ ସେ ବଂଶ ଥିଲେ । ଦରଜି ଘରକୁ ମଧ୍ୟ ତିନିଶହ ମାଣ ଜମି ଦିଆହୋଇଥିଲା । ଶୁଣାଅଛି ଯେ ବିଧୁ ଚତୁରତାରେ ରାଜାଙ୍କ ହୃଦୟ ଆକାଶକୁ ନୁହେଁ ରାଣୀ ଏବଂ ସମସ୍ତ ପରିଜନଙ୍କୁ ସୁଖୀ କରି ପାରିଥିଲା ।

୨୮—ଚମ୍ପା ଫୁଲେ ଦେଲା କଜଳ ବିନ୍ଦୁ

ନୂଆଗଡ଼ ରାଜସଭାକୁ ଥରେ ଜଣେ ନର୍ତ୍ତକୀ ନୃତ୍ୟଗୀତ ପ୍ରଦର୍ଶନ ଲାଗି ନିଜ ଦଳ ବଳ ଧରି ଆସିଥିଲେ । ନର୍ତ୍ତକୀର ନୃତ୍ୟଗୀତରେ ଦର୍ଶକମାନେ ଏକାନ୍ତ ମୁଗ୍‌ଧ ହୋଇଯାଇଥିଲେ । ଉକ୍ତ ନର୍ତ୍ତକୀ ଦକ୍ଷିଣାଞ୍ଚଳ ମଞ୍ଜୁଷାରେୁ ଆସିଥିଲା । ତାର ଚମ୍ପୁ ଗୀତମାନଙ୍କର ଲହରୀ, ତାଳ ମାନ, ଗୋଠ ବାହୁଡ଼ା ପଶୁଙ୍କ କାନରେ ପଡ଼ି ତାଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ବାଧ ବଣା କରିଥିଲା । କାରଣ ଏ ନୃତ୍ୟ ଗୀତ ଶୁଣିବାକୁ ଜନ ସମୁଦ୍ର ମାଡ଼ି ଆସିଥିଲେ । ତେଣୁ ରାଜା ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦରବାର କକ୍ଷରେ ତାହା ନ କରାଇ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ବେଢ଼ାରେ କରାଇଥିଲେ ।

ନର୍ତ୍ତକୀ ଯଥା ବିଧିରେ ବିଦାୟ ନେବାପରେ ଏବଂ ରାଜା ଉଆସକୁ ଫେରିବା ପରେ ତାର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ, ନୃତ୍ୟଭଙ୍ଗୀ ଆଦି ଘେନି ନାନା ଆଲୋଚନା ଚାଲିଲା । ରାଜପାରିଷଦଗଣ ମଧ୍ୟରେ ଜଣେ ପଣ୍ଡିତ ପାଦପୂରଣ ଲାଗି ସେହି ନର୍ତ୍ତକୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଗୋଟିଏ ପଦ ରଚନା କରି ଗାଇଦେଲେ ।

ଏହା ଭାବି ବଂଧୁ

ଚମ୍ପା ଫୁଲେ ଦେଲା କଜ୍ଜ୍ୱଳ ବିନ୍ଦୁ ।

କଥା—ଭ୍ରମର ଚମ୍ପାଫୁଲ ଆଘ୍ରାଣ କରେନାହିଁ । ଚମ୍ପକ ବରଣ ନାରୀ ଜାଣେ ଯେ ତାକୁ ଭମର ରୁପୀ ନାଗର ଆକର୍ଷଣ କରିବ ନାହିଁ । ତାର ଉତ୍‌କଟ ଗନ୍ଧ ସ୍ୱରୂପ ତାର ଅତ୍ୟଧିକଚତୁରତା, ତାର ଉଦ୍ଦାମ ନୃତ୍ୟଭଙ୍ଗୀ ଆଦିରେ ନାଗର ଦୂରେଇଯିବ । କିନ୍ତୁ ଏହାଜାଣି ସେ ନିଜ କପାଳରେ ନାଗର ଭ୍ରମରର ରୂପ ସାମ୍ୟରଖି ତାକୁ ଭ୍ରମର ନିଶ୍ଚୟ ଭଲପାଏ—ଏହି ଆଳରେ ଉକ୍ତ ଭ୍ରମରର ସୂକ୍ଷ୍ମତା ସ୍ୱରୂପ କୃଷ୍ଣ ବର୍ଣ୍ଣର କଜ୍ଜ୍ୱଳ ବିନ୍ଦୁ ଧାରଣ କରିଅଛି । ସେତ ନର୍ତ୍ତକୀ, ରୂପାଜୀବୀ−ଗଣଭୋଗ୍ୟା । ଶ୍ରେଷ୍ଠ ନାଗର ଭୋଗେ ବୋଲି ପ୍ରାମାଣିକ ଚିହ୍ନ ନ ରଖିଲେ ତାହାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ କିପରି ପ୍ରକଟିତ ହେବ ? ତେଣୁ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ନାଗର ତାକୁ ନଛୁଉଁ ପଛେ, ସେ ଛୁଏଁ ବୋଲି ତା ନିଜ ଆଡ଼ୁ ଦେଖାଇ ହୁଏ, ସର୍ବସାଧାରଣରେ । ତେଣୁ କପାଳରେ ସେହି କୃଷ୍ଣ ବର୍ଷ୍ଣର ବିନ୍ଦୁ ଧାରଣ କରିଥାଏ ।

ଏହି ପଣ୍ଡିତ ଜଣେ ସର୍ବଜ୍ଞ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଥିବାରୁ କେହି ପାଦ ପୂରଣ କରି ନ ପାରିଲେ ବହୁ ଅର୍ଥ ପୁରସ୍କାର ଲଭିବେ ଏପରି ଆଶା କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ସର୍ବଜ୍ଞରୁ ସର୍ବଜ୍ଞ ଯଦୁମଣି ହଠାତ୍ ପାଦ ପୂରଣ କରି ଗାଇଦେଲେ—

ରାଜା ପୂର୍ଣ୍ଣ ମୁଖୀ ବିଚାରେ ମନ

ଭ୍ରମର ଏ ପୁଷ୍ପ ନକରେ ପାନ

ଚଟୁଳ ସ୍ତନା ଏମନ୍ତ ବିଚାରେ

ଦେଖିବ ତ ଦେଖି କି ଶୋଭା ଧରେ

ଏହା ଭାବି ବନ୍ଧୁ

ଚମ୍ପା ଫୁଲେ ଦେଲା କଜ୍ଜ୍ୱଳ ବିନ୍ଦୁ ।

ପ୍ରକୃତରେ ସେହି ନର୍ତ୍ତକୀ ଚମ୍ପାଫୁଲ ପରି ରଙ୍ଗବିଶିଷ୍ଟା ଥିଲା । ତାର କପାଳରେ କଜ୍ଜ୍ୱଳ ବିନ୍ଦୁଟିଏ ଧାରଣ କରି ଅତ୍ୟଧିକ ଆକର୍ଷଣ ବଢ଼ାଇ ପାରିଥିଲା । କିନ୍ତୁ କ’ଣ ହେବ, ଯେତେ ଭଙ୍ଗୀ ଦେଖାଇ, ଯେତେ ଉତ୍ସନ୍ନ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ ଅପାଙ୍ଗ ଢାଳିଲେ ହେଁ ନାଗରବର ରାଜାଙ୍କୁ ବଶ କରିପାରି ନ ଥିଲା । କାରଣ ତାଙ୍କର ଅବରୋଧରେ ବିଧୁ ସମ ସୁନ୍ଦରୀଗଣ ପୂରି ରହିଥିଲେ । ତେଣୁ ସେ ଏ ବିଦେଶିନୀ ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଇ ନଥିଲେ ।

ପାଦ ପୂରଣ ଲାଗି ଯେଉଁ ପଣ୍ଡିତେ ଆହ୍ୱାନ ଜଣାଇଥିଲେ, ସେ ଏ କଥା ଜାଣିଥିଲେ । ଭାବିଥିଲେ, ସେ ଏହା ଏକା ବଳ ଜାଣିପାରିଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ପାଦପୂରଣରେ ଯଦୁମଣି କବିଙ୍କର ପରାକାଷ୍ଠା ଏପରି ଦେଖିପାରି ସେ ମୋହିତ ହୋଇ ଶୁଚିସମ୍ପନ୍ନ ବ୍ରାହ୍ମଣ ହେଲେ ହେଁ ବଢ଼େଇ ଯୁବକକୁ କେଳାଗ୍ରତ କରି କହିଥିଲେ—‘ତୁମ୍ଭେ ମୋର ସୋଦର ।’

ରାଜ ଏକ ଘଟଣାରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଏକୋତ୍ତର ଶତ ମୁଦ୍ରା ଏମନ୍ତକି ଉକ୍ତ ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଏକୋତ୍ତର ଶତ ମୁଦ୍ରା ଦାନ କରିଥିଲେ ।

୨୯— ଉଆଁସରେ ଉଆସରେ ଉଆ ସେରେ

ନୂଆଗଡ଼ ରାଜାଙ୍କ ଉଆସ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ବିଭିନ୍ନ ପଟୀ ଦେବୀ ମୂର୍ତ୍ତିମାନଙ୍କୁ ଏବଂ ଦାରୁମୂର୍ତ୍ତିମାନଙ୍କୁ ପ୍ରତି ଅମବାସ୍ୟାରେ ଚିତ୍ର କରିବା ବିଧି ଥିଲା । ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଚିତ୍ରକାର ଥିବାରୁ ଆଗେ ତାହା ଯଦୁମଣିଙ୍କ ବାପ ବିନା ପ୍ରାପ୍ୟରେ କରୁଥିଲେ । ଯଦୁମଣି ମଧ୍ୟ କେତେ ବର୍ଷ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଏକଥା ଜଣାପଡ଼ିବାରୁ ରାଜା ମହୋଦୟ ଭଣ୍ଡାର ଘରିଆକୁ ହୁକୁମ ଦେଇଥିଲେ ଯେ—ସେରଟିଏ ଅରୁଆ ଚାଉଳ କୋଠରୁ ସେହିଦିନ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଦେବ ।

କିନ୍ତୁ ବେଭାରିମାନେ ଏହା ଦେବାର ସପକ୍ଷରେ ନଥିଲେ । ତେଣୁ ଭଣ୍ଡାର ଘରିଆ ସେହି ସେରକ ଚାଉଳ ଦେବାକୁ ଅମାବାସ୍ୟା ବାସିଦିନ ତାଙ୍କୁ ସକାଳୁ ଦି’ପହର ଯାଏ ବସାଇ ଦେଉଥିଲା । ଏମନ୍ତ କି‚ କେବେ କେବେ ମଧ୍ୟ ନଦେଇ ଭଣ୍ଡାର ବନ୍ଦ କରି ଚାଲିଯାଉଥିଲା ।

ପ୍ରତି ଅମାବାସ୍ୟାରେ ଏକାଦଶା । କେତେ ବସିବେ ! କେତେ ମାଗିବେ ? ରଜାଘର ଚାକର ନୌକର ସହଜେତ ଗାଲୁଆ—ଉପର ମୁହାଁ । ଇନ୍ଦ୍ରଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କୁ—ମାନନ୍ତି ନାର୍ହି ।

ଯଦୁମଣି ଥରେ ଚାଉଳ ନନେଇ ଚାଲିଗଲେ । ତା ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କୁ କେହି ଦେଲାନାହିଁ । ଅନ୍ୟଥର ମଧ୍ୟ ସେହି ଅବସ୍ଥା । ଏପରି ପାଞ୍ଚସାତ ପାଳି ସେ ନ ନେଲେ ମଧ୍ୟ ଭୁଲରେ ତାଙ୍କୁ କେହି କିଛି କହିଲେ ନାହିଁ ।

ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ଦିନେ ଜାଣିଲେ ଯେ, ରାଜା ସରଘର ଅଡ଼ଙ୍ଗକୁ କାଲି ବିଜେ କରିବେ । ଯୋଗକୁ ସେଦିନ ମଧ୍ୟ ଅମାବାସ୍ୟ । ତେଣୁ ସେ କାମ ସାରିଦେଇ ସଜିଲରେ ଆସି ଗୋଟିଏ ଅଜଣା ସ୍ଥାନରେ ବସିରହିଲେ । ରାଜା ଦ୍ୱିପହର ଠେଇ ସେହି ବାଟନେଇ ଯୋଗଣକୁ ବିଜେ ହେବେ ଏବଂ କିଛି ସମୟ ଭଣ୍ଡାର ବିଷୟରେ ବୁଝାଶୁଝା କରିବେ । ସେତେବେଳେ କେହି ନ ଥିବାର କଥା । କିନ୍ତୁ ହଠାତ୍ ଯଦୁମଣି ଏକ ଖୁଣ୍ଟକୁ ଆଉଜି ବସିଥିବାର ଦେଖି ରାଜା ପଚାରିଲେ—ଏତେବେଳେ କୁଆଡ଼େ ?

ଯଦୁମଣି କହିଲେ—

ଉଆଁସରେ ଉଆସରେ ନାହିଁ ଉଆ ସେରେ ।

ଋାଜା ଏହା ଜାଣିପାରି ସରଘରିଆ, ବେଭାରି ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଏପରି ଅପମାନ ଦେଲେ ଯେ ପାଞ୍ଚପାଳିର ବାକିକୁ ଭଣ୍ଡାର ଘରିଆ ଦଶପାଳି ହୋଇଥିବା ଭାବି ଦଶସେର ସରୁ ଅରୁଆ ଦେଇଦେଲା । ସେଦିନୁଁ ଉକ୍ତ ପଡ଼ିରେ ଆଉ ବ୍ୟାଘାତ ଘଟିନଥିଲା ।

ଉଆଁସରେ—ଅମାବାସ୍ୟା । ଉଆସ—ରାଜମହଲ । ଉଆସରେ—ଉଆସରେ—ଉଆ ସେରେ ସେରେ ଚାଉଳ ।

୩୦—ଦଇ ବାଟି ବିଷ୍ଠା ହେଉ

ଘଟଣା ଚକ୍ରରେ ଯଦୁମଣି ନୂଆଗଡ଼ ରାଜାଙ୍କଠାରୁ ଦୁଇ ବାଟି ଜମି ଜାଗିରି ସୂତ୍ରରେ ପାଇଥିଲେ । ଏହି ଦୁଇ ବାଟି ଜମି ପ୍ରାୟ ଦଶ ଏକର ହେବ । ଜାଗିର ଜମିରେ ଏତିକି ସୁବିଧା ଯେ ଟଂକୀ କର ସେଥିରେ ପଡ଼େ ନାହିଁ । ଯେଉଁ ଇଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଜମି ଖଞ୍ଜା ଯାଇଥାଏ ସେହି କାର୍ଯ୍ୟ ସେଥିରେ କେବଳ କରାଯାଏ । କିନ୍ତୁ ଏତିକି ଅସୁବିଧା ଯେ, ଜାଗିରିଦାରର ସାମାନ୍ୟ ତ୍ରୁଟି ଦେଖିଲେ ଜମି ଉଚ୍ଛେଦ କରାଯାଇ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଜାଗିରିଦାରର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରାଯାଏ । ତେଣୁ ଯଦୁମଣି ନିଜ ଜାଗିର ଜମି ବିଷ୍ଠା ବୋଲି ଜାଗିରି ସନନ୍ଦରେ ଲେଖାଇ ନେଇଥିଲେ ।

ଉକ୍ତ ଜମି ସରସ ଦୋଫସଲି ଜମି । ରାଜାଙ୍କ ଖମାର ତଳୁ ଦିଆଯାଇଥିଲା । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ଜମି ତଳକୁ ସାମନ୍ତ ସୁରେନ୍ଦ୍ର ସିଂହଙ୍କର ପାଞ୍ଚ ବାଟୀ ସାନ୍ତ ଜାଗିରି । ସାଆନ୍ତେ ବଡ଼ଲୋକ । ତାଙ୍କ ହଳିଆ ମୂଳିଆ ମଧ୍ୟ ଉପରେ ମୁହିଁ । ମରୁଡ଼ି, ସମୟରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ କିଆରିରେ ଟେପେ ପାଣି ରଖେଇ ଦିଅନ୍ତି ନାହିଁ । ହିଡ଼ ହାଣ୍ଡି ଜବରଦସ୍ତି ପାଣି ମୁନ୍ଦାକ ନେଇଯାନ୍ତି ।

ବିଚାରା ଯଦୁମଣି ଏଥିରେ ଅସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ସୁରେନ୍ଦ୍ର ସିଂହଙ୍କୁ ବାରମ୍ୱାର ଆପତ୍ତି ଜଣାନ୍ତି । ଯେତେ ବିନୟ କଥା କହିଲେ କ’ଣ ହେବ ସାଆନ୍ତଙ୍କ କ୍ରୋଧର ମା ନ ଥାଏ । ସେ ରଜାଙ୍କ ଜାତିପୁଅ । ସେ ସାମାନ୍ୟ ବଢ଼େଇ କଥା ବା ଶୁଣିବେ କାହୁଁ ?

ଯଦୁମଣି ଶେଷକୁ ପ୍ରସ୍ତାବ ବାଢ଼ିଲେ ଯେ ଆପଣ ଉଚ୍ଚ ବର୍ଣ୍ଣ ମୁଁ ନୀଚ ବର୍ଣ୍ଣ । ଆପଣ ଉପରେ ରହନ୍ତୁ, ମୁଁ ତଳେ ରହିବି । ଅର୍ଥାତ୍ ଜମି ମୋର ତଳେ ରହୁ । ସାଆନ୍ତେ ସେଥିରେ କର୍ଣ୍ଣପାତ ନ କରି ପ୍ରତିବର୍ଷ ଏପରି ହଇରାଣ କରି ଚାଲିଲେ । ନିରୂପାୟ ହୋଇ ଯଦୁ ମଣି କବିତାଟିଏ ଲେଖି ରାଜାଙ୍କ ନିକଟକୁ ପଠାଇ ଦେଲେ ।

ଆଜ୍ଞା ହୋଇଥିଲେ ଦେଉ

ଦୁଇ ବାଟି ବିଷ୍ଠା ହେଉ

ତହିଁରୁ ପୁଳାଏ ଖାଇବାକୁ ଏବେ

ସୁରେନ୍ଦ୍ର ହେଲେଣି କାଉ ।

ଏ କବିତାଟି ପାଠ କରି ରାଜା ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଡକାଇ କଥାଟା ନିଷ୍ପତ୍ତି କରି ଦେଇଥିଲେ । ଯେପରି ମରୁଡ଼ିରେ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଅଜ୍ଞାତରେ ଏପରି ଘଟଣା ନ ଘଟେ । ଫଳରେ ସେ ଜମିରୁ ଆଉ ହିଡ଼ହଣା ହୋଇ ନ ଥିଲା ।

୩୧—ତୋଡାରୁ ଥୋଡ଼ାଏ ଆଜ୍ଞାହେଉ

ସେକାଳେ ସାଧାରଣତଃ ରାଜା, ରାଜ ପାରିଷଦମାନଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ଧନୀ ନିର୍ଦ୍ଧନ ନିର୍ବିଶେଷରେ ଶୀତ ଜାଡ଼ରୁ ରକ୍ଷାପାଇବା ଲାଗି ବେରୁହାଁ ଓ ସନ୍ତରା ନାମକ ତୃଣଦ୍ୱାରା ନିର୍ମ୍ମିତ ମୁନ୍ଦୁରା ନାମକ ପଟି ପକାଇ ଶୋଇବାକୁ ଏବଂ ଘୋଡ଼ାଇ ହେବାକୁ ଲୋକେ ବାଧ୍ୟ ହେଉଥିଲେ । ଏବେ ମଧ୍ୟ ଦରିଦ୍ର ଶ୍ରେଣୀରେ ସେ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତର ଅଭାବ ନାହିଁ । ଏମନ୍ତକି ଅତି ଦୁଃଖି ଶ୍ରେଣୀର ନରନାରୀ ଖଜୁରି ପଟି ମଧ୍ୟ ଏବେ ଘୋଡ଼ାଇ ହେଉଛନ୍ତି ।

କିନ୍ତୁ କି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ, ଏହି ବେରୁହାଁ ପଟି ଶୀତ କାଳୀନ ଘୋଡ଼ଣୀଷଷ୍ଠୀରୁ ପାଟଲୁଗା ସହିତ ରାଜରାଜେଶ୍ୱର ଠାକୁର ମଧ୍ୟ ଲାଗି ହେଉଥିଲେ । ଏବେ ମଧ୍ୟ ହେଉଛନ୍ତି । ତେଣୁ ଏହି ମୁନ୍ଦୁରାକୁ ଶୀତ କାଳରେ ଏତେ ଆଦରରେ ବ୍ୟବହୃତ କରା-ଯାଉଥିଲା । ମନେହୁଏ, ପ୍ରଥମେ ଏହା ତଳେ ପକାଇ ଶୋଇଲେ ଉଷୁମ ରହିବା ଲକ୍ଷରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲା ଏବଂ ପରେ ଅଭାବ ଘେନି ତାହାକୁ ଲୋକେ ଘୋଡାଇ ହେଲେ ।

ଯଦୁମଣି ତୁଳାଶେଜ କରିବାରେ ଅସମର୍ଥ ଥିବାରୁ ତାଙ୍କ ପରିବାର ଲାଗି ବର୍ଷେ ଯୋଡ଼ିଏ ମନ୍ଦୁରାର ମୂଲ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଯୋଗାଡ଼ କରିପାରି ନଥିଲେ । ଏ ଲଜ୍ଜାର କଥା କିପରି କହିବେ ? ତେଣୁ କବିତାରେ ଏପରି ଲେଖି ଜଣେଇ ଥିଲେ ରାଜାଙ୍କୁ—

ଘୋଡ଼ା ଘୋଡ଼ି ହୋଇ      ଶୋଇବା ପାଇଁ କି

ଘୋଡ଼ା ଘୋଡ଼ିଙ୍କର ଘର

ବଣ ତୃଣ ଯୋଡ଼ା            ମୁନ୍ଦୁରା ପାହାଡ଼ା

ଯୋଗାଏ ଲୋଡ଼ା ଆମ୍ଭର

ତୋଡାରୁ ଥୋଡ଼ାଏ            ଆଜ୍ଞା ହେଉ ମୋତେ

ନବଦୁର୍ଗ ଧରେଶ୍ୱର ।

ଏହାଶୁଣି ରାଜା ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ୍‌ ଦୁଇଟି ଉତ୍‌କୃଷ୍ଟ ମୁନ୍ଦୁରା କବିଙ୍କୁ କିଣାଇଁ ଦେଇଥିଲେ ।

ଘୋଡ଼ା ଘୋଡ଼ୀ—ଫୁଙ୍ଗୁଳା ନର ନାରୀ । ଯୋଡ଼ା—ତୁଣା । ପାହାଡ଼ା—ପ୍ରସାରିତ । ମେଡା—ଧନ । ଘୋଡ଼ଣୀଷଷ୍ଠୀ—ମାର୍ଗଶୀର ଶୁକ୍ଳ ଷଷ୍ଠୀ ।

୩୨—ମୋଠାରେ ଦୟା କା ଠାରେ ନାହିଁ

ଅବ୍ୟାପାରରେ ସୁବ୍ୟାପାର କରିବା ଶାସ୍ତ୍ରରେ ନିଷେଧ ଥିଲେ ହେଁ, ପୁଣି ଯଦୁମଣି ରାଜା ଏବଂ ରାଜପରିଷଦଙ୍କର ଔଦ୍ଧତ୍ୟ ଜାଣି ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଭୁଲ କାମ କରି ପକାଇଲେ । ସେ ବୋଲଗଡ଼ ଯାଇଥିଲେ । ଜଣେ ମହାଜନ ଖୀରୋଦ୍ରମଠା ସୁନ୍ଦର ସୁନ୍ଦର ଧଡ଼ିଫୁଲ ଥାଇ ଆଣିଥିବାର ସେ ଦେଖିଆସି ରାଜାଙ୍କୁ ଜଣାଇଲେ । ରାଜା ସେଥିରେ ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରି ବେଭାରିଙ୍କୁ ତାହା ଖରିଦ କରି ଆଣିବାକୁ ବରାଦ କଲେ । କିନ୍ତୁ ବେଭାରିମାନେ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଅଡ଼ୁଆରେ ପକାଇବା ଲାଗି ବିନୟରେ ଜଣାଇଲେ —’‘ଆଜ୍ଞା ! ତାମୁଁଙ୍କ ମନମୁତାବକ ମଠା ମହାପାତ୍ରେ କିଣି ଆଣିଲେ ସୁବିଧା ହେବ ।”

ତାହା ହିଁ ହେଲା । ରାଜକୋଷରୁ କିଛି ଟଙ୍କା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଦିଆଗଲା । ମୋହମତ୍ ରଖି ସେ ହଳେ ମଠା କିଣି ଆଣିଲେ । ଯେଉଁ ଟଙ୍କା ନେଇଥିଲେ ସେଥିରେ ମଠାର ମୂଲ୍ୟର ଅଧାହେଲା । ତେଣୁ ସେ ଅଧା ମହାଜନକୁ ଦେଇ ବାକୀ ଅଧା ମୂଲ୍ୟ ପନ୍ଦର ଦିନ ମିଆଦରେ ଦେଇଯିବେ କହି ମଠା ନେଇ ଆସିଲେ । ରାଜାଙ୍କ ମନକୁ ଆସିଲା, କିନ୍ତୁ ବେଭାରିଏ ଟଙ୍କା ନଗଦ ନଦେଇ ନାନା ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ର କରି ବସିଲେ । ‘‘ଏକ୍ଷଣି ଟଙ୍କା ନାହିଁ ।” ରାଜା ଗୋଜା । ଯାହା ବୁଝାଇ ଦେଲେ ସେ ସେଥିରେ ବୁଝିଗଲେ ।

ରାଜାଘରର ଆମ୍ବ ବଗିଚାଟିଏ ଥାଏ, ଯଦୁମଣିଙ୍କ ନିଜ ଗାଁ ଇଟାମାଟିରେ । ମୋଟେ ତେଇଶିଟି ଗଛ । ରାଜା କହିଲେ ଏ ତୋଟା ତୁମ୍ଭ ଜିମା ରହିଲା । ଜଗୁଆଳି ରଖିବ । ସେ ତା ଭାଗ ନେଇ ଜଗିବ । ଆମ୍ବ କିଛି କ୍ଷତି କରିବ ନାହିଁ । ସେହି ଆମ୍ବ ବିକ୍ରୟ ହୋଇ ମଠାର ମୂଲ୍ୟ ଦିଆଯିବ ।

ମାସକ ଠେଇ ବଗିଚାର ଆମ୍ବା ପାଚିଲା । ଯଦୁମଣି ଅଡ଼ୁଆରେ ପଡ଼ିଲେ । ଆମ୍ବା ଜିନିଷ, ପ୍ରିୟାପ୍ରୀତି ତୋଷଣ ନୀତିରେ ବନ୍ଧୁ ବାନ୍ଧବ ସେ କେହି ଆପଣାର ଥିଲେ ସେଥିରୁ ତାଙ୍କୁ ଆମ୍ବ ପଠାଇ ଚାଲିଲେ ।

ବେଭାରି ଯଦୁମଣିଙ୍କ ବିମନା କରାଇବା ମତଲବରେ ଥା’ନ୍ତି । ସତକୁ ସତ ଏ ଖବର ଡଗରାଦ୍ୱାରା ରାଜାଙ୍କୁ ଦେବାକୁ ରାଜା ଏକାନ୍ତ ରାଗାନ୍ୱିତ ହୋଇ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଶାସ୍ତି ଦେବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଧରାଇ ନେଲେ । ଯଦୁମଣି ଏ କାଣ୍ଡରେ ଧୈର୍ଯ୍ୟଧରି ହଠାତ୍ ଦେଖାହେବା ମାତ୍ରେ ଗାଇ ଉଠିଲେ;

ମୋ ଠାରେ ଦୟା କା, ଠାରେ ନାହିଁ

ସୋଠା ଉପବାସ କହି ନୁହଇ

ମଠା ବିକିବାରୁ ତୋଟା ଅଧିକାର

କହି ନୁହେଁ ଦୁଃଖ ନିଶିବାସର

ଫଟା କପାଳରେ

ସୋଠା ଯା ଲେଖିଲା ବିହି, ମୋଠାରେ ।

ବେଭାରିମାନଙ୍କ ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ର ଧରାପଡ଼ିଗଲା । ରାଜାଙ୍କର ହଠାତ୍ ଚୈତନ୍ୟ ଉଦୟ ହୋଇଗଲା । ସେ ବେଭାରିମାନଙ୍କୁ ଡକାଇ ନେଇ ଆଖି ଲାଲ କି ପଚାରିଲେ, ‘‘ଯଦୁମଣି ଯେଉଁ ମଠା ମୋ ପାଇଁ ଆଣିଥିଲେ ପନ୍ଦର ଦିନ ମିଆଦରେ ତାର ଅଧାଦାମ ଦେଇ ଦେବା ତୁମ୍ଭେମାନେ ଜାଣିଥିଲ । ତାହା ଦେଇ କି ?” ଜଣେ କରଣ ବେଭାରି ଆମ୍ୱତୋଟା ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠାନ୍ତେ ତାକୁ ତୁରନ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟରୁ ରହିତ କରି କହିଲେ—’‘ନିମକ ହାରାମ୍ । ଯଦୁମଣିଠାରେ ତୁମର ବହୁତ ହିଂସା । ସେ ମୋ ଲାଗି ମଠା କିଣି ଆଣିବାରୁ ତାକୁ ଗୋଟିଏ ତୋଟା ଦିଆଗଲା । ସେଥିରୁ ଆମ୍ୱ ବିକିଲେ ସେ ପଇସା ପାଇବ । ସେ ତୁମପରି ମାସକୁ ମାସ ଦରମା ନେଇ ଚାକେରୀ କରିଛି କି ?

ମଠାର ଟଙ୍କା ଘୋଡ଼ାସବାରଦ୍ୱାରା, ଚିଠି ସହିତ ବୋଲଗଡ଼ ତୁରନ୍ତ ପଠାଗଲା । ଉକ୍ତ ଆମ୍ୱ ବଗିଚାଟିକୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ପୁରସ୍କାର ସ୍ୱରୂପ ଦିଆଗଲା । କରଣ ବେଭାରି ଯଦୁମଣି ଦ୍ୱାରକୁ ଦଶ ଥର ଧାଇଁ ତାଙ୍କରି ଯୋଗୁଁ ତିନି ମାସରେ କ୍ଷମା ପାଇଲେ ।

୩୩—କାମ କାକରା ଛଣା ଜାଲିଚଟୁ

ଦିନେ ରହଣି ଅବକାଶବେଳେ ରାଜାଙ୍କ ସାଥିରେ ଯଦୁମଣି ଏକାଥିଲେ । ଏପରି ସମୟରେ ଗୋଟିଏ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅଙ୍ଗସୌଷ୍ଠବବତୀ ବେଶ୍ୟା ଦେଖା କରିବାକୁ ପହଞ୍ଚଲା । ତୁରନ୍ତ ତାକୁ ମଧ୍ୟ ସାକ୍ଷାତ ମିଳିଲା ।

ରାଜା ଦେଖିଲେ ଯୁବତୀଟି ଏକ ଅପୂର୍ବ ପଦାର୍ଥ । ତାକୁ ବଖାଣିବାର କିଛି ନାହିଁ । ଏପରି ସମ୍ୱଳିତ ଅଙ୍ଗ ସୌଷ୍ଠବ ନାରୀଠାରେ କ୍ୱଚିତ୍ ସମ୍ଭବି ଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଦୁଃଖର କଥା ଯେ ତାର କର୍ମ୍ମ ବିପାକ ଯୋଗୁଁ ମୁଖଟି ବସନ୍ତ ଦାଗରେ ପୂରିଉଠିଛି । ତା ପ୍ରତି କୌଣସି ଆକାଂକ୍ଷା ନ ରଖି ତାକୁ ଯଥା ସମ୍ଭବ ବିଦାକୀଦେଇ ବିଦା କରିଦେଲେ । ଯୁବତୀଟି ଦୀର୍ଘ ପଥ ଅତିକ୍ରମ କରି ରାଜାଶ୍ରୟରେ ରହିଯିବା ଆଶାରେ ଆସି ନିଜର ଅଙ୍ଗ ବୈକଲ୍ୟ ଯୋଗୁଁ ଆଶ୍ରା ନପାଇବା ଅନୁମାନ କରି ଫେରିଗଲା । ଆଉ କିଛି ବଳାଇ ପାରିଲା ନାହିଁ ।

ସୋଠା ଠେଙ୍ଗା । ଠେଙ୍ଗା ଉପବାସ ଅର୍ଥାତ୍ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପବାସ । ସୋଠା ରାଜଦଣ୍ଡ ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ରାଜା କହିଲେ—

କି’ହୋ, ଯଦୁମଣି; ମୁଁ ତୁମପରି କବି ହୋଇଯାଇଛି । ମୋର ଗୋଟିଏ କବିତା ପାଦ ପୂରଣ କଲ ଦେଖି ?

ଯଦୁମଣି କହିଲେ—ଆଜ୍ଞା, ଦେଉଙ୍କ ବଂଶ ତ କବି ବଂଶ । ଶୋଭାବତୀ କାବ୍ୟତ ଜେଜେ ଲେଖିଛନ୍ତି । କ’ଣ ମନରେ ଫୁଟିଛି, ଆଜ୍ଞା ହେଉ ।

ରାଜା କହିଲେ— ଆଛା କହିବା—

ବସନ୍ତ ମୁଁ ହିଁ କୁ ଉପମା ଖଟୁ

ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଯଦୁମଣି ଉତ୍ତର କଲେ—

କାମ କାକରା ଛଣା ଜାଲିଚଟୁ

ଯୁବତୀଟି କାମରୂପକ କାକରାର ଛଣା ଜାଲିଚଟୁ କହନ୍ତେ—ତାର ଅସୀମ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରତି ଅବମାନନା ମଧ୍ୟ କରାଯାଇ ନଥିଲା । ତା ଶୁଣି ରାଜା ଆନନ୍ଦରେ ତାଙ୍କୁ ସେ ଦିନ ନିଜର ପୁରାତନ କାଶ୍ମିରୀଶାଲ ଫର୍ଦ୍ଦକ ପୁରଷ୍କାର ସ୍ୱରୂପ ଦାନ କରିଦେଲେ ।

୩୪—ଜନ୍ମ ଜନ୍ମ କେ ହଣା ହୋଇବୁ ତୁହି

ନୂଆଗଡ଼ କେବଳ ନୁହେଁ, ପ୍ରତି ଗଡ଼ଜାତରେ ପୁରୀ ମହାରାଜାଙ୍କ ଅନୁକରଣରେ ବସନ୍ତ ସମୟରେ ନବ ଦିନ (ନବ ପତ୍ରିକା) ଏବଂ ଶରତ୍ କାଳରେ ଆଶ୍ୱିନ ମାସରେ ଷୋଳଦିନ (ଦୁର୍ଗାପୂଜା) ପର୍ବ ହୋଇଥାଏ । ଉକ୍ତ ପର୍ବରେ କେଉଠିଁ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ, କେଉଁଠି ରୌପ୍ୟ, କେଉଁଠି ଶାସ୍ତ୍ର ସମ୍ମତ ବିଭିନ୍ନ ଧାତୁ ନିର୍ମ୍ମିତ ପୁରାତନ ମହିଷାସୁର−ମର୍ଦ୍ଦିନୀ ଚତୁର୍ଭୁଜା ଦୁର୍ଗା ପୂଜିତା ହୁଅନ୍ତି । ସେଥିଲାଗି ମହାବିଧି କରାଯାଏ । ଅଖଣ୍ଡ ଘୃତ ଦୀପ ଅହୋରାତ୍ର ଜଳେ । ପ୍ରତ୍ୟହ ବଳି ପଡ଼େ । ରାଜ୍ୟର ଇଷ୍ଟଦେବୀମାନେ ସେଠାକୁ ଗୋପନରେ ଆସି ଗୋପନରେ ପୂଜିତ ମଧ୍ୟ ହୁଅନ୍ତି । ଏହି ପର୍ବ ସମ୍ୱନ୍ଧରେ ବତ୍ସସ ଗୋତ୍ରୀୟ ଜୀବଦେବ ଆଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ପୁତ୍ର ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ମହାପାତ୍ର ରାଜଗୁରୁ ଯେଉଁ ଦୁର୍ଗୋତ୍ସବ ଚନ୍ଦ୍ରିକା ଲେଖିଛନ୍ତି, ତଦନୁସାରେ ପୂଜା ହୁଏ । ଉକ୍ତ ପୂଜା ପଦ୍ଧତିରେ ବଳିପ୍ରଥା ଥିଲେ ହେଁ, ବଳି ଦିଆ ନଯାଇ ଫଳ ବଳି ମଧ୍ୟ ଦିଆଯିବାର ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ରହିଛି ।

ଯଦୁମଣି ପଶୁବଳି ବିରୁଦ୍ଧରେ ବହୁ ଯୋଗାଡ଼ କରି ଅକୃତକାର୍ଯ୍ୟ ହେଲେ । ଦିନେ ଗୋଟିଏ ଛାଗର କରୁଣ ସ୍ୱନରେ ସେ ବିଚଳିତ ହୋଇ, ଏହି ଜଘନ୍ୟ ପ୍ରଥା ବିରୁଦ୍ଧରେ ବହୁତ କଥା କହିଲେ । କିନ୍ତୁ ତାହାକୁ କେହି କର୍ଣ୍ଣପାତ କଲେ ନାହିଁ । ଶେଷକୁ ଘାତକକୁ ବିନୟର ସହିତ ବହୁତ କଥା କହିଲେ । ସେ ବା ଶୁଣିବ କାହୁଁ ? ତହୁଁ ତା ସମକ୍ଷରେ ବିରକ୍ତ ହୋଇ ଗାଇଥିଲେ—

କର୍କଶ କରି କରେ କଟାରି ଧରି,

କ୍ରୋଧେ ହଣାଇ ଗଳ କନ୍ଧରୁ କରି ।

ଖାଇଣ ମହାମାୟୀ ସନ୍ତୋଷ ହୋଇ;

ଜନ୍ମ ଜନ୍ମ କେ ହଣା ହୋଇବୁ ତୁହି ।

ଆଦିକବି ବାଲ୍ମିକୀ ଯେପରି କ୍ରୌଞ୍ଚମିଥୁନ ଶରାଘାତକ ନିଷାଦକୁ ଅପ୍ରତିଷ୍ଠ ହେବାକୁ ଅଭିସଂପାତ ବର୍ଷଣ କରିଥିଲେ, ସେହିପରି ଦୟାଦ୍ର କବି ଯଦୁମଣି ଏହି ହତୋକକୁ ଅଭିଶାପ ଦେଇଥିଲେ ।

୩୫—ତୁମ୍ଭ ଦେହ ତମାମ ବିଷ୍ଠା

ରାଜା ବିନାୟକଙ୍କ ସହିତ କାଳକ୍ରମେ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ସଖ୍ୟଭାବ ବଢ଼ିଗଲା । ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏକାନ୍ତ ପରିହାସ ମଧ୍ୟ ଚାଲିଲା । ଫଳରେ ଦିନେ ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ବଡି ପାହାନ୍ତାରୁ ଡକାଇ ଆଣିଲେ । ସେ ସ୍ନାନ ସାରିଦେଇ, ଆସିବାମାତ୍ରେ ଦେଖିଲେ, ରାଜା ଏକାକୀ ବେହରଣ ବେଦୀରେ ବିଜେ ହୋଇଛନ୍ତି । ରାଣୀ−କୁମୁଦିନୀ, ଫୁଲବେହି ବିଦ୍ୟୁଲ୍ଲତା, ରାଧାରାଣୀ ଆଦି ରାଜାଙ୍କ ପ୍ରିୟତମାମାନେ କାହିଁକି ଅନ୍ତରାଳରେ ରହି ହସି ଚାଲିଛନ୍ତି ! ଯେପରି ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ କିଛି ଅପମାନ ମିଳିବ ।

ସେ ଚଉଦିଗ ଅନୁମାନ କରି ଗମ୍ଭୀର ନ ହୋଇ ରାଜାଙ୍କ ହସ ହସ ମୁହଁ ଦେଖି ହସି ଉଠିଲେ । ରାଜା କହିଲେ—

‘‘କିହୋ ! ଯଦୁମଣି ତୁମ୍ଭେ କି ହେତୁରୁ ହସିଲ ?”

ଯଦୁମଣି ଉତ୍ତର କଲେ;—’‘ଦେଉ, ଯହିଁପାଇଁ ହସିଲେ ।”

ରାଜା କହିଲେ;—’‘ଆମ୍ଭେ ପାହାନ୍ତା ସ୍ୱପ୍ନରେ ଦେଖିଲୁଁ ଯେ, ତୁମ୍ଭ ଦେହ ତମାମ ବିଷ୍ଠା ବୋଳା ହୋଇଅଛି ।”

ଏହା ଶୁଣି ଅନ୍ତରାଳରେ କାମୋଦ୍ଦୀପକ ହସର ଜୁଆର ଉଠିଲା । ଯଦୁମଣି କ’ଣ ଛାଡ଼ିବା ବାଲା । ସେ ହସି ହସି କହିଲେ—

‘‘ଆଜ୍ଞା ! ମୁଁ ମଧ୍ୟ ଗତ ପାହାନ୍ତା ସ୍ୱପ୍ନରେ ଦେଖିଥିଲି ଯେ, ମୋ ଦେହରେ ବିଷ୍ଠା ବୋଳା ହୋଇଛି । ଏହା ଶୁଣନ୍ତେ ପୁଣି ହସ ଉଠିଲା ଉତ୍ତାଳ ତରଙ୍ଗ ପ୍ରାୟେ । ତା’ପରେ କହିଲେ— କିନ୍ତୁ ଦେଖିଲି ଶ୍ରୀଛାମୁଁଙ୍କ ଅଙ୍ଗରେ ମହାପ୍ରସାଦ ବୋଳା ହୋଇଛି ।

ଏତ ସ୍ୱପ୍ନ କଥା । ଛାମୁଁ ମୋ ଦେହକୁ ! ମୁଁ ଛାମୁଙ୍କ ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗକୁ ଚାଟି ପକାଉଛୁଁ ।”

ଅନ୍ତରାଳରେ ହାସ୍ୟ କାରିଣୀ ଦଲ, ବାବାରେ ବାବାରେ କହି କେଉଁଆଡ଼େ ଖସିଗଲେ । ରାଜା କହିଲେ—‘‘ମୁଁ ପରା ଜାଣେ ! ଏହାକହି ଗୁପ୍ତ କଥାତକ ଜଣାଇଦେଲେ ଏବଂ ପୁଣି କହିଲେ—’‘ଯେତେ ପଣ୍ଡିତା ହେଲେ ତ ସ୍ତ୍ରୀ ବୁଦ୍ଧି ?”— କିନ୍ତୁ ପ୍ରତିହାରିଣୀଦ୍ୱାରା ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଲାଗି ଅତି ଉତ୍‌କୃଷ୍ଟ ଜଳଖିଆ ଭିତରୁ ଆସିଗଲା, ଏବଂ ତା ସାଥିକୁ ଧୋତି, ଚଦର ଏକ ହଳ ଏବଂ ବନାରସୀ ଶାଢ଼ୀ ଏକ ଫର୍ଦ୍ଦ ପୁରସ୍କାର ମହାଦେଇଙ୍କ ଛାମୁଁରୁ ଦିଆଗଲା । ଯଦୁମଣି ତା ଦେଖି କହିଲେ— ସେ ତ ଇତର ନାରୀ ନୁହନ୍ତି, ତାଙ୍କ ବୁଦ୍ଧି କେବେ ନ୍ୟୁନ ହେବ ? ରାଜା କହିଲେ—ତୁମେ ତ ନାରୀ ପକ୍ଷ ଚିରଦିନ—ଅଧିକ କ’ଣ?

୩୬—ବୋଲେ କିମତି ଖଂଜନାରେ

ରାଜା, ରାଣୀ ସମସ୍ତେ ଇଚ୍ଛା କରୁଥାନ୍ତି ଯେ; ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ରାଜବାଟୀକୁ ଆସନ୍ତୁ । ତାଙ୍କୁ ଘର ଝିଏ ଦେଖିବେ ଏବଂ ରାଣୀ ମଧ୍ୟ ଦେଖିବେ । କିନ୍ତୁ ଯଦୁମଣି ସର୍ବଦା ସେଥିରେ ବାଧା ଦିଅନ୍ତି । ସେ କୁହନ୍ତି; ‘‘ମୁଁ କହିଲେ କ’ଣ ହେବ, ସେ କେବେ ଏଠାକୁ ଆସିବେ ନାହିଁ ।”

ରାଜା ପରସ୍ପରରୁ ଶୁଣିଥାନ୍ତି ଯେ, ତାଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ଏକାନ୍ତ ଗୁଣବତୀ ଏବଂ ରୁପବତୀ ! କବିର ଯେପରି ପତ୍ନୀ ପ୍ରୟୋଜନ, ତାଙ୍କୁ ସେପରି ପତ୍ନୀ ମିଳିଛି । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ଦେଖାମିଳିବା ସମ୍ଭବ ହୁଏ ନାହିଁ । ରଥଯାତ୍ରାକୁ ବେହୂଝିଏ ଗୁଣ୍ଡିଚା ମଣ୍ଡପକୁ ଦର୍ଶନଲାଗି ଆସନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ଖଂଜନା କେବେ ତତ୍‌ପ୍ରତି ଆକାଙ୍‌କ୍ଷା ପୋଷଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ସେ ଜାଣନ୍ତି ଯେ, ତାଙ୍କ ସ୍ୱାମୀ ବଡ଼ ଦୁଷ୍ଟ । ସେ ବାହାରକୁ ଯାଇ ଯେବେ ସାଧାରଣ ଲାଞ୍ଛନା ପାଆନ୍ତି, ତେବେ କ’ଣ ଘଟିବ କିଏ କହିବ ?

ଦିନପରେ ଦିନ ଚାଲିଥାଏ, ଅଥଚ ଯଦୁମଣି ନିଜ ସ୍ତ୍ରୀ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କଥାଭାଷା ହେବାକୁ କେବେ କୃପଣ ନଥାନ୍ତି । ଥରେ ଅନ୍ତଃପୁର ମଧ୍ୟରେ ରାଜା ଏବଂ ରାଣୀ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଅତି ସ୍ନେହରେ ପଚାରିଲେ— ‘‘ତୁମ୍ଭେ ତ କବି, ତୁମ୍ଭ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ପରିଚୟ ଟିକେ ବର୍ଣ୍ଣନା କଲ ?—ତୁମ୍ଭେ ତ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଅପସନ୍ଦ କରୁଚ, ସେ କିପରି ?”

ଯଦୁମଣି ଆଉ ଲୁଚାଇବା ଅଭଦ୍ରତା ହେବ ମନେ କରି, ତୁରନ୍ତ ଗାଇଲେ କବିତାଟିଏ—

ଖଚର ଗତି ସାର ତ୍ରିବର୍ଣ୍ଣରେ,

ହେବ ବିଦିତ ତାର ସେ ନାମରେ

ଅଶୋକେ ବୈଦେହୀ ଧୃତି ସମରେ,

ଉଦ୍‌ବେଗ ଥାଏ ମୋ ମନ କାମରେ,

ବୋଲେ କିମତି ଖଂଜନାରେ

ଶ୍ରୀପତି କତିରେ ଯତି ନିକରକୁ

ପଡ଼ିଲେ ତା କାନ୍ତି ଅନାରେ ।

ଅନ୍ୱୟ:— ତାର ସେ ନାମରେ ଗତିସାର, ଖ—ଚର ତ୍ରିବର୍ଣ୍ଣରେ ବିଦିତ ହେବ । ସେ ଖଂଜନାରେ ବୋଲି କିମତି—? ମୋ ମନ କାମରେ ଉଦ୍‌ବେଗ ଥାଏ; (କିନ୍ତୁ ସେ) ଧୃତି ସମରେ ଅଶୋକେ ବୈଦେହୀ (ସମଅଟେ) ଏବଂ ଶ୍ରୀପତି କତିରେ ଯତି ନିକରଂକୁ (ଥୋଇଦେଲେ) ତା କାନ୍ତି ପଡ଼ିଲେ ଅନାରେ ।

ଅର୍ଥ:—ତା ନାଁ ଗତିରେ ସୁନ୍ଦର (ଖ—ଆକାଶରେ—ଚର) ଗୋଟିଏ ପକ୍ଷୀର ନାମ ଯାହା ତିନୋଟି ବର୍ଣ୍ଣରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଅଟେ । ଖଞ୍ଜନ ଅର୍ଥାତ୍ ‘ଖଞ୍ଜନା’ । ସେ ଖଞ୍ଜନା କହୁଛି କିପରି ଅଟେ—ମୋର ମନ କାମ ଲାଳସାରେ ଯେତେ ଅଧୀର ଥାଏ, କିନ୍ତୁ ସେ ଅଶୋକ କାନନର ବନ୍ଦିନୀ ପ୍ରଜ୍ଞାବତୀ ସୀତାଙ୍କ ପରି ଏକାନ୍ତ ଧୈର୍ଯ୍ୟଶୀଳା ଏବଂ ଆତ୍ମସଂଯମରେ ନିପୁଣା । ବିଶେଷରେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ତାଙ୍କର ପରମ ଭକ୍ତ ଯତିମାନେ ଥାଇ ମଧ୍ୟ ଯେବେ ତା ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ସେମାନଙ୍କ ଆଖିରେ ପଡ଼ିଯିବ, ସେମାନେ ନିଶ୍ଚୟ ତାକୁ ଅନାଇ ଦେବେ । କେବେ ସମ୍ଭାଳି ରହି ପାରିବେ ନାହିଁ ।

ଏହା ଶୁଣି ରାଜା ମନରେ କ’ଣ ଭାବି ନୀରବ ରହିଲେ । କିନ୍ତୁ ରାଣୀ ସେଇ ଗୁଣବତୀ ରମଣୀ ସହିତ ଆଳାପ ପରିଚୟ କିପରି ସମ୍ଭବ ହେବ, ଭାବି ଚାଲିଲେ । ଫଳରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସେଇ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ପରିବାର ମଧ୍ୟରେ ଜଣେ କରି ଥୁଆ ହେଲା । ଏପରି ହେଲା ଯେ, ଯଦୁମଣିଙ୍କ ପ୍ରତି ନିଷେଧ ସ୍ଥାନକୁ ଯାତାୟାତ କଟକଣା ମଧ୍ୟ ଉଠିଗଲା ।

କିନ୍ତୁ ଯଦୁମଣି ସତର୍କରେ ଚଳୁଥାନ୍ତି । ନାନା ଘଟଣାରେ ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ସୌହାର୍ଦ୍ୟ ଯେପରି ବଢ଼ିଗଲା ତାଙ୍କର ସେପରି ଭୟ ଓ ଦାୟିତ୍ୱ ମଧ୍ୟ ମନକୁ ଛୁଉଁଥାଏ । କାରଣ ରଜାଘର କି ଭୀଷଣ ସ୍ଥାନ ତା ସେ ସମଝି ଥାନ୍ତି ।

୩୭—ଦାରୀ, କୁକୁର, ନାହାକ, ବୁଢ଼ା

ରାଜା ବିନାୟକଙ୍କ ଦରବାରକୁ ବହୁପାର୍ଥୀ ଅର୍ଥଲୋଭୀ ନିରନ୍ତର ଦେଖାକରି ଆସୁଥିଲେ । ଥରେ ଏପରି ଏକ ଘଟଣା ଘଟିଲା ଯେ, ବ୍ରହ୍ମପୁରର ଦୁଇଜଣ ବେଶ୍ୟା, ଖଲିକୋଟର ଦୁଇଜଣ ନାହାକ, ପାଞ୍ଚଗଡ଼ର ଦୁଇଜଣ ବୃଦ୍ଧବ୍ୟକ୍ତି ଦେଖା କରିବାକୁ ପହଞ୍ଚିଲେ । ଏପରି ସମୟରେ ଦେଖାଗଲା ଯେ, ଦୁଇଜଣ ଶବର ଦୁଇଟି କୁକୁର ସହିତ ରାଜାଙ୍କ ମୃଗୟା ବିହାରରେ ଯୋଗ ଦେବାକୁ ପ୍ରାର୍ଥୀ ହେବାକୁ ଆସିଗଲେ ।

ସେତେବେଳେ ସଭାରେ ଯଦୁମଣି ଥିଲେ । ଏପରି ଯୁଗ୍ମ ସାକ୍ଷାତ ଅକସ୍ମାତ୍ ସଂଘଟିତ ହେବା ଦେଖି ସଭାସଦ୍‌ମାନେ ହସି ହସି ଗଡ଼ିଗଲେ । କାଳେ ଗଣ୍ଡଗୋଳ ହେବ ସେଥିପାଇଁ ରାଜା ଜଣକ ପରେ ଜଣକୁ ଦେଖା କରିବାକୁ କହିବାରୁ ପାରିଷଦ ଦଳ ଜଣାଇଲେ ଯେ—ଆଜ୍ଞା, ବାଦୀପାଲା ତ ପୁଣି ହୁଏ । ସେମାନେ ଏକାବେଳେ ଦୁଇ ଦୁଇ ହୋଇ ଦେଖା କରନ୍ତୁ । କର୍ମ୍ମଚାରୀ ମାନେ ହଁ ଭରିଲେ ।

ତେଣୁ ପ୍ରଥମେ ବେଶ୍ୟା ଦୁହେଁ ତଲବ ହେଲେ । ସେମାନେ ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଦୁହେଁ ନିଜ ନିଜର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ବଖାଣୁ ବଖାଣୁ କଳହ ଲଗାଇ ଆପେ ପଳାଇଲେ । ତାପରେ ଆସିଲେ ଜ୍ୟୋତିଷ ନାହାକ ଦୁହେଁ । ସେ ଦିହିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅନର୍ଥ ଲାଗି ଦୁହେଁ ମାଡ଼ ମରାମରି ହେବାକୁ ଉଠିଲେ । ତେଣୁ ସେମାନେ ବିଦାକି କ’ଣ ମାଗିବେ, ଲଜ୍ଜାରେ ପଳାଇଗଲେ ଗାଳି−ଦିଆଦେଇ ହୋଇ ।

ତାପରେ ଦେଖାହେଲେ ବୁଢ଼ା ଦୁହେଁ । ସେମାନେ ନିଜ ନିଜର ଦୁଃଖ ଛାମୁଁରେ ଜଣାଇଲେ । କିନ୍ତୁ କାହା ଦୁଃଖ ବଳିଯିବ ବୋଲି ଜଣେ ଜଣକର ନିନ୍ଦା କରନ୍ତେ, ଯଷ୍ଟି ଉଠାଉଠି ଯାଏ ଗଲା । ଦୁହେଁ ସଭାର ହାସ୍ୟ ରୋଳରେ ବିଦାହେଲେ । କର୍ମଚାରୀମାନେ ଏହାଦେଖି ଆନନ୍ଦ ହେଉଥାନ୍ତି । କାରଣ ରାଜକୋଷରୁ ଅର୍ଥ ବ୍ୟୟ ହେଲା ନାହିଁ ।

ଏହାପରେ ଆସିଲେ କୁକୁର ସହିତ ଶବର ଦୁହେଁ । ଦୁହିଁଙ୍କ ପରାକ୍ରମ ଦୁହେଁ କହୁ କହୁ କୁପିତ ହେବାରୁ ଡୋରି ହାତରୁ ଖସିଗଲା । ଫଳରେ କୁକୁର ଦୁଇଟା ଏପରି କାମୁଡ଼ା କାମୁଡ଼ି ହେଲେ ଯେ, ଭୟରେ ଶବର ଦି’ଟା ସେମାନଙ୍କୁ ଆୟତ୍ତ କରି ନେଇ ପଳାଇଲେ । ବାଟରେ ସମସ୍ତେ କହି ଚାଲିଲେ—ଓହୋ କି ଦୁର୍ଯୋଗ ଆଜି ଥିଲା ।

ଯଦୁମଣି ଏ ଅବସ୍ଥା ଦେଖି ରାଜାଙ୍କ ସମ୍ମୁଖରେ ଏକ ପ୍ରବଚନ ରଚନା କରି ଗାଇଲେ—

ଦାରୀ, କୁକୁର, ନାହାକ, ବୁଢ଼ା

ନୁହନ୍ତି କେଭେଁ ଯୋଡ଼ା ଯୋଡ଼ା

ଯେବେ ହୁଅନ୍ତି ଯୋଡ଼ା ଯୋଡ଼ା

ଦେଖ ତାଙ୍କର ତଡ଼ା କାମୁଡା ।

ରାଜା ହସି ହସି ଗଡ଼ିଗଲେ । ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଏହା ଫଳରେ ଯଥା ସମ୍ଭବ ପୁରସ୍କାର ଦିଆଗଲା ।

୩୮—ତୋ’ଟାକୁ ଯିବା, ହଉ—ତୋ’ ରାଣୀ ସାରି ଆସେ

ନୁଆଁଗଡ଼ର ରାଜା ଓ ରାଣୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଚକ୍ରାନ୍ତ ଚାଲିଲା−ସେ କିପରି ଯଦୁମଣିକୁ ହରାଇବେ । ଦିନେ ରାଜା ତାଙ୍କୁ ହରାଇବା ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ଅନ୍ତଃପୁର ମଧ୍ୟରେ ବସି ନାନା କଥା ବିଚାର କରି କେତେକ ଜଟିଳ ପ୍ରଶ୍ନ ଠିକ୍ କଲେ ।

ଘର ଝିଅମାନଙ୍କୁ ଡାକିହାକି ଜମାଇ ରଖାଗଲା । ରାଜାଙ୍କର ଜିତାପଟ ହେଲେ ସମସ୍ତେ ଯେପରି ହସି ଉଠିବେ ତାର ମଧ୍ୟ ଯୋଜନା ହେଲା । ରାଜା ଭାବିନେଲେ, ସେ ଯେଉଁ ପ୍ରଶ୍ନ କରିବେ ତାର ଉତ୍ତର ନ ଦେଇପାରି ଯଦୁମଣି ହାର ନିଶ୍ଚୟ ମାନିବେ ।

ତାଙ୍କୁ ପାଇକ ପଠାଇ ଅନ୍ତଃପୁର ମଧ୍ୟକୁ ଡକାଇ ଆଣି ନିକାଞ୍ଚନରେ ଏକାକୀ ଥାଇ ପ୍ରିୟତମାମାନଙ୍କ ସମକ୍ଷରେ ରାଜା ଦୁଢ଼ତା ଧରି ହଠାତ୍ ପଚାରଲେ—

ଯଦୁମଣି ! ତୁମେ କୁକୁର

ତାହାଶୁଣି ଯଦୁମଣିଙ୍କର ହୃତ୍‌କମ୍ପ ହେଲା । ଏତିକିବେଳେ କଳକଳ ହସ ଅନ୍ତରାଳରୁ ମଧ୍ୟ ଫୁଟି ଉଠିଲା । ସେ ଟିକିଏ ଥମ୍ବିଗଲେ । ତାପରେ ଧୈର୍ଯ୍ୟ ଧରି ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନ ମରି ଯଦୁମଣି କହିଲେ—

‘

ହଁ ଆଜ୍ଞା, ଛାମୁଁ ତୁଳସୀ ଗଛ ।

ରଜା ଏ ଭେଦରେ ପଶିପାରି ନଥିଲେ । ତୁଳସୀ ଶୁଣି ଖୁସିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଘରଝିଏ କୁହୁ ଧ୍ୱନିରେ କହି ଉଠିଲେ ‘ଛାମୁଁ ହାରିଗଲେ, କୁକୁର ତୁଳସୀ ଗଛ ଉହରେ ମୁତିଥାଏ ।

ପୁଣି ରାଜା କହିଲେ—

ଯଦୁମଣି ! ଚାଲ ତୋ’ଟାକୁ ଯିବା । ଏଥିରେ ଦୁଇଟି ଅର୍ଥ ଥିବାର ସେ ତୁରନ୍ତ ଜାଣିନେଲେ । ତୋଟା ଆମ୍ବତୋଟା, ପଣସ ତୋଟା ଆଦିକୁ ବୁଝାଏ ସତ । କିନ୍ତୁ ତୋ’ଟା ଅର୍ଥାତ୍ ତୋହର ଭାରିଜା ପାଖକୁ ଯିବା ମଧ୍ୟ ଅର୍ଥ ହେବା ଶ୍ଳେଷରେ ସମ୍ଭବ ହୋଇପାରେ । ତେଣୁ ସେ କିଛିମାତ୍ର ଡେରି ନ କରି ଉତ୍ତର ଦେଲେ—

ଆଜ୍ଞା, ମୁଁ ଟିକେ ତୋ’ରାଣି ସାରି ଆସେ ।’ ଆମ୍ବ ତୋଟାକୁ ଯିବା ସମୟ ଗ୍ରୀଷ୍ମଋତୁ । ଲୋକେ ଅପରାହ୍ନରେ ପଖାଳ ତୋରାଣି ସାରି ତୋଟାକୁ ଯାଇଥାନ୍ତି । ତେଣୁ ସେ ଯାହା କହିଲେ ତାହା କୁରୁଚିର ପରିଚାୟକ ହେଲାନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଶ୍ଳେଷରେ ରହିଲା ମୋ’ଟାକୁ ତୁ ଯେବେ ଯିବୁ ମୁଁ ତେବେ, ତୋ’ ରାଣୀଠାରେ କାମସାରି ଆସେ ।

ଏହି ଉତ୍ତର ଶୁଣି ରାଜା ଏବଂ ରାଜପରିବାର ହସି ଗଡ଼ିଗଲେ । ‘‘ଏପରି ପ୍ରତ୍ୟୁତ୍ପନ୍ନମତିତ୍ତ୍ୱ ଓ ନିର୍ଭୀକତା କେବେହେଲେ କାହାରି ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ଏମନ୍ତ କି ମୁଣ୍ଡ କାଟ ଦଣ୍ଡର କର୍ତ୍ତାଙ୍କୁ ଏପରି ସାହସିକ ଉତ୍ତର କେହି ଦେଇ ନପାରେ ।” କହି କହି ରାଣୀ କୁମୁଦିନୀ ମହାଦେଈ ଚଳନ୍ତି ପୁଷ୍ପିତା ଲତିକା ସଦୃଶ କବିଙ୍କୁ ସେଦିନ ସାକ୍ଷାତ ଦେଲେ ।

କବି ସେହି ଅପୁର୍ବ ସୁନ୍ଦରୀ ପ୍ରତିମାଙ୍କୁ ଦେଖି ଭୁମିରେ ମୁଣ୍ଡ ଲଗାଇ ପ୍ରଣାମ କଲେ । ଏହାପରେ କେତେବର୍ଷ କବି ପରମ ସୁଖରେ ବାସ୍ତବିକ—କାଳ ଅତିବାହିତ କରିଥିଲେ । ମହାଦେଈ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ସାକ୍ଷାତ ଦେଉଥିବାରୁ ରାଜାଙ୍କ ନିକଟରେ ତାଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ କିଛି କହିବାଦ୍ୱାରା କୌଣସି ଫଳ ଫଳୁ ନଥିଲା ।

୩୯—ଆଜି ହୋଇଥିଲା ସେହି ତର୍କାରି

କବିଙ୍କ ସହିତ ରାଜା ଏବଂ ରାଣୀଙ୍କର ପ୍ରତ୍ୟହ ଦେଖା ସାକ୍ଷାତ ହୁଏ । ରାଣୀ ପ୍ରତ୍ୟହ କବିଙ୍କୁ ଦୁଃଖ ସୁଖ ପଚାରନ୍ତି । ରାଣୀଙ୍କ ସହିତ ସାକ୍ଷାତ କରିବା ସମ୍ଭବ ହେବାରୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଅନ୍ତଃପୁରର ଅନ୍ୟ ନାରୀମାନେ ତାଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଦେଖାସାକ୍ଷାତ ଦେଉଥିଲେ ।

ଦିନେ ଜଣେ ଦାସୀ ରାଜା ରାଣୀଙ୍କ ସମକ୍ଷରେ ପଚାରିଲା—ଆଜି ଆପଣଙ୍କର କି ତରକାରୀ ହୋଇଥିଲା ?

କବି ଏକାନ୍ତ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷବାଦୀ ଥିଲେ । ସେ ନିଜର ବଡାମୀ ନ କରି କହିଲେ—

ପିଲାଟି ଦିନରୁ ମୁଣ୍ଡରେ ଟୋପି

କୃଷ୍ଣ ଅବତାରେ ମୋହିଲେ ଗୋପୀ

ରାମ ଅବତାରେ ରାବଣ ମାରି

ଆଜି ହୋଇଥିଲା ସେହି ତର୍କାରୀ ।

ବାଉଁଶ ଗଜା (କରିଡ଼)ର ଉଦ୍ଭବ ବେଳେ ଛତୁପରି ଏକ ଟୋପି ଦେଖାଯାଏ । ବାଉଁଶ ନଳୀରେ ବଂଶୀ କରି ତାହା ବାଦନ କରି କୃଷ୍ଣ ଗୋପୀଙ୍କୁ ମୋହିଥିଲେ । ରାମ ଅବତାରରେ ସେ ବାଉଁଶ କାଣ୍ଡ ଶରରେ ରାବଣକୁ ହତ୍ୟା କରିଥିଲେ । ସେହି ବାଉଁଶ କରିଡ଼ ତରକାରୀ ବା କାଞ୍ଜି ଆଜି ହୋଇଥିଲା ।

ଏହା ଶୁଣି ଦୁଃଖିତ ହୋଇ ଚତୁରୀ ମହାଦେଈ ତୁରନ୍ତ ତାଙ୍କ ଘରକୁ କଦଳୀ, କଖାରୁ ପ୍ରଭୁତି ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣରେ ଭାରେ ପରିବା ଭାରୁଆଙ୍କ ହାତରେ ପଠାଇ ଦେଲେ ଏବଂ କ’ଣ ଅଭାବ ଥିଲେ ମୋତେ ଲାଜ ନ କରି କହି ପଠାଇବେ ବୋଲି ଆଜ୍ଞା ଦେଲେ ।

ଯେଉଁ ଦାସୀଟି ଏ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବାରୁ କବିଙ୍କର ଏପରି ସୁଯୋଗ ଆସିଥିଲା, ରାଜା ତାକୁ ଟୁପି ବୋଲି ତାପରେ ଡାକିଥିଲେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଟୁପ୍ କିନା ପଦେକଥା କହି ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଦୁର୍ଦଶା ସେ ମେଣ୍ଟାଇ ପାରିଲା । ଏମନ୍ତକି ଟୁପି ଏହା ଫଳରେ ଜଣେ ଅନ୍ତର ସାଆନ୍ତର ଜନନୀ ହୋଇ ପାରିଥିଲା ।

୪୦—ବନଳତା ଦାରୀ

ବନଲତା ବୋଲି ରାଜାଙ୍କର ଏକ ରକ୍ଷିତା ବେଶ୍ୟା ଥାଏ । ସେ ଭାରି ଫାଜିଲ । ଇନ୍ଦ୍ର ଚନ୍ଦ୍ର ସେ ମାନେ ନାହିଁ । ଏମନ୍ତକି ମହାଦେଈଙ୍କି ମଧ୍ୟ ଖାତିରି ତଳେ ଆଣେ ନାହିଁ । ଫୁଲବେହି ‘ବିଧୁଦେଇ’ଙ୍କ ପରି ଅହଲ୍ୟା ସମାନ ସୁନ୍ଦରୀଙ୍କୁ ସେ ଗେଡ଼ି ବୋଲି ଉପହାସ କରେ । ଏମନ୍ତକି ରାଜଦ୍ୱାରରେ ଗତି କଲାବେଳେ ମଣିଷ ଗୁଡ଼ାଙ୍କୁ ମଶା ମାଛି ପରି ଦେଖେ । ସମସ୍ତେ ତା ଉପରେ ଚିଡ଼ି ଚିଡ଼ି ହେଉଥାନ୍ତି । ରାଜା ଯେତେବେଳେ ତାକୁ ସୁଖ ପାଉଥାନ୍ତି, କିଏ ବିରୋଧ ହେବ?

ଥରେ ଯୁବରାଜଙ୍କ ସ୍ୱନକ୍ଷତ୍ରକୁ ପଢ଼ିଆରିଦୁଆର ପାଖରେ ଯଦୁମଣି ଏବଂ ବେଭାରି ଦୁଇଜଣ କ’ଣ କଥାବାର୍ତ୍ତା ହେଉଥିଲେ; ସେ ବେଶ୍ୟା ତାଙ୍କୁ ଏକାନ୍ତ ଅସମ୍ମାନ କରି ଧକ୍‌କା ମାଇଲା ପରି ବ୍ୟବହାର ଦେଖାଇ ଓ କଥା କହି ଚାଲିଗଲା । ଯଦୁମଣି କ’ଣ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କ ପରି ଯେ, ସହିବେ ? ମଙ୍ଗଳାରୋପଣ ପୂଜା ସରନ୍ତେ, ଜନ ସମାଗମ ମଧ୍ୟରେ କ୍ରୃଦ୍ଧ ଯଦୁମଣି ରାଜାଙ୍କୁ ଜଣାଇଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ପ୍ରିୟବନ୍ଧୁ କବିସୁର୍ଯ୍ୟଙ୍କ କବିତାରୁ ପଦଟିଏ—ସାମାନ୍ୟ ବଦଳାଇ ଗାଇଦେଲେ—

ବରଜୀବ ରସେ ଦେଇ ମାନସ

ବରଜି ବରଷେ ଅଭକ୍ଷ୍ୟ ଗ୍ରାସ

ମନ୍ଦାକିନୀ-ରଜ, ଦେହେ ଲଗାଇ

ବନ ଶୁକରୀ କି ହୋଇବ ଗାଈ ?

ସେ ବେଶ୍ୟା ବନଲତା ଗାଆଣିମାନଙ୍କ ସହିତ ରହିଥିଲା । ସେ ଏହାଶୁଣି କଳା ପଡ଼ିଗଲା । ରଜା ସେହି ଦିନରୁ ସେ ବେଶ୍ୟା ମୁହଁ ଆଉ ଚାହିଁଲେ ନାହିଁ । ଫଳରେ ମହାଦେଈଙ୍କଠାରୁ ଯଦୁମଣି ଯଥା ସମ୍ଭବ ପୁରସ୍କାର ଲାଭକଲେ ।

ବରଜୀବ—ଗାଈ । ବରଜୀବରସେ—ଦୁଗ୍‌ଧରେ । ବରଜି—ବର୍ଜି, ତ୍ୟାଗକରି । ଅଭକ୍ଷ୍ୟ—ଗୁହ । ଶୁକରୀ—ଘୁଷରୀ ।

୪୧—ମାସ୍ତୁଲ ଦେଖିଯାନ୍ତୁ

ରଜାଙ୍କର ଜିଗର ଯେ, ଯେପରି ହେଉ ସେ ଥରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ଖଞ୍ଜନାକୁ ଦେଖିବେ । କିନ୍ତୁ ତାହା କଦାପି ସଫଳ ହେଲାନାହିଁ । ରାଣୀ ମଧ୍ୟ କହି କହି ଉଆସକୁ ଆଣିପାରିଲେ ନାହିଁ । ଥରେ ଅଧେ ଚେଷ୍ଟା କଲେ, ତା ପରେ ସେ କଥାକୁ ଭୁଲିଯାଇ ଦୃଷ୍ଟିଦେଲେ ନାହିଁ । ଏ ଗୋଟେ କି କଥା । ତାର ଯେବେ ମନ ନାହିଁ ଏତେ ଜୀଗର ବା ଲାଗିଛି କାହିଁକି ? କିନ୍ତୁ ପୁରୁଷ କପଟ ନାରୀ ଜାଣେ କିପରି ?

ରଜା ଥରେ ଘୋଡ଼ାଚଢ଼ି ଫେର ମାରୁଥାନ୍ତି—ଇଟାମାଟି ଗାଁ ବାହାରେ । ଯଦୁମଣି ଘରେ ନାହାନ୍ତି ବୋଲି ତାଙ୍କର ଧାରଣା ଥାଏ । ଅନେକ ସମୟରେ ବାସ୍ତବିକ ମଣିଷର ଆଶା ସଫଳ ହୁଏ । ରଜା ଦେଖିଲେ ଉକ୍ତ ଇଟାମାଟି କୂଅ ପାଖରେ ଅନେକ ସ୍ତ୍ରୀ ପାଣି ନେଉଛନ୍ତି । ତନ୍ମଧ୍ୟରେ ଜଣେ କିଏ ବେଶ ଡଉଲ ଏବଂ ଗୁରୁତର ଦେଖା ଯାଉଛି । ଘୋଡ଼ା ପାଖାପାଖି ନେଇ ସାଥିରେ ଥିବା ଲୋକଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ;

—‘ଏଇ ଜାହାଜ ପରି ଡଉଲ ମାଇପିଟା କିଏରେ ?’

ସାଥିଲୋକ କହିଲା—’‘ଆଜ୍ଞା ସେଇପରା ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ଭାରିଜା ।”

ମନ କାମନା ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଗଲା । ପ୍ରଲୋଭନ ବଢ଼ି ଉଠିଲା । ମନରେ କିଛି ଭାବି ଧୀରେ ଫେରିଲେ । ଖଞ୍ଜନା ସତର୍କ ରହି ରହି ଅକସ୍ମାତ୍ ଏପରି ଏକ ଅଡ଼ୁଆରେ ପଡ଼ିଗଲେ । ଏଣେ ପାଣି ନ ନେଇ ଯିବାଦ୍ୱାରା ଦୁର୍ବଳତା ଧରାପଡ଼ିବ । ଜାହାଜ କଥା ତାଙ୍କ କାନରେ ବାଜିଛି । ସେ ପାଣି ଗରାଧରି ତୁରନ୍ତ ଯାଇ ସ୍ୱାମୀ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ସବୁକଥା କହିଦିଅନ୍ତେ; ଯଦୁମଣି ପଚାରିଲେ;

—’‘ଗଲେ କୁଆଡ଼େ?”

ଖଞ୍ଜନା କହିଲେ—’‘ମୁହଁ ପୋତି ପୋତି ଧୀରେ ଯାଉଛନ୍ତି ।” ଯଦୁମଣି ଧାଇଁଲେ । ରଜା ରାସ୍ତା ଉପରକୁ ଉଠିବାକୁ ଯାଉଛନ୍ତି ଡାକ ଛାଡ଼ିଲେ,—’‘ଆଜ୍ଞା, ଜାହାଜ ସିନା ଦେଖିଲେ; ତାର ମାସ୍ତୁଲଟା ତ ଦେଖିଗଲେ ନାହିଁ । ଆସନ୍ତୁ, ଆସନ୍ତୁ ।” ଏହାକହି ନିଜର ମଧ୍ୟାଙ୍ଗ ଉନ୍ନୁକ୍ତ କରିଦେଲେ । ରଜା ଲୋକଲଜ୍ଜା ଭୟରେ ଘୋଡ଼ାରେ ଥିଲେ ତ ତୁରନ୍ତ ଏ ଦୁଷ୍ଟ ହାବୁଡ଼ୁ ପଳାଇଗଲେ । ସତରେ ତାଙ୍କଠାରୁ ଯମଝାଳ ବୋହିଗଲା । ଦୁଃଶ୍ଟିନ୍ତା ମଧ୍ୟ ହଠାତ ନିଭିଗଲା । ସେ ଆଉ କେବେ ସେ କଥା ଜୀବନ ଥିବା ଭିତରେ ପକାଇ ନ ଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଖଞ୍ଜନା ଥରେ ରଥଯାତ୍ରାରେ ଗୁଣ୍ଡିଚା ମଣ୍ଡପ ଦର୍ଶନରେ ରାଣୀଙ୍କୁ ଚିହ୍ନାଦେଇ ବୁଝାଇ ଥିଲେ ଯେ—

‘‘ମୁଁ ଛାମୁଙ୍କ ଦର୍ଶନକୁ ଆସିବାକୁ ଲଜ୍ଜିତ ନୁହେଁ । କିନ୍ତୁ ଆପଣ ଆମ ଦ୍ୱାରକୁ ଗଲେ ଲୋକ ସମାଜରେ ଲଜ୍ଜା ହେବନାହିଁ । ଆମେ ଏଠାକୁ ଦିନେ ଆସିଲେ ଲୋକେ କହିବେ ଆମେ ଖରାପ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଆସିଥିଲୁଁ । ଧନୀ ଦରିଦ୍ର ଘେନି, ବଡ଼ଲୋକ ଛୋଟଲୋକ ଘେନି ଏତିକି ଫରକ । ମୋ ସ୍ୱାମୀ ମୋତେ ଏହି ଘଟଣାରେ ବହୁତ ବଳେଇଛନ୍ତି, କିନ୍ତୁ ମିଁ ରାଜି ହୋଇନାହିଁ ।”

—ଏହାଶୁଣି ରାଣୀ ଉଚିତ ବୋଲି କହି ବଢ଼େଇ ଯୁବତୀକୁ କୁଣ୍ଢାଇ ଧରିଥିଲେ ଏବଂ ରାଜାଙ୍କୁ ବୁଝାଇ ଦେବାରୁ ସେ ମଧ୍ୟ ପୂର୍ବଲାଞ୍ଛନାର କୋପ ତ୍ୟାଗ କରିଥିଲେ ।

ଅବଶ୍ୟ ଏହି ଘଟଣା ଘଟିବା ପରେ ରାଜା ଏବଂ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରାୟ ଦୁଇମାସ ଯାଏ ଆଦୌ ସାକ୍ଷାତ ହୋଇନଥିଲା । ଗୁଣ୍ଡିଚାକୁ ଦେଖାହେଲା । କେହି କୌଣସି ପ୍ରସଙ୍ଗ ଉତ୍ଥାପନ ନ କରିବାରୁ ସମ୍ୱନ୍ଧ ମଧୁରତର ହୋଇଥିଲା ।

୪୨—ରାମ ଓ କୃଷ୍ଣ

ରାଜା ଓ ରାଣୀ ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ରାଜା କୃଷ୍ଣଙ୍କ ଭକ୍ତ ଏବଂ ରାଣୀ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଭକ୍ତ ଥିଲେ । ଦୁହେଁ ଦିନେ ଆନନ୍ଦରେ ବସି ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଡକାଇଲେ । କହିଲେ—‘କବିବର’ ଦେଖି ଗୋଟିଏ ପଦ୍ୟ ରଚନା କର ଯାହା କୃଷ୍ଣଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଯେପରି ସମ୍ଭବ ହେବ, ସେହିପରି ରାମଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ସମ୍ଭବ ହେବ ।”

ଯଦୁମଣି ତୁରନ୍ତ କହିଲେ;—

‘‘କୁଜାନାରୀ ତୁଲେ ପୀରତି କରି

ପାଣିରେ ପର୍ବତ ରଖିଲେ ହରି ।—

—ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ପକ୍ଷରେ;— ‘କୁ’ ଯେ ପୃଥୀ ତହିଁରୁ ‘ଜା’ କି ଜାତ ସୀତାଙ୍କ ପରି ରମଣୀ ରତ୍ନଙ୍କ ସହିତ ପ୍ରୀତିକରି ତାଙ୍କୁ ଉଦ୍ଧାର କରିବା ଲାଗି ସମୁଦ୍ର ପାଣିରେ ପର୍ବତ ମାନ ଆଣି ହରି କି ରାମ ବା (ହରି ଅର୍ଥାତ୍ ମର୍କଟ ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା) ରଖିଲେ ।—ଏଣେ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ପକ୍ଷରେ;—କୁଜା କି କୁବୁଜା ମାଇପି ସହିତ ସ୍ନେହ ସମ୍ୱନ୍ଧ ଯେ ରଖିଥିଲେ, ପୁଣି ପାଣି ଅର୍ଥାତ୍ ହସ୍ତରେ ପର୍ବତକୁ ଯେ ପରି ହରି ଅର୍ଥାତ୍ କୃଷ୍ଣ ଟେକି ରଖିଥିଲେ ।”—

ଏହା ଶୁଣି ଉଭୟେ ଏକାନ୍ତ ସନ୍ତୋଷ ଲାଭ କରିଥିଲେ । ବହୁ ଅର୍ଥ ମଧ୍ୟ ଦାନ କରିଥିଲେ ।

୪୩—ଚିରିକି ପକାଇଲେ

ଦିନେ ନୂଆଗଡ଼ ରାଜ ସଭାରେ କବି ପଣ୍ଡିତମାନେ ଉପସ୍ଥିତ ଥିବା ସମୟରେ ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ କହିଲେ ଗୋଟିଏ ହାସ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ରଚନା ପ୍ରକାଶ କର । କେତେଦିନ ପୂର୍ବରୁ ଚକ୍ରପାଣି ପଟ୍ଟନାୟକ ଦ୍ୱିତୀୟ ଥର ରାଜଦରବାରକୁ ଆସି ବିଦାୟ ଘେନି ଯାଇଥିଲେ । ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ ହେତୁ ତାଙ୍କର ସେ ପୂର୍ବ ଉତ୍ତେଜନା ଆଉ ନଥିଲା । ଜଣେ ସଭାସଦ ତାଙ୍କୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି କହିଲେ ଚକ୍ରପାଣି ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ନାମ ସାଥିରେ ସେ ହାସ୍ୟ ରସଟି ମିଶିଲେ ଭଲ ହୁଅନ୍ତା । ରାଜା ମଧ୍ୟ ସେଥିରେ ହଁ ଭରିଲେ । ତହୁଁ ପ୍ରବୀଣ ଏବଂ ଚତୁର ଯଦୁମଣି ଗୋଟିଏ ଗଦ୍ୟାତ୍ମକ କବିତା ଗାନକଲେ;—

‘‘ଚୈତନ୍ୟ ଚ୍ୟାଉଙ୍କ ରୁନ ଚାନ୍ଦେନୀରେ

ଚକ୍ରପାଣି ପଟ୍ଟନାୟକ

ଚୁଡ଼ା ଚଲ୍‌ହା ଗୁଡ଼ ଚକଟୁ ଚକଟୁ

ଚିରିକି ପକାଇଲେ ।”

ହସରେ ସଭା ଭାଙ୍ଗି ପଡ଼ିଲା । ଯଦୁମଣିଙ୍କର କାଳିନ୍ଦୀଚରଣ ଚ୍ୟାଉ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ସାଥିରେ ତ ବିରୋଧ ଥିଲା ଯୁବାବେଳୁ । ତେଣୁ ତାଙ୍କର ବାପ ଚୈତନ୍ୟ ଚ୍ୟାଉଙ୍କ ଚୁନ ଚାନ୍ଦିନୀ ଗୌରବ ବାଢ଼ନ୍ତେ ସେ ମଧ୍ୟ ଆନନ୍ଦିତ ହୋଇଗଲେ ।

୪୪—କଟକ ଟକ

ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତା ଥରେ ସକୁଟୁମ୍ୱ ବହୁ ଆଡ଼ମ୍ବରେ କଟକ ବିଜେ ହୋଇଥିଲେ । କଟକରେ ବିରାଟ କୋଠୀ ଭଡ଼ା ନେଇ ରଜା ଏକମାସ ଯାଏ ରହିଲେ । ସାଥିରେ ଯଦୁମଣି ମଧ୍ୟ ଯାଇଥିଲେ । ପ୍ରତିଦିନ ରାଜା ପାରିଷଦ ବର୍ଗଙ୍କୁ ନାନା ମିଷ୍ଟାନ୍ନ ଭୋଜନ ଦେଉଥିଲେ । କଟକ ଛଟକ ନିଶ୍ଚୟ ସବୁଠୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର । ସେ ମିଷ୍ଟାନ୍ନ ପରି ମିଷ୍ଟାନ୍ନ ଅନ୍ୟତ୍ର ଦୁର୍ଲଭ । କଟକ ରହଣୀ ପରେ ସମସ୍ତେ ଫେରିଲେ । ଯଦୁମଣି ଘରକୁ ଫେରି ଭାରିଜାଙ୍କୁ କଟକ ମିଷ୍ଟାନ୍ନ ବିଷୟରେ ଅତି ପ୍ରଲୋଭନୀୟ ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ବସିଲେ ।

ଖଞ୍ଜନା ସବୁଦିନେ ଶୁଣି, ଖାଲି ହସନ୍ତି । ଦିନେ କହିଲେ, ତୁମେ ଖାଇଲେ କ’ଣ ଆମେ ଖାଇଲୁଁ ନାହିଁ ? ସାଇପଡ଼ିଶାଙ୍କୁ ଦେଖାଇଥାନ୍ତେ;—କିଛି କିଛି ପୁଡ଼ା କରି ଆଣିଲ ନାହିଁ ?

ଯଦୁମଣି ମନକଥା ମନରେ ମାରି ରାଜାଙ୍କ ଛାମୁରେ ହାଜର ହୋଇ କବିତାଟିଏ ଗାଇଲେ ;—

ସର୍ବଦା ଜୀବିକା ମୋ ଠକ ଠକ

ସଙ୍ଖାଳି ମୋର ବାରସି ପଟକ

ନଗଲା ପାଶୋର କଟକ ଟକ ।

ପାଞ୍ଚ ଅକ୍ଷର ଏ ପାଞ୍ଚ ଅକ୍ଷର

ଲୋମ ବିଲୋମରେ ଲୋଡ଼ା ସେ ମୋର

‘କଟକ ଟକ’ ।

ସ୍ନେହାନୁବର୍ତ୍ତୀ ରାଜା କଟକ ଲୋକ ପଠାଇ, ସେଠାରୁ ମିଷ୍ଟାନ୍ନ ଅଣାଇ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ପାଖକୁ ପଠାଇ ଦେଲେ । ଫଳଲେ ଖଞ୍ଜନା ତାହା ସାଇପଡ଼ିଶାରେ ଦେଇ ଗୌରବ ଅର୍ଜିଲେ ।

୪୫—ହସି ଫୁଲ ପେଣ୍ଡା ପକାଇ ଦେଲା

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସହିତ ନୂଆଗଡ଼ ରାଜପରିବାରର ଏପରି ମଧୁର ସମ୍ପର୍କ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା ଯେ, ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ ଡକାଉଥିଲେ । ଗୋପନରେ ଶାସ୍ତ୍ର ଚର୍ଚ୍ଚା କରିବା, ଛାନ୍ଦ ଇତ୍ୟାଦି ପଢ଼ି ବୁଝାଇବାରେ ବହୁ ସମୟରେ ସେ ଯୋଗ ଦେଉଥିଲେ । ବିନାୟକ ମାନଧାତାଙ୍କର ପୂର୍ବଜ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ମାନଧାତାଙ୍କ ରଚିତ ଶୋଭାବତୀ କାବ୍ୟ ଥରେ ଆଲୋଚନା ଚାଲିଥିଲା । ଖୋଲା କଥା ପଡ଼ିବାରୁ ରାଣୀ ପାଖକୁ ନ ଆସି ଅନ୍ତରାଳରେ ଥାଇ ଶୁଣୁଥିଲେ ।

ରାଜାଙ୍କ ରାଣୀହଂସପୁର ଅଗଣାରେ ବର ଓସ୍ତ ଗଛ ଦୁଇଟି ଏକତ୍ର ଲାଗି ଦୁହିଁଙ୍କର ବିବାହ ବହୁ ଦିନରୁ ହୋଇଥିଲା । ସେ ଗଛରେ ଅନେକ ସମୟରେ ମାଙ୍କଡ଼ ମଧ୍ୟ ରହୁଥିଲେ । ଛାନ୍ଦରେ ଯେଉଁ ସମୟରେ ମଧୁଶଯ୍ୟା ବୃତ୍ତାନ୍ତ ପଡ଼ିଥିଲା, ସେତିକି ବେଳେ ଯୋଗକୁ ଉକ୍ତ ଗଛ ଉପରେ ବାନର ବାନରୀ ରତି କାର୍ଯ୍ୟରେ ବ୍ୟସ୍ତ ଥିଲେ । ଛାନ୍ଦଚର୍ଚ୍ଚା ବନ୍ଦକରି ଯଦୁମଣି ଅନ୍ୟ ବିଷୟ କଥୋପକଥନ ହେଉଥିଲେ । ରାଣୀହଂସପୁର ଅଗଣାରେ ଗୋଟିଏ ପାଚେରି ଥିଲା । ସେଥିରେ ମଧ୍ୟ ଏକ ଦୁଆର ଥିଲା । ତାହା ଭିତରୁ ବନ୍ଦଥିଲା । ବାହାର ଅନ୍ତଃପୁର ଅଗଣାରେ ରାଜା ଓ ଯଦୁମଣି ଯେଉଁଠି ବସି ଛାନ୍ଦ ଆଲୋଚନା କରୁଥିଲେ, ସେଠାକୁ ଗୋଟିଏ ଜଳାକବାଟି ଅନ୍ତଃପୁରକୁ ପାଚେରି କାନ୍ଥରେ ରହି ଥିଲା । ବର, ଓସ୍ତ ଗଛର ଉପର ଡାଳ ସବୁ ବାହାର ଖଞ୍ଜାକୁ ଦେଖାଯାଇଥିଲା । ବାନର ରତି କଥା ରାଜାଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟିକୁ ଆସିନଥିଲା । କାରଣ ସେ ଛାନ୍ଦଚର୍ଚ୍ଚାରେ ଏକାନ୍ତ ନିମଗ୍ନ ରହିଥିଲେ । ଚଉଆଖିଆ ଯଦୁମଣି ସେ ବାନର କେଳିକଥା କେତେବେଳୁ ଜାଣିଥିଲେ ।

ଏମନ୍ତ ସମୟରେ ରାଣୀ ବଟବୃକ୍ଷ ଉପରେ ଥିବା ବାନର ବାନରୀଙ୍କର ରତିକ୍ରୀଡ଼ା ଦେଖି ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଗବାକ୍ଷ ମାର୍ଗରେ କୋମଳ କରପଦ୍ମରେ ଗୋଟିଏ ଫୁଲ ପେଣ୍ଡାଧରି ରାଜାଙ୍କ ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗକୁ ନିକ୍ଷେପ କଲେ । ରାଜା ଦେଖିଲେ ରାଣୀ ହସି ହସି ତାଙ୍କୁ ଏ ଫୁଲ ପେଣ୍ଡା ଫିଙ୍ଗିଛନ୍ତି । କାରଣ ଫୁଲ ତାଙ୍କ ଶ୍ରୀ ଅଙ୍ଗରେ ବାଜିବା ମାତ୍ରେ ସେ ଗବାକ୍ଷକୁ ଅନାନ୍ତିତ ; ଚତୁରୀ ମହାଦେଈ ଏକାନ୍ତ ଉତ୍ସନ୍ନ ଭାବରେ ହସି ପଳାଉଛନ୍ତି ।

ତେଣୁ ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ କହିଲେ ;

‘ମନେକି ପାଞ୍ଚିଲା

ହସି ଫୁଲ ପେଣ୍ଡା ପକାଇ ଦେଲା ।’

ଯଦୁମଣି ପାଦ ପୂରଣ କରି ତୁରନ୍ତ ଗାଇଦେଲେ ;

‘ବଟବୃକ୍ଷପରେ ବାନରୀ ରତ

ଦେଖି ବାନ୍ଧବୀର ବଳିଲା ଚିତ୍ତ

କାନ୍ତ ପ୍ରତୀସର ହେବା ବିହିତ

ପ୍ରତ୍ୟୁତ ପ୍ରଦାନେ ଯେଣୁ ଉଦ୍ୟତ

ମନେ ସେ ଇଚ୍ଛିଲା

ହସି ଫୁଲ ପେଣ୍ଡା ପକାଇ ଦେଲା ।

ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଠେଲି ଦେଇ ନିଜ ବହୁ ମୂଲ୍ୟବାନ୍ ଖୀରୋଦ୍ରି ଚଦର ଖଣ୍ଡି ପୁରସ୍କାର ଦେଇ ରାଣୀ ହଂସ ପୁରକୁ ବିଜେ ହୋଇଗଲେ । ଯଦୁମଣି ଚଦର ଖଣ୍ଡି ମୁଣ୍ଡରେ ଗୁଡ଼ାଇ ଘରକୁ ଫେରିଲେ ।

୪୬—ସର ବରା କାର

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଗ୍ରାମର ସର୍ବରାକାର ସର୍ବଦା ତାଙ୍କର ଶତୃତା କରୁଥିଲା । କାରଣ ସେ ତାକୁ ଆଦୌ ମାନୁ ନଥିଲେ । ତା କାର୍ଯ୍ୟର ପ୍ରତିବାଦ କରୁଥିଲେ । ସର୍ବରାକାର ଏତେ ଅତ୍ୟାଚାରୀ ଯେ ତାର ନିଜର କାର୍ଯ୍ୟ ପଡ଼ିଲେ ଦହି, ଦୁଧ, ଘିଅ ଗଉଡ଼ମାନଙ୍କୁ ଧମକାଇ ବିନା ପଇସାରେ ନେଉଥିଲା । ନିଜ ବିଲକୁ ହଳ ମାଗିନେଇ ଚାଷ କରାଉଥିଲା । ଏହିପରି ନାନାବେଠିରେ ପ୍ରଜାଙ୍କୁ ହଇରାଣ କରୁଥିଲା । ଦିନେ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଗୋଟିଏ ପର୍ବଦିନ ଥିଲା । ଯେଉଁ ଗଉଡ଼୍‌ଣୀ ତାଙ୍କୁ ଦହି, ଦୁଧ, ଛେନା, ଘିଅ ଆଦି ଲାଗୁଆ ଦେଉଥିଲା, ସେ ଆସୁଥିବା ବେଳେ ସର୍ବରାକାର ଜବରଦସ୍ତି ତା’ଠୁ ଦୁଧଦହି ଛଡ଼ାଇ ନେଲେ । ତେଣୁ ସେ ଆସି ଖଞ୍ଜନାଙ୍କୁ ସମସ୍ତ କଥା କହିବାରୁ, ଖଞ୍ଜନା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ କହିଲେ—‘ହଇହେ’ ଏ ରାଜ୍ୟରେ କ’ଣ ସେଇ ଜଣକ ଦହି ଘିଅ ଖାଇବ । ଆଉ କେହି ପଇସା ଦେଇ ବି ଟୋପାଏ ପାଇବେ ନାହିଁ ?”

ପ୍ରତୀସର—ସେବକ । ପ୍ରତ୍ୟୁତ—ବିପରୀତ

ଯଦୁମଣି ସବୁକଥା ବୁଝି କେତେକ ପ୍ରଜାଙ୍କୁ ସାଙ୍କରେ ଧରି ରାଜଦ୍ୱାରକୁ ଚାଲିଲେ । ସର୍ବରାକାର ଏହା ଜାଣି ମଧ୍ୟ ଟଳିଲା ନାହିଁ । ଯଦୁମଣି ରଜାଙ୍କ ନିକଟରେ ପହଞ୍ଚି କହିଲେ । ମଣିମା, ସବୁ ନେବେ ଯେବେ ସରବରାକାର ଛାମୁଁଙ୍କ ରାଇଜେ ସର, ବରା, କାର ? ରଜା ଏ ପଦ୍ୟର ଅର୍ଥ ସମଝି ସର୍ବରାକାରକୁ ତଲବ କରି ବୁଝିଲେ ଯେ, ସେ ତାଙ୍କ ନାଁ କହି ଭୀଷଣ ଅତ୍ୟାଚାର ଚଳାଇଛି । ତେଣୁ ତାକୁ କଠୋର ଦଣ୍ଡ ଦେଇ ଜବତ କରିଦେଲେ । ସେ ଦିନୁ ଆଉ ସେ ବେଠି କରାଇ ପାରିଲା ନାହିଁ ।

୪୭—ତୋର ମୁଁ ହୁଅନ୍ତି ଦିଅର ଥରେ

ଯଦୁମଣି ପୁରୀ ପଳାଇ ବିଭାଘର ସାତମଙ୍ଗଳା ଭିତରେ ଯାଇ ସେଠାରେ ରଥଯାତ୍ରା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହିଲେ । ଏ ମଠ ସେ ମଠରେ ବୁଲି ଖାଇଥିଲେ । କେଉଁଠି ଗୀତ ଭାଗବତ ଗାଉଥିଲେ । ଚେହେରା ତାଙ୍କର ବେଶ ଭଲଥିଲା । ଏପରିକି ଜଣେ ଦେବଦାସୀ ଘରେ ଚୁଡ଼ଙ୍ଗ ସାହିରେ ମଧ୍ୟ କେତେଦିନ କଟାଇଥିଲେ ।

ରଥଯାତ୍ରା ବେଳେ ଏ ଆଡ଼େ ସେ ଆଡ଼େ ବୁଲି ସେ ଗୋଟିଏ ଖଣ୍ଡେଇତ ଯୁବତୀର ରୂପଶ୍ରୀରେ ମୋହିତ ହୋଇଗଲେ । ତାକୁ ଛାଡ଼ି ଯିବାକୁ ତାଙ୍କର ଇଚ୍ଛା ହେଲାନାହିଁ । ତାକୁ ଏକାକୀ ଦେଖି ତା ପାଖରେ ଗୋଟିଏ କବିତା ଗାଇଦେଲେ ।

ତୋର ମୁଁ ହୁଅନ୍ତି ଦିଅର ଥରେ,

କଥା କହୁଥାନ୍ତି ଦି ଅରଥରେ ।

ବିଜେ କରିଛନ୍ତି ଦିଅଁ ରଥରେ,

ସଙ୍କଳପ କରି ଦିଅ ରଥରେ ।

ସେ ଯୁବତୀ ବିବାହିତା ଥିଲା । ତାର ଟିକି ଦିଅର ସାଥିରେ ସେ ବଡ଼ଦାଣ୍ଡକୁ ଯାତ୍ରା ଦେଖି ଆସିଥିଲା । ତାରଘର ବାଘମାରି । ସେ ରସିକା ଏବଂ ବିଚକ୍ଷଣା ପଣ୍ଡିତା ଥିଲା । ଏହା ଶୁଣନ୍ତେ ଯୁବତୀ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ହାତ ଭିଡ଼ିନେଇ ରଥକୁ ଛୁଇଁ କହିଲା;—

ଦି ଅରଥରେ—ଦୁଇପ୍ରକାର ଅର୍ଥରେ

—’‘ହଁ ତୁ ମୋ ଦିଅର ହେଲୁ । ମତେ ଏପରି ପରିହାସ କରି ।” ଯଦୁମଣି ଉକ୍ତ ଯୁବତୀ ସହିତ ବାଘମାରିଗାଁରେ ତିନିମାସ ରହିବା ପରେ ତାଙ୍କ ଶଶୁରଙ୍କଦ୍ୱାରା ଅପମାନିତ ହୋଇ ଗ୍ରାମକୁ ଫେରିଥିଲେ ଏବଂ ଉକ୍ତ ସ୍ତ୍ରୀ ସହିତ ତାଙ୍କର ବନ୍ଧୁତା ମଧ୍ୟ ଚିରକାଳ ରହିଥିଲା ।

୪୮—ମଣିମା ! ମୁଁ ମୁର୍ତ୍ତିକିଆ

ନୂଆଗଡ଼ ରାଜା ବିନାୟକଙ୍କ ପାଟକୁମାର ଯୁବରାଜ ବ୍ରଜବଲ୍ଲଭଙ୍କର ବ୍ରତ ମହୋତ୍ସବ ମହା ଆଡ଼ମ୍ୱରରେ କରାଯାଇଥିଲା । ଯେଉଁ କାର୍ଯି, କରଣ ଏବଂ ବେଭାରିମାନେ ବସ୍ତ୍ର ବେଭାର କାର୍ଯ୍ୟରେ ଥିଲେ ସେମାନେ ଯଦୁମଣି ସାଧାରଣ ବଢ଼େଇ ଜାତିର ଥିବାରୁ, ତାଙ୍କୁ ଇତର ଲୋକଙ୍କ ସହିତ ଗୋଟିଏ ହଳଦିଆ ଲୁଗା ପିନ୍ଧିବାକୁ ଦେଲେ । ଯଦୁମଣି ଦେଖିଲେ ହଳିଆ ମୁଲିଆଛଡ଼ା ସାଧାରଣ ପାଖଲୋକ ମଧ୍ୟ ‘ଯଥା’ (ଯୋଡ଼) ପାଇଛନ୍ତି । ଏହି କଥା କାହାକୁ ନ କହି ସେ ନୀରବରେ ବସ୍ତ୍ର ଖଣ୍ଡିକ ପିନ୍ଧି ମନ କଷ୍ଟ ମନରେ ରଖିଲେ । ଉତ୍ସବ ଶେଷ ହେଲା ।

ତା ପରଦିନ ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ନ ଦେଖି ପାଇକ ପଠାଇ ଡକାଇ ଆଣିଲେ । ଯଦୁମଣି ଯେଉଁ ନୀରସା ହଳଦିଆ ବସ୍ତ୍ର ଖଣ୍ଡିକ ଉପନୟନ ବିଧିରୁ ପାଇଥିଲେ, ସେଇ ଖଣ୍ଡିକ ପିନ୍ଧି ଘରୁ ବାହାରିଲେ । ଖଞ୍ଜନା କହିଲେ;—’‘ଇଏ କଣ ? ତୁମେ ପରା ରଜାଙ୍କ ଦରବାରକୁ ଯାଇଛ ? ଦୋସଡ଼ା ନେଇଯାଅ ।”

ଯଦୁମଣି ଶୁଣିଲେ ନାହିଁ । ଖାଲି ହସିଦେଇ ପାଇକ ସାଥିରେ ଚାଲି ଚାଲି ଆସିଲେ । ରଜାଙ୍କ ନିକଟରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇ ସେ ଆସନରେ ନ ବସି ଦୂରେଇ ହୋଇ ସେହିପରି ଉନ୍ମୁକ୍ତ ଦେହରେ ଠିଆ ହେଲେ ।

ରାଜା କହିଲେ;—’‘ଯଦୁମଣି ! ଏ ଆଡ଼େ ଆସ । ସେଠି ଛିଡ଼ା ହେଲ କାହିଁକି ?”—

ଯଦୁମଣି କହିଲେ;—’‘ମଣିମା ! ମୁଁ ମୂର୍ତ୍ତିକିଆ ।”

ରାଜା ତାଙ୍କର ହରିତାମ୍ବର ପିନ୍ଧାରୁ ଘଟଣା ତୁରନ୍ତ ଜାଣିଗଲେ ଏବଂ କହିଲେ;—

—’‘ମୁଁ ଯାହା ଭାବିଥିଲି ତାହାହିଁ ହେଲା ।” ଏହାକହି ଏକ ଯୋଡା କୁମ୍ଭପକା ପାଟଧଡ଼ିଆ ଅତି ମୂଲ୍ୟବାନ ବସ୍ତ୍ର ଅଣାଇ ତାଙ୍କୁ ପିନ୍ଧାଇ ପାଖକୁ ଆଣି ଆଶ୍ୱାସନା ଦେଲେ । ଏପରି ସମୟରେ ଭିତରୁ ଦୁଇଯୋଡ଼ା ରଣପୁରୀ ଧୋତିଚଦର ଏବଂ ଦୁଇଟି ଶାଢ଼ୀ ଆସି ପହଞ୍ଚିଲା । ଯେଉଁମାନେ ତାଙ୍କୁ ଅପମାନ ଦେଇଥିଲେ ସେମାନେ ଲଜ୍ଜାରେ ଲୁଚି ଯାଇଥିଲେ ।

୪୯—ପଞ୍ଚକରେ ସଡ଼କରେ

କାର୍ତ୍ତିକ ମାସରେ ପଞ୍ଚୁକକୁ ହଜାର ହଜାର ସ୍ତ୍ରୀ ପୁରୁଷ ପୁରୀ ଯାତ୍ରା କରନ୍ତି । ରାଜା ରାତ୍ରରୁ ସ୍ନାନ କରି ବିଭିନ୍ନ ଦେବତା ଦର୍ଶନ ସାରି ଅଶ୍ୱ ପୃଷ୍ଠରେ ଘୁରି ଆସିଲାବେଳେ ଦେଖିଲେ ଯେ ପାହାନ୍ତା କାକରରେ ସହ ସହ ଯାତ୍ରୀ ଚାଲିଛନ୍ତି । ତେଣୁ ସେ ଦିନେ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ରାଜସଭାରେ ପଚାରିଲେ—

‘ଯଦୁମଣି ! ଏ କାକରେ କେଉଁମାନେ ଯାଉଛନ୍ତି ?

ଯଦୁମଣି ସବୁଖବର ଅନ୍ତର ରଖୁଥିଲେ । ସେ ମଧ୍ୟ ଅସଂଖ୍ୟ ନରନାରୀ ଏହି ପଞ୍ଚୁକରେ ରାତାରାତି ଚାଲିଥିବାର ଦେଖିଥିଲେ । ତେଣୁ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ସ୍ତମ୍ଭିତ କରି ସେ ହଠାତ୍ କହିଦେଲେ;

—’‘ଆଜ୍ଞା, ଏ କାକରେ ଦ୍ୱିକରେ ସ୍ତ୍ରୀ କରଧରି ଚତୁସ୍କର ଦର୍ଶନକୁ ପଞ୍ଚକରେ ସଡ଼କରେ ଯାଉଛନ୍ତି ।”

ରାଜା ତାଙ୍କର ଏହି ଉତ୍ତର ପାଇ ତାଙ୍କୁ ବହୁତ ପ୍ରଶଂସା କରିଥିଲେ ।

୫୦—ଚିତ୍ର ନାରୀକେଳ ଦୀକ୍ଷା

ଯଦୁମଣିଙ୍କର ପୁଅଝିଅ ଦୁଇଟିଛଡ଼ା ଅଧିକ ସନ୍ତାନ ନ ଥିଲେ । ଝିଅ ରମା ବଡ଼, ପୁଅ କପିଧ୍ୱଜ ସାନ । ସେ ଚାଟଶାଳୀରେ ପାଠ ପଢ଼ୁଥିଲା । ଚିତ୍ର ନଡ଼ିଆ ଘେନି ଶ୍ରୀପଞ୍ଚମୀ ଦିନ ଗୁରୁଙ୍କ ସାହଚର୍ଯ୍ୟରେ ପିଲାଙ୍କ ସାଥିରେ ‘ବନ୍ଦଇ ହରି ଦେବ ମୁରାରି ଲକ୍ଷ୍ମୀଦେବୀଙ୍କର କାନ୍ତ’ ଗୀତଗାଇ ରାଜପୁରୀକୁ ଆସିଥିଲା । ରାଣୀ ଯଦୁମଣିର ପୁଅ ଥିବାରୁ ପାଞ୍ଚଟଙ୍କା ନଗଦ ଦେଇଥିଲେ । ରାଜପୁରୀର ଅନ୍ୟାନ୍ୟମାନେ ମଧ୍ୟ ଯଥାସମ୍ଭବ ଦେଇଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ରାଜାସାହେବ ପାତ୍ରଙ୍କୁ ପାଞ୍ଚଟଙ୍କା ଦେବାକୁ ବରାଦ କରିଦେଲେ ; ପାତ୍ରେ କିନ୍ତୁ ହାଡ଼ୁପାତ୍ର ନାମକ ପରୀକ୍ଷା ନିକଟକୁ ପାଞ୍ଚଟଙ୍କା ଦେବାକୁ ଚିଠିଲେଖି ଦେଇଥିଲେ । ପିଲାଏ ହାଡ଼ୁପରୀକ୍ଷାଙ୍କ ପାଖକୁ ଚିଠି ନେଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ବିଦାକି ଦେଲେନାହିଁ । କହିଲେ ତେରକ ରଜାଘରୁ ପାଇଛ । ଆଉ ଅଧିକରେ କିଆଁ ଆଶା କରୁଛ ? ପିଲାଏ ଲାଜରେ ଘରକୁ ପଳାଇ ଆସିଲେ । ସେ ଟଙ୍କା ଗୁରୁଙ୍କର ପ୍ରାପ୍ୟ ହେଲେହେଁ କପିଧ୍ୱଜ ବାପାଙ୍କୁ ସବୁକଥା କହିଥିଲା ।

ଯଦୁମଣି ଶିଶୁମାନଙ୍କର ମାନରକ୍ଷା ଲାଗି ଗୋଟିଏ ବ୍ୟଙ୍ଗ କବିତା ଲେଖି ପଠାଇ ଦେଲେ ;—

ଚିତ୍ର ନାରୀ କେଳ ଦୀକ୍ଷା, ଚାଟପିଲାଙ୍କର ଭିକ୍ଷା

ପାତ୍ରଙ୍କ ପତ୍ରରେ ମୁତ୍ର ଦ୍ୱାର ମାଡ଼ି

ଛାଡ଼ିଲେ ହାଡ଼ୁ ପରୀକ୍ଷା ।

ସ୍ପଷ୍ଟଭାଷୀ ଯଦୁମଣିଙ୍କ କବିତା ପଢ଼ି ରାଜା ଜାଣିଲେ ଯେ ଶିଶୁମାନଙ୍କୁ ଲାଞ୍ଛିତ କରିବା ଅତି ଦୁଃଖପ୍ରଦ କଥା । ତେଣୁ ରଜା ପାତ୍ରଙ୍କୁ ଅପମାନ ଦେଇ ହାଡ଼ୁପରୀକ୍ଷାକୁ କହିଲୋ;—‘ତୋ ବୋପା ଘରୁ ଦେଇଥାନ୍ତୁ କି ? ଟଙ୍କା ପାଇକ ହାତରେ ତୁରନ୍ତ ପଠାଇ ଦିଆଯାଇଥିଲା । ପିଲାଏ ଗୁରୁଙ୍କୁ ଦେଇ ଏକାନ୍ତ ଆନନ୍ଦିତ ହୋଇଥିଲେ ।

୫୧—ମାଡ଼ଭୟେ ଛେରି ଏତେ ଲିପିଲା

ଯଦୁମଣି ନିଜ ପିଲାଙ୍କୁ ବିଦ୍ୟାଶିକ୍ଷା ଦେବାପାଇଁ ଗୋଟିଏ ଚାଟଶାଳୀର ଆୟୋଜନ କରିଥିଲେ । ସେଥିରେ ଜଣେ ମାଟିବଂଶ ନାହାକ ଅବଧାନ ଥିଲେ । ଅବଧାନେ ବଡ଼ କଡ଼ା । ପିଲାଙ୍କୁ ଭୀଷଣ ମାଡ଼ ଚଢ଼ାଉଥିଲେ ।

ଏପରି ଛୋଟ ପିଲାଙ୍କୁ ଏତେଗୁଡ଼େ ମାଡ଼ଦେବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ବୋଲି ଯଦୁମଣି ଅବଧାନଙ୍କୁ କହିପାରୁ ନ ଥିଲେ କାରଣ ଅବଧାନେ କାଳେ ଅପମାନ ବୋଧକରି ଚାଲିଯିବେ ।

ଥରେ ଚାଟଶାଳୀରେ ଗୋଟିଏ ତେଲିପିଲା ମାଡ଼ ଭୟରେ ଚଉପାଢ଼ୀରେ ଛେରି ପକାଇଲା । ଚାରିଆଡ଼ ଗୁହ ସଲବଲ । ଅବଧାନେ ତାକୁ ତା ହାତରେ ପୋଛେଇ ପାଣି ଓ ଗୋବର ଆଣି ଲିପେଇଛନ୍ତି ବୋଲି ଯଦୁମଣି ଶୁଣିପାରି ଅବଧାନଙ୍କ ପାଖକୁ ଯାଇ କହିଲେ;—

ଆହେ ଅବଧାନେ ଏ ତେଲି ପିଲା

ମାଡଭୟେ ଛେରି ଏତେ ଲିପିଲା ।

ଅବଧାନେ, ଏତେକ ଶୁଣି ସେ ଦିନଠାରୁ ଡରିଗଲେ । ଅବଧାନ ବାପୁଡ଼ା ଆଉ ପିଲାଙ୍କୁ ନମାରି ସ୍ନେହ ବାତ୍ସଲ୍ୟ ଦେଖାଇ ପାଠ ପଢ଼ାଇଲେ ।

୫୨—ବାରିକ ବାଟରେ ମାଇଲା

ଲାଠିପଡ଼ା ମୌଜାର ଜଣେ ଲୋକର ଭାରିଜା ତା ସ୍ୱାମୀକୁ ମନକୁ ନ ଆଣି ଗୋଟିଏ ପରଅଣ୍ଡିରା ସାଥିରେ ମାତିଥିଲା । ଘଇତା ନ ଥିଲେ ମନ ସ୍ୱାଚ୍ଛନ୍ଦ୍ୟରେ ମଜା କରିବ ବୋଲି ବିଚାରି ମାଇକିନା ଗୋଟିଏ ବାରିକ ଟୋକା ସାଥିରେ ଘଇତାକୁ ବନ୍ଧୁ ଘରକୁ ପଠାଇ ଦେଇଥିଲା । ଏମନ୍ତକି ବାରିକ ଟୋକାକୁ ଲାଞ୍ଚଦେଇ କହିଥିଲା— ମୋ ନାଁରେ କଥା ବାହାର କଲେ କିମିତି ମାଡ଼ ତୁ ଚଢ଼େଇବୁ, ତାହା ଟିକିଏ ବାଟରେ ଦେଖେଇ ଦେବୁ । ଉକ୍ତ ନାରୀର ସ୍ୱାମୀଟି ଅଧମ ଥିଲା । ଫଳରେ ଭଣ୍ଡାରି ହାତରେ ସେ ମାଡ଼ ଖାଇ ଗୋଟିଏ ଗାଁରେ ଯାଇ ଆଶ୍ରୟ ନେଇଥିଲା । ଏଣେ ଜାରପୁରୁଷଟି ସେଇଦିନ ରାତ୍ର ମାଇପିର ବାଡ଼ି କବାଟରେ ହାତ ମାରି ଡାକିବାରେ ପଡ଼ୋଶୀମାନେ ଜାଣି ତାକୁ ଧରି ନିସ୍ତୁକ ମାଡ଼ ଚଢ଼େଇଥିଲେ । ଏହି ଘଟଣା ଶୁଣି ଯଦୁମଣି କବିତାଦ୍ୱାରା କହିଥିଲେ—

ସେ ପୁଣି ବାରିକ ବାଟରେ ମାଇଲା

ଏ ପୁଣି ବାରି କବାଟରେ ମାଇଲା ।

ଏହି ପ୍ରବାଦ ଚଉଦିଗରେ ବ୍ୟାପୀ ଯିବାରୁ ମାଇପିଟା ତା ଅଧମ ସ୍ୱାମୀକୁ ଧରି ପୁଣି ଘରଦ୍ୱାର କରିଥିଲା ।

୫୩—ପାତ୍ର କରିଛି ବଳୀ ଦେବତାକୁ

କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଳଦେବ ରଥ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସମସାମୟିକ ଥିଲେ । ଦୁହେଁ ପ୍ରାୟ ଏକ ବୟସର ଥିଲେ । ବ୍ରାହ୍ମଣ ହେତୁ ଏବଂ ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ବିଚକ୍ଷଣ ପିଣ୍ଡିତ ହେତୁ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଡ଼ କବି ହୋଇ ଉଠିଥିଲେ । ଯଦୁମଣି ମଧ୍ୟ ବ୍ୟଙ୍ଗ ହାସ୍ୟରସିକ ଭାବରେ ଅଳ୍ପ ନ ଥିଲେ । ଥରେ ବିନାୟକ ମାନଧାତାଙ୍କର ନିମନ୍ତ୍ରଣ କ୍ରମେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ନୂଆଗଡ଼ ଆସିଥିଲେ ।

ଆଶ୍ୱିନ ମାସ । ରାଜବାଟୀର ପାତ୍ର ବଳୀଦେବତା ନାମକ ଜଣେ ପଣ୍ଡା ବ୍ରାହ୍ମଣ, ଦେବୀଙ୍କ ନିକଟରେ ଶତ ସଂଖ୍ୟକ ଛାଗବଳୀ ଦେବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଥିଲେ । କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଳଦେବ ଏହି ବଳୀ ପ୍ରଥାର ଏକାନ୍ତ ବିରୋଧୀ ଥିଲେ । ତେଣୁ ସେ ପ୍ରାଣୀହତ୍ୟାରେ ବ୍ୟଥିତ ହୋଇ ରାଜାଙ୍କୁ ନିନ୍ଦା କରିବା ଛଳରେ କହିଲେ—

କି କହିବା ନୃପ ମାନଧାତାଙ୍କୁ

ପାତ୍ର କରିଛି ବଳୀଦେବତାଙ୍କୁ ।

ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟ ରଜାଙ୍କର ଅପମାନ ଲାଘବ କରିବାକୁ ଯାଇ ଯଦୁମଣି ତୁରନ୍ତ କହିଥିଲେ—

ପୋଡ଼ୁ ଏ ବିବେକମାନ ଧାତାର

ନୃପ ଚୂଡ଼ାମଣି ମାନଧାତାର—

ପାତ୍ର କରିଛି ‘ବଳୀଦେବତା’କୁ

ହୋଇଲେ ସିନା ବଳିଦେବ ତାକୁ

ଆଶ୍ୱିନ ମାସେ ବଳୀ ଦେବ ତାକୁ

କି ଅବିବେକରେ

କଟାରୀ ଥୋଇଲେ ଅବି−ବେକରେ ।

କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ଏ ରଚନାଟି ଶୁଣି ଏକାନ୍ତ ଆନନ୍ଦିତ ହୋଇଥିଲେ । ଦୈବ ଉପରେ ଦୋଷ ଲଦି ଦେଇ ଯଦୁମଣି ଏହିପରି ନିଜ ରଜାଙ୍କ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ରକ୍ଷା କରିପାରିଥିଲେ ।

୫୪—ଏ ଖତ ମଣ୍ଡନ ସେ ଖତ ମଣ୍ଡନ

ସେଇଥର ରଜା ଯଦୁମଣି ଏବଂ କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ସାଥିରେ ଧରି ଶରଣକୁଳ ଲଡ଼ୁବାବାଙ୍କ ନିକଟକୁ ଯାଉଯାଉ ବାଟରେ ଦେଖିଲେ କଲ୍ୟାଣପୁର ଠାରେ ଜଣକର ଭୋଜି କାର୍ଯ୍ୟରେ ସେ ଯେଉଁ ଖଲିସବୁ ଖତଗଦାକୁ ପିଙ୍ଗି ଦେଇଥିଲା, ତାହା ଖତଗଦାର ଚଉଦିଗରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇ ପଡ଼ିଥିବାରୁ ବହୁ ଦୂରକୁ ବଡ଼ ବିଚିତ୍ର ରକମର ଦେଖାଯାଉଥିଲା । ସେତେବେଳେ ଅଗଣିତ ତାରା ଆକାଶରେ ଦେଖାଯାଉଥାନ୍ତି । ଏଣେ ଖତଗଦାରେ ବିକ୍ଷିପ୍ତ ଖଲିମାନ ଭୂପୃଷ୍ଠରେ । ତେଣେ ଆକାଶରେ ନକ୍ଷତ୍ର ଶୋଭା, ଏହି ଉଭୟକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ଏକ କବିତା ଶୁଣିବା ଲାଗି ରାଜା ମାନଧାତା ଇଚ୍ଛା ପ୍ରକାଶ କଲେ ।

କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଳଦେବ ରଥ ଏବଂ କବିମଣି ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ଉଭୟେ ରାଜାଙ୍କ ସହିତ ରହିଥିଲେ । ପ୍ରଥମେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ କହିଲେ—

‘‘ବିଶ୍ୱାନନ୍ଦ କର”

ଅର୍ଥାତ୍ ‘ବି’ କହିଲେ ଆକାଶ, ‘ଶ୍ୱା’ କହିଲେ କୁକୁର ପଲର ଆନନ୍ଦକର ଅର୍ଥାତ୍ କୁକୁର ପଲର ଅଇଣ୍ଠା ଖଲିମାନ ଯେପରି ଆନନ୍ଦଦାୟକ ସେହିପରି ତାରାଗଣ ସୁନୀଳ ଗଗନର ଆନନ୍ଦ ଦାୟକ ଅଟନ୍ତି ।

ବିବେକମାନ—ବିଜ୍ଞତା ସମୂହ । ଧାତା—ବିଧାତା ।

ଯଦୁମଣି କହିଲେ—

ଏ ଖତ ମଣ୍ଡନ ସେ ଖତ ମଣ୍ଡନ

ଖଡ଼ିକରେ ଯହିଁ ହେଲେ ଯୋଜନା ।

ଅର୍ଥାତ୍ ଏଠାରେ ଏ ଖତ ଗଦାରେ ଖଡ଼ିକାଦ୍ୱାରା ସଂଯୋଜିତ ଥିବା ଖଲିପତ୍ର ଶୋଭା ପାଉଛନ୍ତି, ଏବଂ ସେ ସେଠାରେ ‘ଖ’ କି ଆକାଶର ମଣ୍ଡନ ତାରକାବୃନ୍ଦ ଖଡ଼ିକାର ଯେ ଜ୍ୟୋତିର୍ବିଦଙ୍କଦ୍ୱାରା ଯୋଜନା କରାଯାଉଛନ୍ତି ।

ଖଡ଼ିକାରେ ପ୍ରୟୋଗଟିକୁ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ଏପରି ଭାବରେ ପ୍ରଶଂସା କଲେ ଯେ ରାଜସିଂହ ମାନଧାତା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଏକ ବହୁମୂଲ୍ୟ ପାନବଟା ତୁରନ୍ତ ପୁରଷ୍କାର ଦେଇଦେଲେ । ଏବଂ ଲଡ଼ୁବାବାଙ୍କ ଉପରେ ଗୋଟିଏ ଊଣା ଏକଲକ୍ଷ ଚମ୍ପା ଚଢ଼ାଇବାର ସିଲ ମଧ୍ୟ ଦାନକଲେ ।

୫୫— ଦୁଇଟା ଆମ୍ବରେ ଦୁଇଟାକୁଆ

କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ସହିତ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ସଖ୍ୟଭାବ ଆସିଯାଇଥିଲା । ତେଣୁ ବନ୍ଧୁ ବେଭାର ମଧ୍ୟ ଦିଆନିଆ ହେଉଥିଲା । ଥରେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ଦୁଇ ଟୋକେଇ ଆମ୍ବ ଗୋଟିଏ ଲୋକଦ୍ୱାରା ତାଙ୍କ ଘରକୁ ପଠାଇ, ଦୁଇଟି ଆମ୍ବରେ ଗୁଡ଼ାଇ ଲେଖାଟିଏ ଲେଖିଥିଲେ ।

‘‘ଶୁଆ ଦିଆଗଲା

ସାରି ଦିଆଗଲା ।”

ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଲା, ଶୁଆ ସାରି ପରି ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଆମ୍ବ ଦିଆଗଲା । ଅନ୍ୟ ଅର୍ଥରେ, ସୁଆଦିଆ ସ୍ୱାଦୁ ଏବଂ ସାରିଦିଆ ପାଣିଚିଆ ଉଭୟ ଆମ୍ବଗଲା ।

ଆମ୍ବ ପାଇ, ଲେଖାଟି ପଢ଼ି ଯଦୁମଣି ତୁରନ୍ତ ଉତ୍ତର ଦେଇଦେଲେ—

ଦୁଇଟା ଆମ୍ବରେ ଦୁଇଟା କୁଆ

ଭିତରେ ଯୋଡ଼ିଏ କୋଇଲି ଥୁଆ ।

ଏହା ଯଦୁମଣି ବିରୋଧାଭାସରେ ଲେଖି ପଠାଇ ଦେଲେ ।

ଅର୍ଥହେଲା—ଆପଣଙ୍କ କହିବା ଅନୁସାରେ ଏ ଆମ୍ବ ଦୁଇଟି ଶୁଆ ସାରିଙ୍କ ପରି ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ନୁହେଁ । ଏହା ଦୁଇଟି କୁଆ ପରି ନିକୃଷ୍ଟ; ପୁନଶ୍ଚ ସେ ଦୁଇଟି କୁଆ ଭିତରେ ଦୁଇଟି କୋଇଲି ଥୁଆ ହୋଇଛି ଅର୍ଥାତ୍ ଆମ୍ବ ଦୁଇଟିରେ ଦୁଇଟି ଆମ୍ବ କୋଇଲି ରହିଅଛି । ସେ ମଧ୍ୟ ବିରୋଧାଭାସରେ ଦୁଇଟି ପକ୍ଷୀଙ୍କ ନାମ ଧାର୍ଯ୍ୟ କଲେ ।

ଚିଠିପାଇ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଶଂସା କରିଥିଲେ ।

୫୬—ପାଡ଼

କିଛିଦିନ ପରେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ଗୋଟିଏ ରହସ୍ୟ କବିତା ଲେଖି ଯଦୁମଣିଙ୍କ ନିକଟକୁ ପଠାଇ ଦେଲେ । କିନ୍ତୁ ଯଦୁମଣି ତାହା ପଢ଼ି ଦେଖିଲେ ଯେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ତାଙ୍କ ପାଖକୁ ପାଡ଼ଟିଏ ପଠାଇଛନ୍ତି । କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ଲେଖିଥିଲେ—

ନାହିଁ ବାରୁଦ ଆଉ ବେଲା ସଜ

ବଡ଼ ଉତ୍‌କଟ ସେ ତୋପ ଆବାଜ

ଯାମୁକି ଅନଳ ଦେଖିଲା ନାହିଁ

ଚମକି ପଡ଼ଇ ଘୁମୁକି ମୁହିଁ

ସହି ପାତାଳକୁ

ଆଗ କରି ଦହି ଦେଲା ସ୍ୱର୍ଗକୁ ।

(ଏଠାରେ ସ୍ୱର୍ଗ ଅର୍ଥ ନାକ)—ଯଦୁମଣି ବୁଝିସାରି ଉତ୍ତରରେ ଲେଖିଲେ—

ପାର୍ଥ ଧନୁ ନାମ ରାଇଲାବେଳେ (ଗାଣ୍ଡିବ)

ଭୀମ ତାତ ଜାତ ହେଲେ ସେକାଳେ (ପବନ)

ବଡ଼ ବିଜ୍ଞପଣ

ଆମ୍ଭ ପାଖତୁ ଲେଖିଛ ଆପଣ ।

ଏଥରେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ଏକାନ୍ତ ଲଜ୍ଜିତ ହେଲେ । ଯଦୁମଣିଙ୍କର ବିଶେଷ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟର ମଧ୍ୟ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରଶଂସା କଲେ ।

୫୭—ତୁ ମୋର ମନକୁ ଶଳାଟାପରା

କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ଏବଂ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଭଲ ସଦ୍‌ଭାବ ଥାଏ । ନୂଆଗଡ଼ ରାଜା କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ଡିହ କେତେ ବଖରା ଇଟା ମାଟିରେ ଦେଇଥିଲେ । ସେ ତାହା ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଯିମା ଛାଡ଼ି ଯାଇଥିଲେ । ସାଲିଆନା କରଟା ପଠାଇ ଦିଆଯାଏ । ବର୍ଷେ ଦି ବର୍ଷ ପଠା ନ ହେବାରୁ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ଯଦୁମଣି ବଢ଼େଇ (ଚିତ୍ରକର) ଜାତିର ଥିବାରୁ ରହସ୍ୟରେ ଗୋଟିଏ ଅପମାନଜନକ କବିତା ଲେଖି ପଠାଇ ଦେଲେ ।

କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ଲେଖିଥିଲେ—

‘ବଢ଼ାଇ ଦେ ମୋତେ କର

ବଢ଼ାଇ ଦେ ମୋତେ କର ।’

ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଏହା ବଡ଼ ବାଧିଲା । ସେ ବଢ଼େଇ କୁଳରେ ଜନ୍ମିଲେ ବୋଲି କ’ଣ ତାଙ୍କର ଏତେ ଅପମାନ । ସେ ତୁରନ୍ତ ଅତି କଟୁ ଭାଷାରେ ଜବାବ ଲେଖିଦେଲେ—

ତୁ ମୋର ମନକୁ ଶଳା ଟାପରା,

ତୁ ମୋର ମନକୁ, ଶଳାଟା ପରା ।

କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ଏତିକିରେ ନୀରବ ରହିଲେ ଏବଂ ଏକାନ୍ତ ଲଜ୍ଜିତ ହୋଇ ନିଜକୁ ତିରସ୍କାର କଲେ ଯେ, ସେ ବୃଥାରେ ସାପ ଲାଞ୍ଜରେ ହାତ ମାରୁଛନ୍ତି ।

କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କ କବିତାର ଅର୍ଥ ହେଲା ଯେ—ରେ ବଢ଼େଇ ! ମୋତେ କର ଦେ । ଅର୍ଥାତ୍ ମୋ କର ପଠେଇ ଦେ । ଏବଂ ମୋତେ ତୋର କର ବଢ଼ାଇଦେ । ଅର୍ଥାତ୍ ମୋତେ ହାତ ବଢ଼ାଇ କ୍ଷମା ମାଗେ ।

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ରଚନାର ଅର୍ଥ ହେଲା ଯେ ‘ତୁ ମୋର ମନକୁ ଶଳା ଟାପରା ଅଟୁ । ଅର୍ଥାତ୍ ମୁଁ କିଛି ମାଗୁ ନ ଥିଲି ତୁମେ ଗେଞ୍ଜି କରି ଦେଇଥିଲା । ଏବଂ ବନ୍ଧୁତା ଅତି ନିବିଡ଼ କରି ରଖିଥିଲ । ତୁ ମୋର ମନକୁ ଶଳାଟା ପରା । ତେଣୁ ତୁମେ ମନକୁ ମନ ଶଳା ମୋ’ର ହୋଇପଡ଼ିଛ । ଯଦୁମଣି କର ପଠାଇ ଦେଇ ସେ ଜାଗା ମଧ୍ୟ ଛାଡ଼ି ଦେଇ ଥିଲେ ।

୫୮—ଖମଣା ଖୋଲରେ ପାଇଲେ ହଣା

କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଳଦେବ ରଥ ଅତ୍ୟନ୍ତ ରସିକ ପୁରୁଷ ଥିଲେ । ସେ ମନ ଅନୁସାରେ କନ୍ୟା ଲାଭ କରି ନ ଥିବା ଜଣାଯାଏ । ତାର ଚରିତ୍ର କାଳିଦାସ ଆଦି କବିଙ୍କ ପରି ଭାବ ପ୍ରବଣ ଥିଲା । ସେ ୩୩ ବର୍ଷ ବୟସରେ ଆଠଗଡ଼ର ରାଜା ବାଲୁକେଶ୍ୱର ହରିଚନ୍ଦନଙ୍କ ସଭାକବି ରୂପରେ ରହିଥିଲେ । ୪୦ ବର୍ଷ ବୟସରେ ରାଜା ତାଙ୍କୁ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ବିଶ୍ୱାସୀ ମନେକରି ନିଜର ଜେମାମଣି ‘କଳାବତୀ’ଙ୍କ ଶିକ୍ଷାଭାର ତାଙ୍କୁ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ଜେମାଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର କି ପ୍ରକାର ସଂପର୍କ ଥିଲା ଜଣାଯାଏ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ କବିସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର କେତୋଟି ରଚନା ରାଜସଭାରେ ଗାନ ହୁଅନ୍ତେ, ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ସନ୍ଦେହ ଜାତ ହୋଇଥିଲା ।

ପ୍ରଥମ କବିତା—

ଆଜ କେ ଶିଖାଇଲା ଋଷାକୁରେ

ରାଜକୁରଙ୍ଗୀ ଶିଶୁ ଦୃଶାକୁରେ

ଲାଜ ମିଳିତ ମନ୍ଦ ବିକାସ ବାସକୁନ୍ଦ

ରମ୍ୟହାସିନୀ ବର ଯୋଷାକୁରେ

ଶୁଦ୍ଧାନ୍ତୁ ମୁଁ ବାହାର                  ହେଲେ ଦୃଷ୍ଟି ଯାହାର

ଦଉଡ଼େ ମୋ ବିହାର ଆଶାକୁରେ

ଉଭା ହେଲି ସମୀପେ            ନ ଚାହିଁଲା ଯେ କୋପେ

ବୋଲିବା ସିନା ଦୃଷ୍ଟା ଦଶାକୁରେ । ଇତ୍ୟାଦି ।

୨ୟ କବିତା—

ତୁହି ପରା ମୋ ହୃଦୟ ମଣିମୟ ହାରାରେ

ସହି ତୁ ମୋହର ସକଳ ସମ୍ପଦ

ମଦନ ଫଣି ରଦନ ବିଷଗଦ

ଅଖିଳ ବିଭାବ ଆଖଣ୍ଡଳପଦ ଆରୋହଣ ପରି ପରାରେ ।

୩ୟ କବିତା—(ସେ ଦାସୀ ସହିତ ସଂପର୍କ ରଖିଥିବା ଜଣାଯିବା ପରେ)

ଖଚ ବଚନକୁ ସତ ମଣିକିରେ ।

ଆଦରଶେ ଥିବା ବାଙ୍କ

ଗଙ୍ଗାଜଳେ ଅଛି ପଙ୍କ

ରବି ବିମ୍ୱରେ କଳଙ୍କ ଭଣିକିରେ ।୧। ଇତ୍ୟାଦି ।

୪ର୍ଥ କବିତା—

ମହୀମଣ୍ଡନା ତୁ ନମାର ମାରରେ ।୦।

ଘେନ ତୋ ଅବଧାନେ,

ରସିଲି ମୁଁ କି ଆନେ

ତୁ ଥାଉଁ ଥାଉଁ ଏ ସଂସାର ସାରରେ ।୧। ଇତ୍ୟାଦି ।

୫ ମ କବିତା—

ଏହି ସେହି, କି ମୋ ସହି ସତ କହଟି

କହିବାକୁ ଜିହ୍ୱାଞ୍ଚଳ କରୁ କରୁ ତୁ ଚଞ୍ଚଳ

ସ୍ମର ସର୍ପ କଲା କି ରସନା ଲହ ଲହଟି । ଇତ୍ୟାଦି ।

୬ଷ୍ଠ କବିତା—

ସଂଚାରିଣୀ ପାଞ୍ଚଳିକା କାଞ୍ଚନମୟୀରେ

ପ୍ରଳମ୍ୱ କୁହିତ କେଶା

ଯୋଗୀ ସମାଧି ଖଣ୍ଡନ ବିଧି ଚତୁର ଚାରୁ ବେଶା × ×

ପନ୍ଦରୁ ଊଣା ପରି ତ ଜଣା ପଡ଼ୁଛି

କେହି ଏଡ଼େ ପ୍ରବୀଣା ହେଲୁରେ

ଛଣା ପୀୟୂଷି ଜିଣା ବାଣୀ—

ସୁଧା ଗରଳ ମିଶା ତରଳ ବିଲକ୍ଷଣ ଚାହାଣୀ । ଇତ୍ୟାଦି ।

୭ମ କବିତା—

କର କ୍ଷମାରେ,

ରତି ପ୍ରତିମା ତୁ କର କ୍ଷମାରେ

ଜଣା ନ ଥିଲା ମାଜଣା ହେବେ ବୋଲି ଜେମା ।୦।

ଯାହା ସବୁ ଭିତରେ ଘଟିଗଲା । କିନ୍ତୁ ବାହାରେ ପ୍ରକାଶିତ ହେଲା ଯେ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ରାଜକୁମାରୀଙ୍କୁ ସଭାରେ ଥଟ୍ଟା କରିବାରୁ ଖମଣା ଖୋଲରେ ହଣା ହେବାକୁ ରଜା ଆଦେଶ ଦେଇଥିଲେ । ଏହା ଶୁଣି ଯଦୁମଣି ଥଟ୍ଟା କରି କହିଥିଲେ—

‘‘ଭଲ ଗହଣା

ଖମଣା ଖୋଲରେ ପାଇଲେ ହଣା ।”

ଗହଣାକୁ ଏଠାରେ କେହି ଗ୍ରହଣା କହନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ସେ ଅସଭ୍ୟ ଭାବରେ ହ୍ରସ୍ୱଇ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ । ତାହା ଅଶ୍ଳୀଳ ହେବାରୁ ଏପରି ପ୍ରବାଦ ଚଳିଅଛି ।

କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ନିଜକୁ ଧିକ୍‌କାର ଦେଇ, ହଣା ହେବା ପୂର୍ବରୁ କବିତାଟିଏ ଲେଖି ପଠାଇ ଥିଲେ—

ସେ କି ସାରା ସାର ଜାଣେ

ପ୍ରୀତି ରୀତି ନ ପାଳେ ଯେ ଅଣୁ ପରମାଣେ ।୦।

କେ କାହା ସ୍ୱଭାବ ଛାଡ଼େ ପରାଣ ପ୍ରୟାଣେ ।୧୦।

ଶୁଣାଯାଏ, ଏ କବିତା ପଢ଼ି ରାଜକୁମାରୀଙ୍କ ଦୟାରୁ ସେ ମୃତ୍ୟୁଦଣ୍ଡରୁ ମୁକ୍ତି ପାଇ, ପାରଳା ରାଜାଙ୍କ ଗୃହ ଶିକ୍ଷକ ହେବାକୁ ଚାଲିଯାଇ ଥିଲେ ।

୫୯—ମଦ ନ ବିକାରେ

ଇଟାମାଟି ଗ୍ରାମରେ ଧନବୃଦ୍ଧି ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ବହୁ ଯୁବକ ଏକାନ୍ତ ବ୍ୟଭିଚାରି ହୋଇ ବେଶ୍ୟାସକ୍ତ ହୋଇଗଲେ । ସେ ଗ୍ରାମରେ ବେଶ୍ୟାଘର ମଧ୍ୟ ସ୍ଥାୟୀ ହୋଇ ରହିଗଲା । ବେଶ୍ୟା ନିଜ ବ୍ୟବସାୟ ବଢ଼ାଇବାକୁ ଗୋଟିଏ ମଦବିକା ଶୁଣ୍ଢୀକୁ ଆଣି ରଖିଲା ଓ ତାକୁ ଧନ ଦେଇ ମଦ ବିକାଇଲା । ଏହା ଦେଖି ଗାଁରେ ବୁଢ଼ା ବୁଢ଼ୀମାନେ ବିଚଳିତ ହୋଇ ଉଠିଲେ । ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଆସି କହନ୍ତେ ସେ ସିଧା ସିଧା ସେ ବେଶ୍ୟା ପାଖକୁ ଯାଇ କହିଲେ—

ମଦନ ବିକାରେ

ମଦ ନ ବିକାରେ ।

କାମ ବିକାରରେ ଯାହା କରୁଛୁ ତ କରୁଛୁ, କିନ୍ତୁ ତା ବୋଲି ମଦ ଏଠାରେ ତୁ ବିକାନାଁ । ଅବସ୍ଥା ଏ ଅଞ୍ଚଳର ଏକାବେଳେ ଲୋପ ହୋଇଯିବା ।

ଯଦୁମଣି କିପରି ଦାମ୍ଭିକ ଲୋକ ସେ ବେଶ୍ୟା ମଧ୍ୟ ଜାଣେ । ତେଣୁ ଭୟ କରି ଶୁଣ୍ଢୀକୁ ସେହିଦିନ ତଡ଼ି ଦେଲା । ଫଳରେ ଅନେକ ପରିବାର ଉକ୍ତ ମଦ ଦୁର୍ଦ୍ଦଶାରୁ ରକ୍ଷା ପାଇଗଲେ । ଏପରି ହେଲା ଯେ ମଦ ପ୍ରତି ଘୃଣା ଚଉଦିଗରେ ସଞ୍ଚରିଗଲା । ଅନେକେ ଏପରି ଘଟଣାରେ ଗାଇ ଉଠିଲେ ।

‘ମଦନ ବିକାରେ, ମଦ ନ ବିକାରେ ।’ ଶୁଣାଅଛି ବୋଲଗଡ଼ାରେ ଦଳେ ଟୋକା ଏହି ପଦଟିକୁ ଗାଇ ଦାରି, ମଦ ଦୋକାନକୁ ସେଠାରୁ ଉଠାଇ ଦେଇଥିଲେ ।

୬୦—ଚଇତନିଆଁ

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ନିଜ ଗ୍ରାମରେ ଚୈତନ୍ୟ ସାହୁ ନାମକୁ ଜଣେ ତେଲି ମହାଜନ ପରମାର୍ଥ ଦୀକ୍ଷା ଗ୍ରହଣ କରି ଦ୍ୱାରକା, ବୃନ୍ଦାବନ, ମଥୁରା ଆଦି ଧାମରୁ ଫେରି ବୈଷ୍ଣବ ଭେଖ ଧରି ତାଙ୍କର ଗୁରୁଜନ ମାନ୍ୟବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଦଣ୍ଡବତ କରୁ ନ ଥିଲେ । ବୟସ

ପଚାଶ ସରିକି ହେବ । ତାକୁ ଗାଁର ସମସ୍ତେ ଚଇତନିଆ ବୋଲି ଡାକୁଥିଲେ । ତେଣୁ ଯଦୁମଣି ତାକୁ ଦେଖି କବିତାଟିଏ କହିଲେ—

ବଣ ନାଶ କରେ ଚଇତ ନିଆଁ

ବର୍ଣ୍ଣ ନାଶ କରେ ଚଇତନିଆଁ

ବର୍ଣ୍ଣନା ଶଂକରେ ଚଇତନିଆଁ ।

ଏହା ଶୁଣି ଗ୍ରାମରେ ଚହଳ ପଡ଼ିଗଲା । ଏହାର ଅର୍ଥ ହେଲା ଯେ, ଚଇତ ମାସର ନିଆଁ ବଣକୁ ନଷ୍ଟ କରିଥାଏ । ଚଇତନିଆଁ କି ଚୈତନ୍ୟ ଦୀକ୍ଷା ବର୍ଣ୍ଣ କି ଜାତି ଗୋତ୍ର ନାଶ କରିଥାଏ । ଚଇତନ ସାହୁ ନାମକ ଚଇତନିଆଁ, ଶଙ୍କର ଅର୍ଥାତ୍ ଶିବଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଯେଉଁ ବଣ୍ଣନା ରହିଛି ଯେ ସେ ନିଜର ଗୁରୁଜନ ଶ୍ୱଶୁରଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ମାନ୍ୟ କରିନଥିଲେ । ସେ ତଦ୍ରୁପ କରୁଛି ।

୬୧—ଆନନ୍ଦ ମୂଳକ

ଯଦୁମଣି ପଞ୍ଚମୁହଁର ଜଣେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଶ୍ରୀଧର ମହାପାତ୍ରଙ୍କୁ ଆମ୍ବୁଲ ଦୁଇଖଣ୍ଡ ଏହି କବିତାଟି ଗାଇ ମାଗିଥିଲେ;—

ଅଚ୍ୟୁତ ଖଣ୍ଡା ଚ୍ୟୁତ ହୋଇଥିବ,

ଆନନ୍ଦ ମୂଳକ; ଦ୍ୱିଖଣ୍ଡ ହେବ ।

ଅର୍ଥାତ୍—ଅଚ୍ୟୁତ, ବିଷ୍ଣୁଙ୍କ ଖଣ୍ଡାର ନାମ ନନ୍ଦକ । ତାହା ଚ୍ୟୁତ ହୋଇଥିବ ଏପରି ଯେ ଆନନ୍ଦ ମୂଳକ ଶବ୍ଦରୁ ନନ୍ଦକ ଚ୍ୟୁତ ଅର୍ଥାତ୍ କଟିଯାଇଥିବ । ଅର୍ଥାତ୍ ଆନନ୍ଦ ମୂଳକରୁ ନନ୍ଦକ କଟିଗଲେ ଆମୂଳ ରହୁଛି । ଅମ୍ଳରୁ ଆମ୍ବୁଲ ହୋଇଛି । ତେଣୁ ସେ ଆମୂଳ ବା ଆମ୍ବୂଲ ଦୁଇଖଣ୍ଡ ମାଗିଥିଲେ । ଶ୍ରୀଧର ମହାପାତ୍ରେ ଛାନ୍ଦ ସାହିତ୍ୟରେ ପ୍ରବୀଣ ଥିଲେ । ବହୁଲୋକ ସେଠାରେ ଥିବାରୁ ଯଦୁମଣି ଯେଉଁପରି ଭାବରେ ଦିଖଣ୍ଡ ଆମ୍ବୁଲ ତାଙ୍କୁ ମାଗିଲେ ତାହା କେହି ଧରିପାରିଲେ ନାହିଁ । ଶ୍ରୀଧର ତାହା ତୁରନ୍ତ ଜାଣି ଗୋଟିଏ ପାଚିଆରେ ବିଭିନ୍ନ ଆଚାର ସହିତ ଘମେଁହବ ଆମ୍ବୁଲ ହଳିଆ ହାତରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଗୃହକୁ ପଠାଇ ଦେଇଥିଲେ ।

ପରେ ଗ୍ରାମଲୋକେ କଥାଟା କ’ଣ ପଚାରିବାକୁ ସେ ଅର୍ଥଟି ସମଝାଇ ଦେଇଥିଲେ । ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଅପୂର୍ବ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଦେଖି ଲୋକେ ତାଙ୍କୁ ଧନ୍ୟ ଧନ୍ୟ କରିଥିଲେ ।

୬୨—ହାତୀ ଝୁଲି ଝୁଲି କରି ସେଇଠି

ତୁଳସୀ ଦୁଇପତ୍ରରୁ ବାସେ, ବିଛୁଆତି ଦି ପତ୍ରରୁ କୁଣ୍ଢେଇ ହୁଏ । ଏ କଥା କେହି ଅବିଶ୍ୱାସ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ରାଜା ବିନାୟକ ମାନଧାତାଙ୍କର ଯୁବରାଜ ପାଟକୁମାର ବ୍ରଜବଲ୍ଲଭ ଶୈଶବରୁ କ’ଣହେବେ ତାହା ଜଣାପଡ଼ି ଯାଇଥିଲା । ତଥାପି ରାଜା ତାଙ୍କର ଚରିତ୍ର ଗଠନ ଲାଗି ବହୁ ଯତ୍ନ କରୁଥିଲେ । କ୍ରୀଡ଼ା ପ୍ରତିଯୋଗିତାରେ ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ କିଶୋର ରାଜପୁତ୍ରର ମନ ଲାଗିଥିଲା । ତେଣୁ ରାଜା ବିନାୟକ ଥରେ ଗୋଟିଏ ରଙ୍ଗଭୂମି ନିର୍ମ୍ମାଣକରି ସେଠାରେ କ୍ରୀଡ଼ା ପ୍ରତିଯୋଗିତା କରାଇଥିଲେ ।

ଜାତିବର୍ଣ୍ଣ ନିର୍ବିଶେଷରେ ଅନାର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ଛାଡ଼ି ସେଥିରେ ରାଜ୍ୟର ବହୁତ କିଶୋର ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଦୀର୍ଘପଥ ଦଉଡ଼ରେ କେହି କେବେ ବ୍ରଜବଲ୍ଲଭଙ୍କ ସମକକ୍ଷ ହେଲେ ନାହିଁ । ଯୁବରାଜ ବ୍ୟଗ୍ରଗତିରେ ପ୍ରଥମେ ନ ଯାଇ ଦୃପ୍ତ ଗତିରେ ହସ୍ତୀ ପାହୁଲ ପକାଇ ଚାଲିବା ପରି ଚାଲି ଲକ୍ଷ୍ୟପଥ ହାସଲ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ତୀର ବେଗରେ ଧାଉଁଥିଲେ । ତେଣୁ ସେ ଥରକୁ ଥର ଜିଣୁଥିଲେ ।

ସଭାସଦମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯୁବରାଜଙ୍କର ପ୍ରଶଂସା ବେଳୁବେଳ ଅତ୍ୟଧିକ ହେଲା ।

ଯଦୁମଣି ସେଠାରେ ଥିଲେ । ସେ ଦେଖିଲେ ପଦେ ନ କହିଲେ ନ ଚଳେ । ଚିକ୍ ମଧ୍ୟରେ ରାଜପୁରର ମହିଳା ମହଲ ଅନାଇଥାନ୍ତି । ସେ କହିଲେ—

ଘୋଡ଼ା ଦଉଡ଼ି ଦଉଡ଼ି ଯୋଉଠି

ହାତୀ ଝୁଲି ଝୁଲି କରି ସେଇଠି ।

ଏହା ଏପରି ଭାବରେ ରାଜପୁତ୍ରଙ୍କର ବିଶେଷତ୍ୱ ପ୍ରତିପାଦିତ କରିଥିଲା ଯେ ଶତ ସହସ୍ର ଜନତା ଏହି ପଦଟିକୁ ପରବର୍ତ୍ତୀ ପ୍ରବଚନ ଭାବରେ ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଏମନ୍ତକି ଏହା ସମଗ୍ର ଉତ୍କଳକୁ ମଧ୍ୟ ଗଳ୍ପ ଛଳରେ ବ୍ୟାପୀ ଯାଇଥିଲା ।

୬୩—ଆରେ କଚମା କଚା

ଶୁକଳ ଗାଡ଼ିଆ ଗୋବିନ୍ଦ ପୁରରେ ଗୋଟିଏ ପଣ୍ଡାବ୍ରାହ୍ମଣ ଘରଥାଏ । ସେ ପଣ୍ଡା ଦି’ଭାଇ ଭିତରୁ ବଡ଼ଭାଇ ମରିଯିବାରୁ, ତା’ର ଦୁଇପିଲାଙ୍କୁ ଖୁଡ଼ୁତା ବାଉରି ଠାକୁରାଣୀଙ୍କ ଭୋଗ ରାଗ ଦେଉନଥିଲା । ସେ କହେ ମୁଁ ପୂଜା କରୁ−ଥିବାତକ ଖାଇବି । ପର୍ବ ସମୟରେ ମହାଷ୍ଟମୀକୁ ଗଣତିରେ ଶହେ କାକରା ପିଠା ପଣ୍ଡାର ଅଂଶ ଆସୁଥିଲା । କିନ୍ତୁ ସେଥିରୁ ସେ ରାଣ୍ଡଭାଉଜ ଓ ଦୁଇ ପିଲାଙ୍କୁ ଭାଗ ଦିଏନାହିଁ । ତା ଦେଖି ସେ ରାଣ୍ଡଭାଉଜ ପିଲା ଦୁଇଟିକୁ ଶିଖାଇ ଦେବାରୁ ପିଲାଦୁହେଁ ଗାଁ ଯାକକୁ ମୁଣ୍ଡିଆ ମାରି ମାରି ମୁଣ୍ଡ ଛିଣ୍ଡାଉଥିଲେ । ଗାଁରେ ତ ବାରଜାତି ତେର ଆଖଡ଼ା । କିଏ ବା କାହାକଥା ଶୁଣୁଛି ?

ଯଦୁମଣି ବାପଙ୍କର ସଙ୍ଗାତ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ବୈଦିକ ଶୋକ୍ରିୟ ବ୍ରାହ୍ମଣ ନୀଳକଣ୍ଠ ମିଶ୍ର ସେହି ଗାଁର । ତାଙ୍କ ଦ୍ୱାରକୁ ଅବସର ସମୟରେ ଯଦୁମଣି ଯେତେବେଳେ ଯାଉଥିଲେ, ଦେଖୁଥିଲେ ଯେ ସେ ଦୁଇଭାଇ ପିଠାକଥା ପକାଇଥିାନ୍ତି । ସେ ଦି’ଭାଇ ମଧ୍ୟରୁ ଜଣକୁ କଚମା ଜଣକୁ କଚା ବୋଲି ଯଦୁମଣି ଅଭିହିତ କରିଥିଲେ । ବଡ଼ଟାକୁ ବୟସ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେବାପୂଜା କରିବା ସକାଶେ ଅନୁମତି ପାଇବାକୁ, ରାଜାଙ୍କ ଦେବୋତ୍ତର କଚେରିକୁ ଯିବାକୁ ଡରୁଥିଲା । ସାନଟା ଅତି ଅପଟୁ । ନିଜ ଦାବୀ ମଧ୍ୟ କହି ଜାଣୁନଥିଲା । ବଡ଼କୁ କୋଡ଼ିଏ ବର୍ଷ ହେଲେ ସାନଟାକୁ ଅଠର ହୋଇଥିଲା ।

ନୀଳକଣ୍ଠ ମିଶ୍ରେ ଦିନେ କହିଲେ;—‘‘ଏଠି ତୁ ବୃଥାରେ ଏତେ ବର୍ଷ କାହିଁକି ଲାଗିଛୁ, ତୋର ଭାଗଯୋଗର ଅନୁମତି କାହିଁକି କରାଇ ଆଣୁନାହୁଁ । ଆମ ଯଦୁ ସାଙ୍ଗରେ ଯାଆଭାରି ।”—

ତଥାପି ସେ ଗଡ଼କୁ ଯିବାକୁ ଡରୁଥାଏ । ଦିନେ ବାଉରୀ ଠାକୁରାଣୀଙ୍କ ଦେଉଳ ପାଖରେ ଗାଁଯାକୁ ଡକେଇ ସେ ଟୋକା ଦି’ଟା ନ୍ୟାୟ କରାଇଲେ । ଯଦୁମଣି ଆସି ଗାଇରେ ସଙ୍ଗାତ ମଉସାକୁ ନ ଦେଖି ସେଠାକୁ ଯାଇ ଶୁଣିଲେ ଯେ ନ୍ୟାୟ ମୋଡ଼ି ମୋଡ଼ିକିଆ ହେଲାଣି କାରଣ ସେ ଟୋକା ଦିହିଁଙ୍କ କକାର ପ୍ରତିପତ୍ତି ସେ ଗାଁରେ ଅତି ଅଧିକ । ତେଣୁ ବିଚରା ପଣ୍ଡାଟୋକା ଯୋଡ଼ିକ ମୁଣ୍ଡିଆ ମାରି ମାରି ଭୀତତ୍ରସ୍ତ ହୋଇ ଛିଡ଼ା ହୋଇଛନ୍ତି । ତାଙ୍କୁ ଦେଖି ସେ କହିଲେ—

ଆରେ, କଚମା କଚା

କଚେରି ନଦେଖୁଁ ନ ଫିଟା କଛା,

ଦେ କଉଡି ଖା ପିଠା, ଏଲାଗି କିଆଁ ଦାନ୍ତ ନିକୁଟା ।

ସତକୁ ସତ ତାଙ୍କରି ସାହାଯ୍ୟରେ ସେ ଅଂଶ ପାଇଗଲେ ।

୬୪—ଝଟକମଣି

ଯଦୁମଣି ଏକାନ୍ତ ସୁନ୍ଦରୀ ମନୋହାରିଣୀ ଜାୟା ଲାଭ କରିଥିଲେ ହେଁ, ଯୌବନରେ ଚଙ୍ଗ ଚଙ୍ଗିଆ ପ୍ରକୃତି ଛାଡ଼ି ନଥିଲେ । ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ଡରରେ ଅତି ସାବଧାନରେ ଚଳୁଥିଲେ । ଦିନେ ସ୍ତ୍ରୀ ପୁରୁଷ ମଧ୍ୟରେ ପଡ଼ିଲା, କାହା ସହିତ ପ୍ରଣୟ ଓ ପରିହାସ ସଂଭବ । ପୁରୁଷ ପକ୍ଷରେ ଶାଳୀ, ଶଳାଭାଉଜ, ସମଧୁଣୀ, ସଙ୍ଗାତ ସ୍ତ୍ରୀ, ଭାଉଜ, ଭଉଣୀର ନଣନ୍ଦ ଏହି ଛଅ ଜଣ ଏବଂ ସ୍ତ୍ରୀ ପକ୍ଷରେ ଭଉଣୀଜ୍ୱାଇଁ, ନଣନ୍ଦେଇ ବା ନଣନ୍ଦର ବର, ସମନ୍ଧୀ, ସ୍ୱାମୀର ସଙ୍ଗାତ, ଦିଅର, ଭାଇଶଳା ଏହି ଛଅ ଜଣଙ୍କ ସହିତ ପରିହାସ ଓ ପ୍ରଣୟ ସଂଭବ ଏବଂ ସେଥିରେ କୌଣସି ଦୋଷ ନାହିଁ ବୋଲି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହେଲା । କିନ୍ତୁ ସାରୁ ଭିତରେ ମାରୁଥିବା କଥା ଖଞ୍ଜନା ଜାଣି ପାରି ନଥିଲେ । ଦିନେ ଯଦୁମଣି କହିଲେ ମୁଁ ଟିକିଏ ଦଶପଲ୍ଲା ଯିବି । ଖଞ୍ଜନା କହିଲେ—ଜାଣିଲି ଯେଉଁଥିପାଇଁ ଯାଉଛ ? ହେଲେ ତୁମେ ଏକ୍ଷଣି ଗରିବ ଥିବାରୁ ସେମାନେ ତୁମକୁ ସେତେ ଖାତିରି କରିବେ ନାହିଁ, ସାବଧାନରେ ଚଳିବ । ଝଟକମଣି ଯେମିତି ସୁନ୍ଦରୀ ସେମିତି ମଧ୍ୟ ଦୁଷ୍ଟ ।

କଚମା—ଦୁର୍ବଳ । କଚା—ଅପଟୁ ।

ଯଦୁମଣି ଶ୍ୱଶୁରଘରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ଶଳାଭାଉଜମାନେ ସୁଦ୍ଧା ତାଙ୍କୁ ଦେଖା ଦେଲେ ନାହିଁ । ଶ୍ୱଶୁର ଜାଣନ୍ତି ଯେ ଜୁଆଇଁ ଅତି ଚତୁର । ଘରେ ବଢ଼ିଲା ଝିଅ । କୁଆଡ଼େ କ’ଣ କରି ବସିବ ଯେବେ, ଗୋଟିଏ କପାଳତ ଦୁଃଖରେ ଯାଇଛି ପୁଣି ଆର ଗୋଟିଏ ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ପଡ଼ି ସରି ମରିବ । ତେଣୁ ତାଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ମନା କରିଥିଲେ ଯେ ସାନଝିଅ ଝଟକମଣି ସହିତ ଯଦୁମଣିର ଯେପରି ସାକ୍ଷାତ ନହୁଏ—ସେହିପରି ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବାଲାଗି ଏବଂ କଡ଼ା ନଜର ରଖବା ଲାଗି ।

ଯଦୁମଣି ଯେତେ ପେଞ୍ଚକଲେ, ସଫଳ ହୋଇ ପାରିଲେ ନାହିଁ । ଶେଷକୁ ଅପମାନିତ ହୋଇ ଫେରି ଆସିବାକୁ ସ୍ଥିରକଲେ । କିନ୍ତୁ ଦିନେ ନୀଳକଣ୍ଠଙ୍କ ମନ୍ଦିର ଚଟାଣରେ, ନିକାଞ୍ଚନରେ ଶ୍ୱଶୁର ଘରର ଧାଈ ବୁଢ଼ୀ ସାଙ୍ଗରେ ତାଙ୍କର ଦେଖା ହେଲା ।

ଧାଈବୁଢ଼ୀ ସବୁକଥା ଖୋଲି କହିଦେଲା ଏବଂ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ କହିଲା;— ‘‘ଜୁଆଇଁ ସାନ୍ତ ! ଟୋକୀ ଶାଳୀଟା ତମପେଇଁ ଯୋଉଁ କଲବଲ ହେଉଛି, କ’ଣ କହିବି ? ବୁଢ଼ାତ ବୁଢ଼ୀକି ମନା କରିଛି, ଚାରିଖୁଆଡ଼ ବନ୍ଦ—।” ଯଦୁମଣି ବୁଢ଼ୀ ହାତରେ ଟଙ୍କା ପାଞ୍ଚଟି ଗୁଞ୍ଜିଦେଲେ । ତହୁଁ ବୁଢ଼ୀ ଆଗ ପଛ ବିଚାରି କହିଲା, ଦି ପହରେ, ଘୋଡ଼ାରେ, ପିଲେ ସାତପାଟଣା ଚାଲିଯିବେ । ସେଇ ଘୋଡ଼ା ଶାଳରେ ତୁମେ ଅଣଆଡ଼ିଆ ଥିବ । ସେଇଠି ମୁଁ ଝଟକମଣିକୁ ଆଣି ପହଞ୍ଚେଇ ଦେବି । ନିଶ୍ଚୟ ସାକ୍ଷାତ ହେବ । ତଦନୁସାରେ ବୁଢ଼ୀ ଚେଷ୍ଟାରେ ଭଉଣୀଜ୍ୱାଇଁ ଏବଂ ଶାଳୀର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନରେ ଦେଖା ସାକ୍ଷାତ ହେଲା । ହସ ପରିହାସ ହେଲା ।

ଝଟକମଣି ଦୁଷ୍ଟ ହେଲେହେଁ ନିର୍ବୋଧ ନଥିଲା । ଭଉଣୀ ସୁଖରେ ନାହିଁ ବୋଲି ଜାଣି ଆଖିରୁ ଲୁହ ଗଡ଼ାଇ ଭିଣୋଇ ହାତରେ ନିଜର ବହୁମୂଲ୍ୟ ରତ୍ନହାରଟିଏ ଗୁଞ୍ଜିଦେଲା । ଯଦୁମଣି ତା ନେବାକୁ ନାରାଜ ହେଲେ, କିନ୍ତୁ ତା କଥା ଭାଙ୍ଗି ପାରିଲେ ନାହିଁ ।

ସେ ସକାଳୁ ବିଦା ହୋଇ ଗାଁକୁ ଚାଲିଗଲେ । ହାରଟି ଖଞ୍ଜନା କଣ୍ଠରେ ଲଗାଇ ଦେଇ ସବୁକଥା କହିଗଲେ । ଖଞ୍ଜନା କହିଲେ;—‘‘ହେଲା ଯେ, ଚୋରପରି ଆସିଲ, ଚୋରିକରି ଆଣିଲ ।”—ତହୁଁ ଯଦୁମଣି କବିତାଟିଏ ଲେଖି ନିଜର ପାରଙ୍ଗମ ପଣିଆ ଶ୍ୱଶୁରଙ୍କୁ ଜଣାଇ ଦେଲେ;—

ଝଟକମଣିକି ଅଟକ ଯା କଲେ

ଛଟକେ ତାକୁ ଦେଖିଲି

ଘୋଟକ ଶାଳରେ ବିନୟ ହୋଇଣ

ପରିହାସ କେତେ କଲି

ଝଟକର ରତ୍ନହାର ହଜିଥିବାରୁ ବଂଶଯାକ ଅଣ୍ଡାଳି ହେଉଥିଲେ । ଏ ଲେଖା ପାଇ ଆଶଙ୍କା କଲେ ଯେ ଝଟକ ନିଶ୍ଚୟ ତା ଭଉଣୀକୁ ହାର ପଠାଇଛି । ତା ମଧ୍ୟ ସେ ସ୍ୱୀକାର କଲା । କାଳେ କୋଉଁକଥା ଥାଏ ବିଚାରି ଝଟକକୁ ମାସେ ଦିମାସ ମଧ୍ୟରେ ତିଗିରିଆ ମାନପୁର ଚିତ୍ରକାର ବିଷ୍ଣୁ ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କ ନାତି, ଯୁଗଳକିଶୋର ସହିତ ବିବାହ କରାଇ ଦେଲେ ।

୬୫—ନିର୍ଝରରୁ ଝର ବୋହୁଛି

ଯୁଗଳ କିଶୋର ସାଙ୍ଗରେ ଝଟକମଣି ପରମ ସୁଖରେ ଦିନ କଟାଏ । ଧନବନ୍ତର ଝିଅକୁ ଧନବନ୍ତର ପୁଅ । କିଛିଦିନ ପରେ ଝଟକ ଭଉଣୀଜ୍ୱାଇଁଙ୍କୁ ତା ପୁଅର ବର୍ଷପୁରାଣୀ ସ୍ୱନକ୍ଷତ୍ରକୁ ଡକାଇ ଆଣିଥାଏ । ଯଦୁମଣି ବଡ଼ ସତର୍କରେ ସେଠାରେ ଭାରିଜା ବୋଲ ମାନି ଚଳୁଥାନ୍ତି । କାରଣ ନୂଆ ବନ୍ଧୁତା । ଯେପରି କିଛି ଦୁର୍ଘଟଣା ନ ଘଟେ ।

ଝଟକମଣି ଦିନେ ବାଡ଼ି ପାଖ ଖଞ୍ଜା କବାଟ ଆଉଜାଇ ଦେଇ କଦଳୀ ବାଡ଼ିକୁ ଯାଇଥାଏ । ଯଦୁମଣି ସେହି ବାଡ଼ି ପାଖକୁ କ’ଣ ପାଇଁ ଯିବାକୁ ବାହାରିଲେ । କବାଟ ଖଡ଼ କଲାମାତ୍ରେ ଝଟକମଣି ଡାକ ଛାଡ଼ିଲା;

—’‘ହାଁ ହାଁ କିଏ ? ଟିକିଏ ରୁହ ।”

ଯଦୁମଣି କହିଲେ—‘କାହିଁକି ?’

ଝଟକମଣି ପରିହାସରେ କହିଲା—‘ମଲା ତର ସହୁ ନାହିଁକି ?’

ଯଦୁମଣି କହିଲେ—‘କିଆଁ ସରୁ ନାହିଁକି ?’

‘‘ନିର୍ଝରରୁ ଝର ବୋହୁଛି ଝର ରହିବ ନାହିଁ ।”

‘‘ଯଦୁ ମୁଣ୍ଡେ ଠେଙ୍ଗା ବାଜିଲେ ତର ସହିବ ନାହିଁ ।”

ତା ଶୁଣି ଝଟକମଣି କହିଲା;

—’‘ଛି, ଛି, ଏତେ ବେହିୟା ତମ ପରି, ପୃଥିବୀକୁ ଆଉ କେହିନେଲେ ଆସି ନଥିବେ । ମୋ ଭଉଣୀ ତୁମକୁ ଭଲା ସମ୍ଭାଳି ରଖିଛି ।”

ଘଟଣାଚକ୍ରରେ ଗୋଟେ ଜାତିଆଣ ବିବାଦରେ ଯଦୁମଣି ଯେପରି ଭାବରେ ଯୁଗଳ କିଶୋରକୁ ରକ୍ଷା କଲେ, ପ୍ରତିଦାନରେ ସମସ୍ତ ଜୀବନ ସେ ଏପରି ନିବିଡ଼ ସ୍ନେହ ଦେଇଥିଲା ଯେ, ଏପରି ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା ଯେ ରାଜା ବିନାୟକ ମାନଧାତାଙ୍କ ପରେ ସେଇ ଥିଲା ଯଦୁମଣିଙ୍କର ବନ୍ଧୁ, ପରମ ଉପକାରୀ ।

୬୬—ବୋପା ସଳା ପୁଅ ସଳା

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଘରକୁ ବୈଶାଖ ମାସରେ ଶାଳୀ ଝଟକମଣି ଏବଂ ସଡୁ ଯୁଗଳକିଶୋର, ଆସିଥିଲେ । ତେଣୁ ସେ ରଜାଙ୍କ ପାଖକୁ ଆଦୌ ଯାଉ ନଥିଲେ । ଦିନେ ରଜା ପାଇକ ପଠାଇଲେ ତାଙ୍କୁ ଯିବା ଲାଗି । ସେ ଅସୁବିଧା କଥା କହି ପଠେଇ ଆଉ ଗଲେ ନାହିଁ । ଦିନେ ସକାଳୁ ରଜାଙ୍କ ପାଖଲୋକ ଆସି ହାଜର ଯେ, ଛାମୁଁ ଡାକୁଛନ୍ତି ଆସ । ଏଣେ ସେହି ପାଖ ଲୋକ ଚାଲିଗଲା ପରେ ଯୁବରାଜ ଘୋଡ଼ା ଦୌଡ଼ରେ ଫେରୁ ଫେରୁ ଡାକିଲେ—

‘ମହାପାତ୍ରେ । ମୋର ଲୋଡ଼ା ତମଠି ଅଛି, ଶୀଘ୍ର ଆସ ।’

ଯଦୁମଣି ସେଦିନ ଘରଛପର କରୁଥାନ୍ତି । ଘରେ ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବ । ତେଣୁ ପୁନର୍ବାର ଯେଉଁ ଲୋକ ଡ଼ାକିଆସିଲା ସେ କହିଲା ରଜା ଆଉ ଗମ୍ଭୀରିସାନ୍ତ ଏକାଠି ଅଛନ୍ତି । ତଲବ ହେଉଛି ଶୀଘ୍ର ଆସନ୍ତୁ ।

ଯଦୁମଣି ଏତେବେଳେ ବିରକ୍ତିରେ କହିଲେ;—

‘‘ବୋପା ଶଳାର ଯେମିତି ଅହନ୍ତା

ପୁଅ ଶଳାର ସେମିତି ଅହନ୍ତା ।”

ସେ ଲୋକଟି ତା ଶୁଣି ଚାଲିଯାଇ ସେଇକଥା ରଜାଙ୍କୁ ଜଣାଇ ଦେଲା । ତହୁଁ ରଜା କ୍ରୋଧରେ ଅଜ୍ଞାନହୋଇ ଡଗରାକୁ ପଠାଇ ଦେଲେ । ଫଳରେ ଯଦୁମଣି ଧରାହୋଇ ରାଜଦ୍ୱାରରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ।

ରଜା ପଚାରିଲେ;— ‘କି ହୋ, ଯଦୁମଣି ! ଅମୃତରେ ବିଷ କଣିକା ବେଶ୍ ତ ତୁମେ ମିଶାଇ ପାରୁଛ ?’

ଯଦୁମଣି ସ୍ତମ୍ଭୀଭୁତ ହୋଇ କହିଲେ;—

‘‘କ’ଣ ଆଜ୍ଞା, କିଣାକିଙ୍କର ଠାରେ ଏ ରୋଷ କାହିଁକି ?”—

ଯୁବରାଜ ସତକଥା କହିଦେବାରୁ, ଯଦୁମଣି ଥକାମରା ହୋଇ ବସିପଡ଼ି କହିଲେ;—

‘‘ଆଜ୍ଞା, ଅଭାଗ୍ୟ କାଳେ, ବିପରିତ ବାଣୀ; କଣ କହିବି । ଘରଖଣ୍ଡି ଛପର କରୁଥିଲି । ମୂଲିଆଏ ପଚାରିଲେ, ହଇହେ ରଜ ସଂକ୍ରାନ୍ତି ଠେଇ ଛପର କରିଥିଲେ ଭଲ ହୋଇଥାନ୍ତା, ଏତେ ସଅଳ ଛପର କିଆଁ କଲେ; ମୁଁ ତାଙ୍କୁ କହିଲି ଆରେ ପିଲେ;

ପୁଅ ସଳାର ଯେମିତି ଅହନ୍ତା

ବୋପା ସଳାର ସେଇମିତି ଅହନ୍ତା

ଦେଖ ଯେଉଁ ହନୁମାନ ଆସି ଚାଳ ତମାମ ଓଲାରି ଦେଇଗଲେ ଶେଷକୁ ହନୁମାନର ବାପ ପବନ ଦେବତା ତ କୁଟା ସବୁ ଯାହାଥିଲା ତାକୁ ଉଡ଼ାଇ ନେଲେ । ମେଘ ଏକପାଣିଆ କରିଛି, ବରଷା ଅସରାଏ ହେଲେ ଘରଖଣ୍ଡି କୁଢ଼େଇ ହୋଇ ପଡ଼ିବି । ଏଣୁ ଛପର ନ କଲେ କିପରି ହେବ ?

ରଜା ଏହା ଶୁଣି ବଡ଼ ଲଜ୍ଜିତ ହୋଇ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ହାତଧରି ଅନ୍ତଃପୁରକୁ ନେଇ ବହୁତ ଆଶ୍ୱାସନା ଦେଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କର ଘରକୁ ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବ ଆସିଥିବାରୁ ବହୁତ ଭଲ ଭଲ ପଦାର୍ଥ ରାଣୀଙ୍କୁ କହି ତାଙ୍କୁ ଦିଆଇ ଦେଲେ ।

୬୨—ଠିଆରେ ମୂତୁ

ବାଘମାରିର ଖଣ୍ଡେଇତିଆଣୀ ମନୋରମାକୁ ଭାଉଜ ଲେଖା କରି ଯଦୁମଣି ରଥ ଛୁଇଁ ନିୟମ କରିଥିଲେ । ମନୋରମା ଧନବନ୍ତର ବୋହୂଥିଲା । ତାର ପୁଅ ଝିଅ ଦୁଇଟି ଛଡ଼ା, ଶାଶୁ, ଶଶୁର, ବର ସମସ୍ତେ ମରିଗଲେ । ତେଣୁ ଯୁବତୀ ମାଇପିଟା ପିଲାଙ୍କୁ ଏବଂ ସମ୍ପତ୍ତି ବାଡ଼ି ଛାଡ଼ି ପର ଘରକୁ ନଯାଇ ଗୋଟାକୁ ଦୁତୀୟ ହୋଇ ରହିବାର ଯୋଗାଡ଼ କରିଥିଲା । ଏଣେ ତାର ପୁଅର ବଡୁଘର ଏବଂ ଝିଅର ବିବାହ ହେବାର ଥିଲା । ଏ କଥା ସବୁ ଗୁପ୍ତ ରଖି ଯଦୁମଣିଙ୍କ ପାଖକୁ ସେ ଲୋକ ପଠାଇଲା । ଯଦୁମଣି ମଧ୍ୟ ଏସବୁ କିଛି ନବୁଝି ଯାଇ ପହଞ୍ଚିଲେ । ସକାଳୁ ଉଠି ଦେଖିଲେ ମନୋରମାର ତରତରର ସୀମା ନାହିଁ । ସେ ଚାଉଳ ଧୋଉ ଧୋଉ ଠିଆରେ ମୁତିଦେଲା । ଯଦୁ ତାକୁ ପରିହାସରେ କହିଲେ;—

‘ଠିଆରେ ମୁତୁ, ଚାଉଳ ଧୋଉ,

ଏତେ ତରତର କାହିଁକି ହେଉ ?’

ସେ ରସିକା ତୁରନ୍ତ ଉତ୍ତର ଦେଲା:—

‘ନାଁ ଝିଅର ବାହା

ପୁଅର ବଡୁ

ଝିଅଯିବ, ବୋହୂ, ଆସିବ

ମତେ ଲାଗିଅଛି ବର,

ବେଦୀକି ଯିବି

କି, ବନ୍ଦେଇ ହେବି

ମୁଁ ତହିଁ ପେଇଁ ତରବର ।’

ବାଘମାରିରୁ ଫେରି ଏ ଗଳ୍ପଟି ନିଜ ଅନୁଭବ ଅନୁସାରେ ରାଜପୁରୀରେ ବାରମ୍ବାର କହିବାକୁ ସେ କେତେଦିନ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲେ ।

୬୮—ଚଡୁକାଠି

ଏହି ରସିକ କବି ବ୍ରାହ୍ମଣ ମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଅଭିଶପ୍ତ ହୋଇ ବାଧ୍ୟହୋଇ ବହୁ ଦିବସ ରାମନାମ ଜପ କରିଥିଲେ; ଏବଂ ‘ରାଘବ ବିଳାସ’ ନାମକ କାବ୍ୟ ଲେଖି ତାହା ବ୍ରାହ୍ମଣ ସମାଜର ପଦତଳେ ଅର୍ପଣ କରି କ୍ଷମାଭିକ୍ଷା କରିଥିଲେ । ପରେ ସେ ଶେଷ ଜୀବନରେ ପରମାର୍ଥ ଦୀକ୍ଷା ଗ୍ରହଣକରି ଆଶ୍ୱସ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । ଗଳ୍ପଟି ଏହିପରି:—

ନୟାଗଡ଼ର ବୁଢ଼ୀ ରାଜମାତାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁହେଲା । ସେ ମୃତ୍ୟୁ ସମୟରେ ପାଚିଲା ଆମ୍ବ ଇଚ୍ଛା କରିଥିଲେ । କଲିକତାରୁ ଜାହାଜରେ ବାଲେଶ୍ୱର ଦେଇ, କଟକକୁ ସେତେବେଳେ ଅଦିନ ଫଳ ଆସୁଥିଲେହେଁ, ରାଜା ଲୋକ ପଠାଇ କଟକରେ ସେ ସମୟରେ ତାହା ନପାଇ ଦୁଃଖିତ ହୋଇଥିଲେ । ଫଳରେ ରାଜମାତାଙ୍କର ଶେଷ ଅଭିଳାଷ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇପାରି ନଥିଲା ।

ପାଟମହାଦେଈ ଶାଶୁଙ୍କର ଏ ଅଭିଳାଷ କିପରି ପୂରଣ ହେବ ବୋଲି ବ୍ରାହ୍ମଣ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କୁ ପ୍ରଶ୍ନ କଲେ । ପଣ୍ଡିତମାନେ ପ୍ରସ୍ତାବ କଲେ ଯେ, ରାଜମାତାଙ୍କ ସପିଣ୍ଡୀକରଣ ଶ୍ରାଦ୍ଧ ଦିବସରେ ଅଷ୍ଟୋତ୍ତରଶତ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣଆମ୍ବ୍ର ପ୍ରଦାନ କଲେ ପରଲୋକରେ ରାଜମାତା ପରମ ତୃପ୍ତି ଲାଭ କରିବେ ।

ଯଦୁମଣି ସେତେବେଳେ ପରକାଳ ବିଶ୍ୱାସୀ ନଥିଲେ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷବାଦ ପ୍ରତି, ଏମନ୍ତକି ଯୌବନରେ ଯାହାହୁଏ—ସେହି ଚାର୍ବାକ ମତ ପ୍ରତି ସେ ଆକୃଷ୍ଟ ଥାଇ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ଅର୍ଥଲୋଭରେ ଏପରି ବ୍ୟବସ୍ଥା ଦେଇଛନ୍ତି ଭାବି ମନେ ମନେ କ୍ରୁଦ୍ଧ ହୋଇ ପ୍ରତିଶୋଧ ନେବାର ଭାବନା କଲେ ।

ତାଙ୍କ ମାଆଙ୍କର ଶ୍ରାଦ୍ଧ ତିଥି ଆସିଗଲା । ସେ ଏକଶହ ଆଠ ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରି ଆଣିଲେ । ଶାନ୍ତ, ସଂଯତମନା ମହାତ୍ମାମାନେ ତାଙ୍କର ଦ୍ୱାରରେ ମଣ୍ଡଳୀ ହୋଇ ବସିବା ପରେ ଯଦୁମଣି ମୁଣ୍ଡ ନତକରି ସେମାନଙ୍କ ପଦ ଧୂଳିନେଇ ଧୂର୍ତ୍ତ ମନୋବୃତ୍ତିରେ ଯଦୁକୁମାରମାନେ ଶାମ୍ବକୁ ନାରୀବେଶ କରି ପୂଜ୍ୟପାଦ ଋଷିବର୍ଗଙ୍କୁ ଗର୍ଭରେ କଣ ଅଛି ପଚାରିବା ପରି କହିଲେ−ଆପଣ ମାନେ ଯେଉଁ ବ୍ୟବସ୍ଥା ରାଜଗୃହରେ ଦେବା ହୋଇଛନ୍ତି; ସେହି ବ୍ୟବସ୍ଥା ମୋ ଲାଗି ପ୍ରୟୋଗ ହେବ କି ନାଁ ?’

ପଣ୍ଡିତମାନେ କହିଲେ ‘କି କଥା ଏ ।’ ସର୍ବତ୍ର ସମାନ ହେଉଛି ଆମ ଧର୍ମର ବ୍ୟବସ୍ଥା ।

‘ରୁଚୀନାଂ ବୈଚିତ୍ର୍ୟା ଦୃଜୁ କୁଟୀଳ ନାନାପଥ ଜୂଷାଂ

ନୃଣାମେକୋଗମ୍ୟା ସ୍ତ୍ୱମସିପୟସାମର୍ଣ୍ଣବଇବ ।’

କେହି କହିଲେ; ଜଗତେ ଯେତେ ନଦନଦୀ, ସମସ୍ତେ ମିଳନ୍ତି ଜଳଧି । କେହି କହିଲେ; କାଷ୍ଠ ପଷାଣ ତରୁ ତୃଣ; ସକଳ ଦେହେ ନାରାୟଣ । ସବୁତ ସମାନ ଲାଗୁହେବ ବାବୁ । ଏପରି ବଚନପାଇ ନିରୀହ ବୃଦ୍ଧ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କୁ ଯଦୁମଣି ଉତ୍ତମ ଭୋଜନ ଦେଇସାରି ଜଣାଇଲେ—

‘ପରମ ପୂଜ୍ୟ ଭୋ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପଣ୍ଡିତ ଗଣ ! ମୋର ଜନନୀ ମସ୍ତକ ବ୍ୟଥା ରୋଗରେ କାଳାନ୍ତ ହେଲେ । ମୃତ୍ୟୁ ପୂର୍ବରୁ କପାଳରେ ଚଡ଼ୁ ଦେବାକୁ ମୋତେ ସେ ଏକାନ୍ତ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ । ମୁଁ ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟରୁ ଚଡ଼ୁକାଠି ନପାଇ ତାହାଦେଇ ପାରିନାହିଁ । ଶିରପୀଡ଼ାରେ ଯନ୍ତ୍ରଣା ଭୋଗି ଭୋଗି ଜନନୀ ଚାଲିଗଲେ । ଆପଣମାନେ ପୂର୍ବ ବ୍ୟବସ୍ଥାନୁଯାୟୀ ଏହି ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ନିର୍ମିତ ଚଡୁକାଠିକୁ ଆପଣମାନଙ୍କ କପାଳରେ ଟିକିଏ ସ୍ପର୍ଶ କରିଦେଲେ ମୋ ମାଆ ପରମତୃପ୍ତି ଲାଭ କରିବେ ।’

ଏ ନିଷ୍ଠୁର ପ୍ରସ୍ତାବରେ ପଣ୍ଡିତମାନେ ନୀରବ ହେଲେ । ସତ୍ୟରକ୍ଷା ପାଇଁ ବାଧ୍ୟହୋଇ ନୀରବରେ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ଚଡ଼ୁକାଠିରେ କପାଳରେ ଚଡ଼ୁପାଇ ବିଦାୟ ନେଲେ । ସେମାନଙ୍କ ଅନ୍ତରରେ ଅସନ୍ତୋଷ ବହ୍ନିଜଳି ଉଠିଲା ।

ଏହି ଘଟଣାରେ ରାଜା ଏକାନ୍ତ ଦୁଃଖିତ ହୋଇ ତାଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସମାଲୋଚନା କଲେ । ଅତ୍ୟନ୍ତ ଦୁଖର କଥା ଯେ ଏହି ଘଟଣାର କିୟତ୍ ଦିନପରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଏକମାତ୍ର ପୁତ୍ର ଅକସ୍ମାତ୍ ପୋଡ଼ି ହୋଇ ମରିଗଲା । ଏହି ଘଟଣାରୁ ସେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ଏକାନ୍ତ ଆଜ୍ଞାଧୀନ ରହି ମଧ୍ୟ ପୁତ୍ରଦୁଃଖ ଭୁଲି ନଥିଲେ ।

୬୯—ମହୁରି ଓ ଢ଼ୋଲକାଠି

ଯଦୁମଣିଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ବାସସ୍ଥାନ ଗଞ୍ଜାମ ଆଠଗଡ଼ । ସେ ମଧ୍ୟ ସେଠାରେ ଜନ୍ମଲାଭ କରିଥିଲେ । ସେ ତେଣୁ ସାମୟିକ ସେଠାକୁ ଯିବା ଆସିବା କରନ୍ତି । ଝିଅକୁ ବିବାହ ଦେବା ନିମିତ୍ତ ବିଶେଷ ଅର୍ଥ ପ୍ରୟୋଜନ ଘେନି ସେ ବିଭିନ୍ନ ରାଜଧାନୀ ବୁଲୁ ବୁଲୁ ମହୁରି ରାଜାଙ୍କଠାରୁ ଯଥା ସମ୍ଭବ ଅର୍ଥ ଲାଭକରି ସେଠାରୁ ସବିଧିରେ ବିଦାହୋଇ ତାଙ୍କ ଜନ୍ମଭୂମି ଉକ୍ତ ଆଠଗଡ଼ ଗଡ଼ରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ସେତେବେଳକୁ କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ସେଠାରେ ପଣ୍ଡିତ ନଥାନ୍ତା । ସଭାକବି ଥାନ୍ତି ଚକ୍ରପାଣି ପଟ୍ଟନାୟକ । ତାଙ୍କ ସହିତ ଏଥିପୂର୍ବରୁ ନୂଆଗଡ଼ରେ ଦେଖା ହୋଇଥିଲା ।

ରାଜସଭାରେ ପ୍ରବେଶ କରନ୍ତେ ମହୁରିରୁ ଯଦୁମଣି ଆସିବା ଲକ୍ଷ୍ୟକରି, ବ୍ୟଙ୍ଗ କରି ସେ ପଚାରିଲେ;

‘କିହୋ ! ଯଦୁମଣି । ତୁମ୍ଭେ ‘ମହୁରି’ କେତେବେଳେ ଛାଡ଼ିଲ କି ?’ ଯଦୁମଣି ତୁରନ୍ତ କହିଲେ;—

‘‘ଆପଣ ‘ଢ଼ୋଲକାଠି’, ଛାଡ଼ିଲା ବେଳୁ ମୁଁ ମହୁରି ଛାଡ଼ି ଅଛି ।”—

ଯଦୁମଣି ଏକାନ୍ତ ଚତୁର ଥିଲେ । ପଟ୍ଟନାୟକେ କେଉଁଠି ଥିଲେ କେଉଁଠୁ ଆସିଛନ୍ତି ତାହା ସେଇଦିନ ଯଦୁମଣି ତାଙ୍କ ବସାରୁ ବୁଝି ଆସିଥିଲେ । ଆଠଗଡ଼ ରାଜ୍ୟରେ ‘ଢୋଲକାଠି’ ନାମରେ ଗ୍ରାମଟିଏ ରହିଛି । ପ୍ରକୃତରେ ମଧ୍ୟ ‘ଢ଼ୋଲକାଠି’ରୁ ପଟ୍ଟନାୟକେ ସେଦିନ ଗଡ଼କୁ ଆସିଥିଲେ ।

ଆଉ ଅଧିକ ଦୂର ଅଗ୍ରସର ନହୋଇ ଚକ୍ରପାଣି ପଟ୍ଟନାୟକେ ତାଙ୍କୁ ସଞ୍ଚାବସା ଦେଇ ମଠରେ ରଖାଇ ଦେଲେ ।

୨୦—ଲେମ୍ବୁ ନାରଙ୍ଗରେ ହାତ ନବାଜିଲା

ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଆଠଗଡ଼ରେ ଯେଉଁ ଘର ଥିଲା, ସେହିଘରକୁ ସେ ପୂର୍ବରୁ କୁଟୁମ୍ବ ଲୋକଙ୍କୁ ବିକ୍ରୟ କରିଦେଇଥିଲେ । ତେଣୁ ଆଠଗଡ଼ ଯାଇ ସେ ରାଜାଙ୍କର ଅତିଥି ହୋଇ ଦି ଚାରି ଦିନ ରହିଲେ ।

ଦିନେ ରାଜା ବାଲୁକେଶ୍ୱର ରାଜ ସଭାରେ ତାଙ୍କୁ ଭେଟିଲେ । ଯଦୁମଣି ଆସିଥିବାରୁ ସଭାରେ ସେ ଦିନ ଭୀଷଣ ଲୋକ ଗହଳି । ରାଜା ପଚାରିଲେ—‘ଯଦୁମଣି ଭଲ ଅଛ ତ ? ବସାରେ କିଛି ଅସୁବିଧା ହେଉ ନାହିଁ ତ ?’—

ତାହା ଶୁଣି ଯଦୁମଣି କହିଲେ,—

ଯେଉଁଦିନୁଁ ଆମ୍ଭେ ଏଠାକୁ ଅଇଲୁ ସେହିଦିନୁଁ ହେଲା ଖଡ଼ା

ଲେମ୍ବୁ ନାରଙ୍ଗରେ ହାତ ନ ପଡ଼ିଲା ଭାତଖିଆ ହେଲା ଛଡ଼ା

ଆଳୁ କଦଳୀରେ କି ସୁଖ ମିଳିବ ସେ ତ ଲୋଡ଼ୁଥାଏ ସାଥି

କହେ ଯଦୁମଣି କରମଙ୍ଗା ହେଲେ କିଛି ବା ରୁଚନ୍ତା ପଥି ।

ଏହାର ଅର୍ଥହେଲା;—କେବଳ ଖଡା ତରକାରୀ ଦିଆ ଯାଉଛି । ଲେମ୍ବୁ, କମଳା ଯାହା ଆଠଗଡ଼ରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ସେଥିରୁ ଗୋଟେ ସୁଦ୍ଧା ନ ମିଳିବାରୁ ଅନ୍ନଭକ୍ଷଣ ଅରୁଚି ସଂପନ୍ନ ହେଉଛି । ଆଳୁ କଦଳୀ ତରକାରୀ ଅବଶ୍ୟ ହେଉଛି ସେଥିପାଇଁ ମହୁରହେବାକୁ ଆଉ ଯାହାଲୋଡ଼ା ତା ନାହିଁ । କରମଙ୍ଗା ଦିଆଗଲେ ଅବା ପଥି ରୁଚନ୍ତା ?

ଆଠଗଡ଼ରେ ସେତେବେଳେ ଫଳ ମୂଳର ଏକ ଉଦ୍ୟାନ ଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟାର୍ଥରେ;—

ମୁଁ ଯେଉଁଠି ଅଛି ସେଠି ନିଲଜ୍ଜା ଖାନିକି ଖଡ଼ା ଡାଙ୍ଗପରି ରହିଅଛନ୍ତି । ତାଙ୍କୁ କଣ ଦେଖିବା, ସେତ ଖାଲି ହାଡ଼ ଦି ଦି ଖଣ୍ଡ ମାତ୍ର । ଉଦ୍‌ଭିନ୍ନ ଯୌବନା, ଲେମ୍ବୁ ନାରଙ୍ଗ ସମକ୍ଷୁଦ୍ର ସୁଗୋଲ ସ୍ତନା ଦେଖା ପଡ଼ୁଛନ୍ତି । ସେ ଅତି ଚଞ୍ଚଳ । ତାଙ୍କୁ ବା ହାତ ଦବ କିଏ । ତାଙ୍କର ମଧୁର ରୂପକାନ୍ତି ଦେଖି ଲାଭ ନକରି କାମ ଜ୍ୱରରେ ଅନ୍ନ ରୁଚୁନାହିଁ । ଖମ୍ବ ଆଳୁ ଏବଂ କଦଳୀ ପ୍ରାୟ ନତ ସ୍ତନା ବେଶ୍ୟାଠାରେ ବା କି ସୁଖ ମିଳିବ ? ସେ ସବୁ ସାଥି ସାଙ୍ଗ କଥା । ଯଦୁମଣି ଭାବୁଛି, ରାଜାଙ୍କ ଶ୍ରୀହସ୍ତ ଅଧିକାରରେ ଯେଉଁ ମଙ୍ଗିଲା ପରିଜନ୍ ଅଛନ୍ତି ସେଥିରୁ କେହିହେଲେ ସୁନ୍ଦରୀ ପୂର୍ବୋକ୍ତ କାମଜ୍ୱରର ପଥ୍ୟ ସ୍ୱରୂପ ହୁଅନ୍ତା ।

ରାଜା ଏହା ବୁଝି ଏହି ଦୁର୍ଦ୍ଦାନ୍ତ ସ୍ପଷ୍ଟବାଦୀ ରସିକ କବିଙ୍କ ମନ ମୁତାବକ ବିଦାକୀ ଦେଇ ବିଦାୟ କରିଦେଲେ । ତାଙ୍କ ଗୀତ ଶୁଣି ରୂପବତୀ ପୋଇଲୀମାନେ ଲଜ୍ଜାରେ ଅନ୍ତଃପୁରକୁ ପଳାଇ ଯାଇଥିଲେ ।

୨୧—ଧନ୍ୟ ଆଠଆଡ଼ ଲୀଳାରେ

ଆଠଗଡ଼ ସେତେବେଳେ ଶୋଭାର ବଜାର ପାଲଟି ଥିଲା । ବିଶେଷରେ ରାଜାଙ୍କ ମହଲଦାର ବିଶି ପ୍ରହରାଜ ନାମରେ ଜଣେ ପଣ୍ଡାବ୍ରାହ୍ମଣ ସଂଗୀତର ଆଖଡ଼ା ଜମାଇ ଥିଲେ । ନାନା ସଂଗୀତରେ ଉଚ୍ଚାଟ ମନୋଭାବ ଘରେ ଘରେ ପୂରି ଫାଟି ଯାଉଥାଏ । ଯଦୁମଣି ରାଜାଙ୍କଠାରୁ ବିଦାୟ ହୋଇ ଉକ୍ତ ପ୍ରହରାଜଙ୍କ ଦେହୁଡ଼ିରେ ରାତ୍ର ଅତିବାହିତ କରି ତାଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ବୋଝିଆ ସହିତ ପାହାନ୍ତାରୁ ଫେରିବାକୁ ସ୍ଥିର କରିଥିଲେ ।

ଯଦୁମଣି ଦେହୁଡ଼ିରେ ଶୋଇଥିଲେ, ଏହି ସମୟରେ ଅନ୍ଧକାର ମଧ୍ୟରେ ବିଶି ପ୍ରହରାଜ ଉଆସରୁ ଆସି ପହଞ୍ଚିଲେ । ଯଦୁମଣି ପଚାରିଲେ—‘ଆଜ୍ଞା କଣ ଆସିବା ହେଲା ?’

ଦୁହେଁ ବସି ଦୁଃଖସୁଖ ହେଉଛନ୍ତି, ଏପରି ସମୟରେ ପ୍ରହରାଜଙ୍କ ରକ୍ଷିତ ରାଜାଙ୍କ ଆଖଡ଼ାରୁ ତାଙ୍କ ଟୋକା ଚାକର ଫେରିଲା । ତା ଆଗରେ ଭଣ୍ଡାରି ମସାଲ ନେଇ ଆସୁଥିଲା । ଏହା ଦେଖି ଯଦୁମଣି ନିମ୍ନୋକ୍ତ କବିତାଟି ଗାଇଥିଲେ;

‘ଧନ୍ୟ ଆଠଗଡ଼ ଲୀଳାରେ

ବିଶି ପ୍ରହରାଜେ ଅନ୍ଧାରେ ଆସନ୍ତି

ଚାକରଙ୍କ ଆଗେ ହୁଳାରେ ।

ବିଶି ପ୍ରହରାଜେତ ଆପଣାହସ୍ତେ ଜିହ୍ୱା ଚ୍ଛେଦିଥିଲେ । ଏଥିରେ ତାଙ୍କର ତ କେହି ପ୍ରତିବାଦୀ ନଥିଲା ତେଣୁ ଏ ଦଣ୍ଡ ଭୋଗିଥିଲେ । କର୍ମ ଆଦରି ନ ସହି ଯିବେ କୁଆଡ଼େ ?

୭୨—ନୀଳାଚଳ

ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତା ଜୀବିତ ଥିଲାବେଳେ ଯଦୁମଣି ସସ୍ତ୍ରୀକ ଥରେ ପୁରୀ ଜଗନ୍ନାଥ ଦର୍ଶନ ଲାଗି ଯାଇଥିଲେ । ସେଇଠି କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଳଦେବ ରଥଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ପୁଣି ଦେଖା ହୋଇଗଲା । ରଥେ ଏକାନ୍ତ ଦୁଃଖରେ ଥିଲେ । ଦୁହେଁ ମନ୍ଦିରକୁ ଗଲେ । ଦୁହେଁ ଯାକ ଦୁଃଖି ଥିବାରୁ ନିଜ ନିଜ ଭାଷାରେ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ଦୁଃଖ ଜଣାଇଲେ । ରଥେ ତାଙ୍କର ବିପୁଳ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାଷାରେ—‘ବାଧିଲା ଜାଣି, ରମା−ରମଣ କର କ୍ଷମା ନୋହିଲେ ଦଣ୍ଡେ ଦିଅ ଟାଳି’ ଏହି କବିତାରେ ଠାକୁରଙ୍କୁ ସାପ ବୋଲି ଭୀଷଣ ଗାଳି ଦେଲେ । କିନ୍ତୁ ଯଦୁମଣି ପୁତ୍ର ଶୋକରେ ଅଧୀର ଥିବାରୁ—ଗାଇଲେ—

ନୀଳାଚଳ କଳାକର, ତାରଣ ମାରଣ ଧୀର

କହ ପ୍ରଭୁ ସତ କିଏ ମିଛ,

ଦେଲ ଯାହା ନେଲ ତାହା ଏଥକୁ କିପାଇଁ ମହା−

ଦାତା ପଣେ ପତକା ବାନ୍ଧିଛ ହେ, ମହାପ୍ରଭୁ ।

ନ ମାନି କରି ରମାକୁ ଅକିଞ୍ଚନ ସୁଦାମାକୁ

ବିପୁଳ ସଂପଦେ ମଣ୍ଡ ଦେଲ,

ବଳୀ ବଳିଷ୍ଠ ବଳୀକି ଅକଳିତ ବିଭୂତିକି

ଦଳିତ କରରେ କରିଥିଲେ ହେ ମହାପ୍ରଭୁ ।

ଦ୍ରୁପଦ ରାଜ ନନ୍ଦନା ମହତ୍ୱ ହର ବେଦନା

ବିନାଶନେ ହେଲ ଧନ୍ୱନ୍ତରୀ,

ଗୋକୁଳ କଳ−ଧଉତ ଗଉରାଙ୍ଗୀଙ୍କ ମହତ୍ତ୍ୱ

ନେଇଥିବା ସକାଶରୁ କରିହେ ମହାପ୍ରଭୁ,

ଗଭୀରଜଳେ କୁମ୍ଭୀର ଗଳଗ୍ରହଣେ କୁମ୍ଭୀର

ରକ୍ଷାକଲ ସିନା କକ୍ଷା ବହି;

ଓଜଶୀଳ ଭୋଜ ଗଜ ଜୀବନ ହରଣେ ତେଜ

ଅର୍ପଣ କଲ କୃପଣ ନୋହି ହେ, ମହାପ୍ରଭୁ ।

ଏହା ଉଦ୍ଧରଣେ ଯେବେ କୃପା ବସିଅଛି ଲବେ,

ତେବେ ସିନା ଦାନୀ ବୋଲାଇବ,

ପରମ ପାତକୀ ଶ୍ରେଣୀ ଶିରୋମଣି ଯଦୁମଣି

ମନତିଳେ ନେଇ ନପାରିବ ହେ, ମହାପ୍ରଭୁ ।

ଏହି ପାଞ୍ଚ ପଦ କବିତା ସେ ବୋଲିବା ପରେ ତାଙ୍କ ନିଷ୍ଠୁର ଚକ୍ଷୁରୁ ଲୋତକ ସ୍ରବିଥିଲା । ତାଙ୍କ ଆଖିର ଲୋତକ କେବଳ ସେହି ଜଗନ୍ନିବାସ ଦେଖିଥିବେ । ଜନ ସମାଜ ତାଙ୍କଠୁ ବହୁ ଦୁଃଖ ମଧ୍ୟରେ ମଧ୍ୟ କେବେ ଲୁହ ବିନ୍ଦୁଏ ଦେଖି ନଥିଲେ ।

ଏହା ଫଳରେ ସେ ଗଜପତି ମହାରାଜା ମୁକୁନ୍ଦଦେବଙ୍କ ଦର୍ଶନ ଲାଭ କରିଥିଲେ । ଅନ୍ୟ କୌଣସି ବିଷୟରେ ସେ ଆଶା ପୋଷଣ କରି ନ ଥିବାରୁ ଦୂରରେ ରହିଥିଲେ ।

୨୩—ଧନୁମାସ ହେଲା ହନୁନ ଚଳିଲା

ପୁରୀରେ ସେ ଯେଉଁ କେତେଦିନ ଥିଲେ, ତନ୍ମଧ୍ୟରେ ହଠାତ୍ ଦିନେ ପୁଣି ଇଂରେଜି କମ୍ପାନୀଦ୍ୱାରା ନିର୍ଯାତିତ ମୁକୁନ୍ଦଦେବ ଗଜପତିଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ଦେଖା ହୋଇଥିଲା । ଗଜପତି ସେତେବେଳେ ପାଦରେ ଚାଲି ମହିମାମୟ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଦେଉଳକୁ ବିଜେ ହେଉଥିଲେ । ସହସ୍ର ଜନତା ମଧ୍ୟରେ ମୁହଁ ବୁଲାଇ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ପ୍ରଶ୍ନକଲେ,

‘ମହାପାତ୍ରେ ! କ’ଣ ଇଚ୍ଛା ?’

ତହୁଁ ଯଦୁମଣି ମହାରାଜାଙ୍କର ତତ୍‌କାଳୀନ ଅବସ୍ଥା ବିବେଚନା କରି କହିଥିଲେ,

ଧନୁମାସ ହେଲା ହନୁ ନ ଚଳିଲା, କହିବାକୁ ବଡ ଲାଜ

ମୁଁ ଆଁ କରିଅଛି ମୁଆଁ ଖାଇବାକୁ

ଦେବା ହେଉ ମହାରାଜ ।

ସେ ଦିନ ଧନୁ ସଂକ୍ରାନ୍ତି ଥିଲା । ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ଶଗଡ଼ ଶଗଡ଼ ସାଚିମୁଆଁ ଭୋଗ ଲାଗିଥିଲା ।

ମହାରାଜା କବିଙ୍କର ଭିନ୍ନାର୍ଥ ବୁଝି ନପାରି ଏ ସାଧାରଣ ପ୍ରାର୍ଥନାରେ ଏକାନ୍ତ ପ୍ରୀତ ବୋଲି ଦେଖାଇ ଦେବାକୁ, ତାଙ୍କ ବସାକୁ ଧନୁ ମୁଆଁ ସହିତ ପାଞ୍ଚପେଡ଼ି ଶୁଖିଲା ମହାପ୍ରସାଦ ପଠାଇ ଦେଇ ଗୋଟିଏ କାଞ୍ଚିକାବେରି ଯଥା ସହିତ ପାଞ୍ଚଟି ମୁଦ୍ରା ଦେଇଥିଲେ । କବି ସେଇ ଯଥାଟି ତାଙ୍କ ଜୀବନ ଥିବା ଯାଏ ଅତି ଯତ୍ନରେ ସାଇତି ରଖିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଗୃହ ଅଗ୍ନିଦାହରେ ତାହା ଦଗ୍ଧ ହୋଇଯିବାରୁ ଚିରଦିନ ମନସ୍ତାପ କରିଥିଲେ ।

ମହାରାଜାଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ମହାପ୍ରସାଦ ଦୁଇଜଣ ଭାରୁଆ କରି ରାଜ୍ୟକୁ ଆଣି ଗଜପତି ପ୍ରଦତ୍ତ ମହାପ୍ରସାଦ ଭାବରେ ରାଜ୍ୟର ଅଧିକାଂଶ ସ୍ଥାନରେ କବିଙ୍କ ପତ୍ନୀ ବଣ୍ଟନ କରାଇଥିଲେ ଏବଂ ବିଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟର ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବଙ୍କ ଘରକୁ ମଧ୍ୟ ପଠାଇଥିଲେ ।

୨୪—ମାଉଁସ ଦିପଳ ତନୁ

ମହାପ୍ରସାଦ ନେଇ ଦୁଇପ୍ରାଣୀ ତିଗିରିଆ ମାନପୁର ଶାଳୀ ଘରକୁ ଗଲେ । ମାନପୁରର କପିଳେଶ୍ୱର ଏକାନ୍ତ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଦେବତା । ଫଗୁଣ ଦ୍ୱିତୀୟାରୁ ଯାଇ ଜାଗର ଅମାବାସ୍ୟା ଯାଏ ସେଠାରେ ରହିଲେ । ଝଟକମଣି ଛାଡ଼ିଦେଲା ନାହିଁ । କାରଣ ତାଙ୍କ ଗାଁ କପିଳେଶ୍ୱରଙ୍କ ଜାଗର ଅତି ବିଖ୍ୟାତ ଯାତ୍ରା । ନୂଆଗଡ଼ ଲଡୁ ବାବାଙ୍କ ଯାତ୍ରା ସେହି ସମୟରେ ହୋଇଥାଏ । ସେଇଠି ଦୁଇ ପରିବାର ଚନ୍ଦନ ଯାତ୍ରାକୁ ପୁଣି ପୁରୀ ଯିବାକୁ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କଲେ । ତେଣୁ ପୁରୀରେ ଚନ୍ଦନ ପୂର୍ବରୁ ପହଞ୍ଚି ନରେନ୍ଦ୍ର କୋଣରେ ବସାକରି ରହିଲେ ।

ଖଞ୍ଜନା, ଝଟକମଣି ଦିହିଙ୍କି ଦିହେଁ ବଳନ୍ତି । ଦିନେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ବସା ଦୁଆର ବାଟରେ ଦଳେ ଦେବଦାସୀ ଯାଉଥିଲେ । ଯଦୁମଣି ଏବଂ ଦି ଭଉଣୀ ଦାଣ୍ଡରେ ବସି କଥାଭାଷା ହେଉଥିଲେ । ଏ ଦି ଭଉଣୀଙ୍କୁ ଦେଖି ବିଶେଷରେ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ନାଁ ଶୁଣି ଦଳଯାକ ସେଠି ଟିକେ କଥାଭାଷା ହେଲେ । ସେମାନେ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଏ ଦି ଭଉଣୀଙ୍କର ନାଁ ପଚାରିଲେ । ଯଦୁମଣି ତା, ତ କହିଲେ, କିନ୍ତୁ ଦଳଯାକର ନାଁ ମଧ୍ୟ ପଚାରି ବୁଝିଗଲେ । ଏହାପରେ ସେମାନେ ବିଦାୟ ନେଲେ । କିନ୍ତୁ ପଛୁଆ ଅନେଇଁ ଅନେଇଁ ଯାଉ ଯାଉ ତନୁ ବୋଲି ଗୋଟିଏ ବେଶ୍ୟା ଗୋବର ଗୁଡ଼ାଏ ଗୋଡ଼ରେ କୁଦି ପକାଇଲା । ସେ ଦଳଛଡ଼ାହୋଇ ନିକଟରେ ଜମାଥିବା ବାଉଁଶ ଗୋଛା ଦେହରେ ଗୋଡ଼ ପୋଛି ବସିଲା । ଯଦୁମଣି ପାଟିକରି କହିଲେ;

ମାଉଁସ ଦି’ପଳ ତନୁ, ବାଉଁଶ ଅଗରେ ଗୋଡ଼ ପୋଛିଦେଲା;

ଅଳପ ଟେକିଣ ଜାନୁ ।

ସେମାନେ ହୋ ହୋ ହସି ପୁଣି ଦଉଡ଼ିଲେ । ଯେଉଁଥି ପାଇଁ ଆସିଥିଲେ ସେମାନେ ତା ପାଇ ଆନନ୍ଦରେ ଅଧୀର ହୋଇ, ପ୍ରଶଂସାରେ ମଣ୍ଡି ପକାଇଲେ, ଏବଂ ତନୁକୁ ଦେଖାଇ ଏହି କବିତାକୁ ଆବୃତ୍ତି କଲେ ।

୭୫—ମୋ ନାମ ଉତ୍‌କଳଘଣ୍ଟ

ଯଦୁମଣି ଦିନେ ପୁରୀ ଦାଣ୍ଡରେ ଏକୁଟିଆ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ପାଖକୁ ଯାଇଥିଲେ । ବାଟରେ ହଠାତ୍ ଜଗନ୍ନାଥ ରାୟଗୁରୁ ନାମକ ଜଣେ ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ଦେଖାହେଲା । ସେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସୁଶ୍ରୀ ରୂପ ଏବଂ ଅନୁପମ ଗଠନରେ ଆକୃଷ୍ଟ ହୋଇ ପରିଚୟ ଲୋଡ଼ାକଲେ । ତହୁଁ ଯଦୁମଣି ଗାଇଥିଲେ ଏକ କବିତା:—

ହୟଗ୍ରୀବ ମହାପ୍ରଭୁ ପ୍ରତାପେ

ଥୋଡ଼ା ନୁହେ ଲୋଡ଼ା କରନ୍ତି ନୃପେ

ଯୋଡ଼ାହେବା ମୋ ପ୍ରୌଢ଼ି କବିତାକୁ

ବଳି ବଳି ରସ ଦାନୀ କର୍ଣ୍ଣକୁ

ଭଲେ ଭଲ, ଖଣ୍ଟେ ଖଣ୍ଟ ଯେ

ନବ ଦୁର୍ବାଦଳ ଶ୍ୟାମଳ କୃପାରୁ

ମୋ ନାମ ଉତ୍‌କଳ ଘଣ୍ଟ ଯେ

ବୁଢ଼ା ରାୟଗୁରୁ କୁଣ୍ଢାଇ ଧଇଲେ । ଯଦୁମଣି ବୋଲି ଚିହ୍ନି ଆଶୀର୍ବାଦ କଲେ ।

ଏହି ପଦ୍ୟର ଅର୍ଥ ହେଲା:—ହୟଗ୍ରୀବ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ପ୍ରତାପରୁ ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କଦ୍ୱାରା ମୁଁ ଆଦୃତ ନ ହୋଇଲେ ମଧ୍ୟ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ରାଜାମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଆଦୃତ ହୁଏ । ମୋର ତିଆରି ବଳିଷ୍ଠ କବିତାମାନ କାନକୁ ବଳିବଳି ରସ ଦାନ କରିଥାଏ । କିନ୍ତୁ ମୁଁ ଭଲ ସାଥିରେ ଭଲ , ଖଣ୍ଟ ସାଥିରେ ଖଣ୍ଟ ପଣିଆ ଦେଖାଇଥାଏ । ନବ ଦୁର୍ବାଦଳ ଶ୍ୟାମଳ ବର୍ଣ୍ଣ ବିଶିଷ୍ଟ ଉକ୍ତ ହୟଗ୍ରୀବଙ୍କ କରୁଣାରୁ ମୋ ନାମ ଉତ୍‌କଳ ଘଣ୍ଟ ଅଟେ । ଘଣ୍ଟ ଧ୍ୱନିରେ ଯେପରି ଦୁନିଆ ମୋହିତ ହୁଏ, ମୋ ଧ୍ୱନିରେ ସେପରି ଉତ୍‌କଳ ଚମକିତ ହୋଇଥାଏ ।

୨୬—ଏ ଧନ ଦରପଣ ମୁହିଁ

ଉକ୍ତ ରାୟଗୁରୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କଠାରୁ ଗର୍ବିତ ଉକ୍ତି ଶୁଣି ଆଉ ଥରେ ତାଙ୍କୁ ପରୀକ୍ଷା କରିବେ ବୋଲି ସ୍ଥିର କରି ଦିନେ ନରେନ୍ଦ୍ର ପୋଖରୀ ଆଡ଼େ ଯାଉଥିଲେ । ବାଟରେ ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ଦେଖାହେଲା । ରାୟଗୁରୁ ସୁଯୋଗ ଖୋଜୁଥିଲେ, କିପରି ଏକ ଘଟଣା ଘଟିଲେ ପାଦ ପୂରଣ ପାଇଁ କିଛି ପଚାରି ବଢ଼େଇ କବିକୁ ପରାସ୍ତ କରିଦେବେ ବୋଲି । କିନ୍ତୁ କୌଣସି ସୁଯୋଗ ଘଟୁନଥାଏ ।

ନରେନ୍ଦ୍ର ଆଡ଼େ ଯାଉ ଯାଉ ଜନ−ସମୁଦ୍ର ଧୀରେ ପତଳା ହୋଇଯିବାରୁ ଶେଷକୁ ନିକାଞ୍ଚନ ଦେଖାଗଲା । ଦୈବଯୋଗକୁ ଏପରି ସମୟରେ ଗୋଟିଏ ଅତି ରୂପବତୀ ନବୀନା ଯୁବତୀ କ’ଣ କହୁ କହୁ ତାଙ୍କୁ ଡେଇଁପଡ଼ି ଚାଲିଗଲା । ତାର ମୁଖ ମଣ୍ଡଳ ଏପରି ପ୍ରଲୋଭନୀୟ ଥିଲା ଯେ, ଅଙ୍ଗ ଗଠନ ସହିତ ତା ମଧୁର ବାଣୀ ଏପରି କୋମଳଥିଲା ଯେ, ବୃଦ୍ଧ ରାୟଗୁରୁ କିଛି ଦୂରଯିବା ପରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ କହିଲେ— ହଇ ହେ ! ପଦଟିଏ ପୂରଣ କଲ ?

କି ଦେଖିଲି ଏ ଧନ ଦରପଣ ମୁହିଁ

ରାୟଗୁରୁ ଯେ ଏକା ରସିକ ନୁହନ୍ତି ତାହା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଜଣାଥିଲା । ସେ ମଧ୍ୟ ସେହି ନବୀନାର ସୁନ୍ଦର ମୁଖ, ସୁନ୍ଦର କଥା ପାଶୋରି ନ ଥିଲେ । ତେଣୁ ପଦ ପୂରଣ କଲେ—

କି ଦେଖିଲି ଏ ଧନ ଦରପଣ ମୁହିଁ

ଅଙ୍କେ ବସାଇଲେ ନ ଗଣନ୍ତି ଆଉ

ଧନ, ଦର, ପଣ ମୁହିଁ ।

ବନଦ–ଚିକୁର ମନୋହର । ସୁର–ପୁରବାଳା ପ୍ରତି ସାର

ସନଦ ସନକାଦି ମୁନି ମୋହିନୀ ହେବ କାହା ଗଳାହାର ।

ବୁଢ଼ା ରାୟଗୁରୁଙ୍କୁ ଜଣେ ଋଷିପ୍ରତିମ ବ୍ୟକ୍ତି ବୋଲି ଯଦୁମଣି ମନେ କରିଥିବାରୁ ସନନ୍ଦ ସନକାଦି ମୁନି ମୋହିନୀ ବୋଲି ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ । ରାୟଗୁରୁ କୁଣ୍ଢାଇ ଧରି କହିଥିଲେ—‘ବାବା ଚିରାୟୁ ଲାଭ କର ।’

ବନଦ—ମେଘ

୭୭—ଫକିରୀ ମାହାରି

ଦେବଦାସୀମାନେ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଗୌରବ ଏବଂ ପ୍ରତିପତ୍ତି ଗାନ କଲେ ତାହା ଫକିରୀ ମାହାରି ମନକୁ ପାଉ ନଥିଲା । ଏହି ଫକିରୀ ମାହାରିର ଅନ୍ୟନାମ ତିଳୋତ୍ତମା । ତାର ଶୈଶବ ନାମରେ ସେ ଦୁନିଆଁରେ ପରିଚିତ ଥିଲା । ଫକିରୀ ମାହାରିର ପାଳି ଦିନ, ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରରେ ଲୋକାରଣ୍ୟ ହେଉଥିଲା । ଏହି ନାରୀକୁ ଭୋଗ କରିବା ଦୂରେଥାଉ ସାମାନ୍ୟ କଟାକ୍ଷ ବା କଥାପଦେ ତାହାଠାରୁ କେହି ପାଇଲେ ସ୍ୱର୍ଗ ସୁଖ ଅନୁଭବ କରୁଥିଲେ ।

ଫକିରୀ ମାହାରି କେବଳ ରୂପବତୀ ନ ଥିଲା, ପାଣ୍ଡିତ୍ୟରେ ମଧ୍ୟ ଚରମ ପରାକାଷ୍ଠା ଲଭିଥିଲା । ସଂସ୍କୃତ ଶାସ୍ତ୍ର, ଛାନ୍ଦମାନ ସେ ମୁଖେ ମୁଖେ ଅର୍ଥ କରୁଥିଲା । ଯଦୁମଣି ତାକୁ ପରୀକ୍ଷା କରିବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ କବିତାଟିଏ ଲେଖି ପଠାଇଲେ ।

ଗଦାଧର ନଗରୀ

ନଦାଧିପ ଲହରୀ,

ଗର୍ବ ଚର୍ବକ ହାସ୍ତେ ସ୍ତନ—

ଶମ୍ଭୁଙ୍କୁ କରାଇଛୁ ସ୍ନାନ

ମୋ ଆନନ୍ଦ କାମନେ,

ବିଚାର ମରମରେ, ମୋ ମାଳୀ ନୋହିତୁ କି, ଘେନରେ—

ରସବଲ୍ଲୀ, ଛଇଳି ରତନର ଛାମୁଁ

ବିଚାରି କଲି ଏ ଇଚ୍ଛା ମୁଁ

ହାଜର ହେଲେ ତୋର ସଗରବାଜୀ ଚୋର

ପାଜି କରିବ ମୋତେ ଛାମୁଁ ରେ ।

ଏ ଲେଖାଟି ପଢ଼ି ଗୁଣ ଏବଂ ରୂପଗର୍ବିଣୀ ତିଳୋତ୍ତମା କହିଲା—

—’‘ମଲା ଯେ ଚୋରଟା ସେ ନମସ୍କାର କଲେ, ଅଧିକ କ’ଣ ହେଲା ?”—ଯଦୁମଣି ଭାବିଥିଲେ ଯେ ସେ ଲେଖାଟି ବୁଝିପାରିବ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ସେ ରସବତୀ ଆଖି ପକାଇବା ମାତ୍ରେ ଏହି ଉତ୍ତର ଦେଇ ଲେଖାଟି ଫେରାଇ ହେଲା । ଯଦୁମଣି ସେ ଲେଖାଟି ପାଇ, ଶେଷ ପଦକୁ ପୁଣି ବଦଳାଇ ଲେଖି ପଠାଇଲେ;—

‘ହାଜିର ହେଲେ ନେତ୍ରରାଜି ରାଜତି ଗାତ୍ର

ପାଜି କରିବ ମୋତେ ଛାମୁଁ ରେ ।’

ଏଥିପାଇଁ ତିଳୋତ୍ତମା ଆନନ୍ଦରେ ନାଚି ଉଠିଲା ଏବଂ କବିଙ୍କୁ ସମୟରେ ଆମନ୍ତ୍ରଣ କରିଆଣି ବହୁମାନ ଅର୍ପଣ କଲା ଏବଂ ଶାସ୍ତ୍ର ଚର୍ଚ୍ଚା ମଧ୍ୟ ହେଲା ।

କବିତାର ଅର୍ଥ:—(ଗଦାଧର ଯେ) ପୁରୁଷୋତ୍ତମଙ୍କ ନଗରୀରେ ତୁ ରହି (ନଦାଧିପ ଯେ) ମହୋଦଧି; ତାର ଶୁଭ୍ର ଲହରୀ ମାଳାର ଗର୍ବକୁ ତୋର ଅତି ପ୍ରଲୋଭନୀୟ ଶୁଭ୍ର ହାସ୍ୟଦ୍ୱାରା (ଚର୍ବକ) ଚର୍ବଣ କରିଅଛୁ । ସେହି ହାସ୍ୟ ଲହରୀଦ୍ୱାରା ତୋ ସ୍ତନ ଶମ୍ଭୁ ସ୍ନାନଦ୍ୱାରା ଉତ୍‌ଫୁଲ୍ଲିତ ରହିଛି । ମୋତେ ଆନନ୍ଦ ଦେବା କାର୍ଯ୍ୟ ମର୍ମରେ ବିଚାରିବୁ ଯେ, ତୁ ମୋର ଜପାମାଳୀ ନିଶ୍ଚୟ ହେବୁ । ରେ ରସବଲ୍ଲୀ ! ଛଇଳିରତ୍ନ ! ମୋ କଥା ଘେନା କରିବୁ, ଏ ଇଚ୍ଛା ମୁଁ ବିଚାରି ଏହି କବିତା ଜରିଆରେ ଛାମୁଁରେ ହାଜର ହେବାର ସୁଯୋଗ ଲାଭକଲେ (ସରଗ ବାଜିଚୋର) ସରଗ ରଜାଙ୍କ ଯଜ୍ଞାଶ୍ୱ ଚୋର ପାଜି ଇନ୍ଦ୍ର ମଧ୍ୟ ମତେ (ଛାମୁଁ) ନମସ୍କାର କରିବ । ଅନ୍ୟ ପାଦଟିର ଅର୍ଥ ହେଲା;—ହାଜର ହେଲେ (ନେତ୍ରରାଜି ରାଜିତ ଗାତ୍ର) ଅତି ରୂପବତୀ ଅହଲ୍ୟାଙ୍କୁ ହରଣ କରିବା ଯୋଗୁଁ ଗୌତମ ଅଭିଶାପରେ ଯୋନି ପ୍ରାୟ ସହସ୍ର ନେତ୍ର ବିରାଜିତ ଅଙ୍ଗ ଇନ୍ଦ୍ର ପାଜି, ମତେ ନମସ୍କାର କରିବ ।

୭୮—ବାସ ନଥିବାରୁ ଉପବାସରେ

ନୂଆଗଡ଼ ରଜା ବିନାୟକ ସିଂହଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ତାଙ୍କ ପାଟ ମହାଦେଈଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁର ସାମାନ୍ୟ କେତେ ମାସ ପରେ ହୋଇଗଲା । ଏମନ୍ତ କି ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟତମା ଅନ୍ୟ ଫୁଲ ବେହିମାନେ ମଧ୍ୟ ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ ସମସ୍ତେ ଚାଲିଗଲେ । ଯଦୁମଣି କିଛି ଦିନ ରାଜଦ୍ୱାରକୁ ଯିବା ଆସିବା କରୁଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ପୂର୍ବପରି ଆଦର ନଦେଖି ସେ ବିଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟକୁ ଯାତାୟତ କଲେ । ବିନାୟକ ସିଂହ ଦାନ କରିଥିବା ଘୋଡ଼ିଟିରେ ସେ ଯିବା ଆସିବା କରୁଥିଲେ ।

ଥରେ ରଣପୁର ଗଡ଼ରେ ପହଞ୍ଚି ମାମୁଁ ଘରେ ରହିଲେ । ଘରଖଣ୍ଡ ତାଙ୍କର ପୋଡ଼ିଯିବାରୁ ବଡ଼ ଅସହାୟ ଭାବରେ ଚଳୁଥିଲେ । ବିନାୟକଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ତାଙ୍କୁ କିଏ ବା ପଚାରେ ? ନୂଆରଜା ଏ ସବୁର ଧାର ଧରୁ ନ ଥିଲେ । ରଣପୁର ରାଜାଙ୍କ ସହିତ ଭଲ ପରିଚୟ ଥିଲା । କେବେ କିପରି ଦେଖାହେଲେ ତାଙ୍କଠୁ ଧନ କିଛି ଆଣିବେ ବୋଲି ଯାଇ ରାଜାଙ୍କ ଛାମୁଁରେ ଦେଖାକଲେ । ରାଜା ପଚାରିଲେ;—

ଯଦୁମଣି ! ଏବେ କିପରି ଅଛ ?

ଏଥିରେ ରଜା ଏକାନ୍ତ ବ୍ୟଙ୍ଗ କରୁଥିଲେ ଯେ, ବିନାୟକ ସିଂହଙ୍କ ସମୟରେ ଆମେ ଡକାଇଲେ ମଧ୍ୟ ଆମ ପାଖକୁ ଆସୁ ନଥିଲା । ପୁଣି ଆସିଲ ତ ? —ଯଦୁମଣିଙ୍କର ବିଷଦନ୍ତ ଯେପରି ବିନାୟକଙ୍କ ଯୋଗୁଁ ଭାଙ୍ଗି ଯାଇଥିଲା । ସେ ମୁହୁର୍ତ୍ତେ ଝୁମୁରି ଗଲେ, ତାପରେ ଶକ୍ତି ସଞ୍ଚୟ କରି ବିନୟର ସହିତ କହିଲେ;—

ମହାରାଜ,—

ବାସ ନ ଥିବାରୁ ଉପବାସରେ,

ଦିନ କାଳ ଯାଏ ଉପବାସରେ ।

ରାଜା ଏହା ବୁଝି ଯଦୁମଣିଙ୍କର ବିନୟରେ ସନ୍ତୋଷ ହୋଇ ଘର ତୋଳିବାକୁ କାଠ ବାଉଁଶ ଯୋଗାଇ ଦେଇ, ଖାଇବା ପାଇଁ ବର୍ଷକ ନିମନ୍ତେ ଧାନ, ଡାଲି, ତେଲ, ଲୁଣଆଦି ଉଆସରୁ ଦିଆଇ ଦେଲେ ।

୭୯—ବଡ଼ପା ଛୋଡ଼ା

ଘରଦ୍ୱାର ତିଆରି କରି ଯଦୁମଣି ପୁଣି ରଣପୁରରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ରଜାଘରୁ ସଞ୍ଚା ବସା ପାଇ ତାଙ୍କ ମାମୁଁ ଘରେ ଥିଲେ । ଘରେ ଯାହା କିଛି ତାଙ୍କର ଥିଲା, ତା’ତ ସବୁ ପୋଡ଼ି ଯାଇଥିଲା । ତେଣୁ ସାଲ ଖଣ୍ଡିଏ ପାଇବାକୁ ରାଜାଙ୍କୁ ଅନୁସରି ଥିଲେ । ମାର୍ଗଶିର ମାସ । ରାଜା ଦୟା କରି ତାଙ୍କୁ ପାଟ ଚଦର ଫର୍ଦ୍ଦେ ଦେବାକୁ ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ଆଜ୍ଞାକଲେ । ମନ୍ତ୍ରୀ କେଦାରନାଥ ମିଶ୍ରେ ଆଠଦିନ ବିତେଇ ଦେଇ ଆଉ ଦେଲେ ନାହିଁ । ବରଂ ପରସ୍ପରରେ କହିଲେ; ଯେଉଁ ସବୁ ଶାଲ ଅଛି, ତାହା ଅତି ମୂଲ୍ୟବାନ; ତା କ’ଣ ଚିତ୍ରକାରକୁ ଦିଆଯିବା ସମ୍ଭବ ।

କେଦାରନାଥ ବୁଢ଼ା ବଡ଼ ଦୁଷ୍ଟ ଏ ହିଂସିକିଆ । ତେଣୁ ଯଦୁମଣି ଗୋଟିଏ ପଦ୍ୟ ଲେଖି ରଜାଙ୍କ ଛାମୁଁରେ ଜଣାଇଲେ;—

ଛାମୁଁ ଆଜ୍ଞାକଲେ ବଡ଼ ପାଛୋଡ଼ା

ମନ୍ତ୍ରୀ କାଢ଼ିଦେଲେ ବଡ଼ପା ଛୋଡ଼ା ।

ଏହା ପାଠକରି ରାଜା କ୍ରୋଧରେ ଅଜ୍ଞାନ ହୋଇ ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ୍ ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ଧିକ୍‌କାର ଦେଇ ସେହି ବହୁ ମୂଲ୍ୟବାନ୍ ସାଲରୁ ଏକ ଯୋଡ଼ା ପ୍ରଦାନ କଲେ ଏବଂ ଉକ୍ତ ବୃଦ୍ଧମନ୍ତ୍ରୀ ଅର୍ଥଦଣ୍ଡ ଆଦେଶ କଲେ ।

୮୦—ଭାରିଜା ଡରେ

ମାଘ ଜାଡ଼ ଆସିଗଲା । ଭୀଷଣ ଶୀତରେ ଖଞ୍ଜନା କହିଲେ,—ମୁଁ ଏ ଜାଡ଼ ସହି ପାରିବି ନାହିଁ । ତହୁଁ ଯଦୁମଣି ପରିହାସରେ କହିଲେ;—‘ତୁମ୍ଭେ ତ ତପ୍ତ କାଞ୍ଚନ ବର୍ଣ୍ଣା ଶ୍ୟାମ ସ୍ତ୍ରୀ । ଇଷ୍ଟକାଳୟ ପରି ତୁମର ଦେହ ଶୀତକାଳେ ଭବେ ଦୁଷ୍ଣଂ, ଗ୍ରୀଷ୍ମକାଳେ ଚ ଶୀତଳଂ ।’

ଖଞ୍ଜନା କହିଲେ;—ସେ ରହସ୍ୟ ଛାଡ଼ି । ରାଜାରାଜୁଡ଼ାଙ୍କ ପାଖକୁ ଯାଇ ପାଛୁଡ଼ା ଆଣ । ଏ ପାଟ ଚାଦର କ’ଣ ଦୈନିକ ବ୍ୟବହାର କରିବା ? ନ ହେଲେ ମୁଁ ବାପ ଘରକୁ ଯାଇ ମାଠ ଚାଦର ଦି’ଖଣ୍ଡ ମାଗିଆଣିବି ।

ଯଦୁମଣି କହିଲେ;—ତୁମେ ଯଦି ଯିବ, ମୁଁ କଣ ମନା କରୁଛି ?— ତହୁଁ ଖଞ୍ଜନା କହିଲେ;—

‘‘ତୁମ ଅପମାନ କ’ଣ ମୋର ନୁହେଁ ? ଘର ପୋଡ଼ିଗଲା ଯେତେବେଳେ ସେ ଆମକୁ ନ ପଚାରିଲେ, ଧନ ଲୋଭରେ ମୁଁ କାହିଁକି ଯିବି ?”—

ଯଦୁମଣି ପରଦିନ ରଣପୁର ପଳାଇଗଲେ । ଅତି ପ୍ରାତଃ କାଳରେ ରଜାଙ୍କ ଶୂଳେଇ ବିଜେ ପୂର୍ବରୁ ଦେଖାକଲେ । ରଜା କହିଲେ;—‘ଯଦୁମଣି’ ଏଡ଼େ ଜାଡ଼ରେ କୁଆଡ଼େ ଆସିଲ କି ?”—ଯଦୁମଣି କରଯୋଡ଼ି କହିଲେ;—

‘ମହାରାଜ;—ଭାରି ଜାଡ଼ରେ

ପଳାଇ ଆସିଛି ଭାରିଜା ଡରେ ।

ଏହାପରେ ସବୁ କଥା ଖୋଲି କହିଦେଲେ । ରଜା ଏହାଶୁଣି ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ୍ ଶୀତବସ୍ତ୍ର ଏକଯୋଡ଼ା ଦେଇ କହିଲେ ‘ଅଣ୍ଟିବତ ?’ ଯଦୁମଣି ତାହା ପୂର୍ବୋକ୍ତ ମନ୍ତ୍ରୀଙ୍କ ହାତର ନେବାରୁ କହିଲେ;—‘ଆଜ୍ଞା, ବଡ଼ପା ଲମ୍ୱ ଅଣ୍ଟିବ ନାହିଁ ।” ରଜା ହସି ହସି ଗଡ଼ିଲେ ।

୮୧—କାଳକେ କାଳିକା ପାଇଛି

ରଜା ଲୋକଦ୍ୱାରା ସେ ଚାଦର ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଘରକୁ ପଠାଇଦେଇ ତାଙ୍କୁ କେତେଦିନ ଅଟକାଇ ରଖିଲେ ।

ରଣପୁର ଗଡ଼ରେ ଶମ୍ଭୁ ମହାରଥୀ ବୋଲି ଜଣେ ପ୍ରଖ୍ୟାତ ବ୍ୟକ୍ତି ଥିଲେ । ସେ ଜାତିରେ ରଥ ବଢ଼େଇ । ତାଙ୍କର ଚେହେରା ବେଶ ସୁନ୍ଦର । ସେ ମଧ୍ୟ ଜଣେ ରସିକ ପୁରୁଷ । କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କର ସ୍ତ୍ରୀ, ଏପରି କାଳୀ ଯେ, କନ୍ଧ କୋହ୍ଲ ମଧ୍ୟରେ ସେପରି କାଳୀ ଦେଖା ନ ଥିବେ । ସେ ପୁଣି ମହା ଦୁଷ୍ଟା ଏବଂ କଳିହୁଡ଼ି । ଏତେ ମୋଟା ଯେ, ଦୁଆର ବନ୍ଧରେ ଯିବା ଆସିବା କରିପାରୁ ନଆନ୍ତି; ଅଥଟ ଯାଉଁ ଯାଉଁ ତାଙ୍କ ପାଟିରେ ଗଡ଼ଦାଣ୍ଡ ଦୁଲୁଦୁଲୁ କରୁଥିଲା । ରାଜା ସେ ନାରୀକୁ ବହୁବାର ଦେଖି ତା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବହୁ ଆଲୋଚନା କରୁଥିଲେ । ରାଜାଙ୍କ ସଭାସଦ୍‌ଗଣ କହିବାରୁ ଦିନେ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ପ୍ରଶ୍ନହେଲା;—

‘ଯଦୁମଣି ! ତୁମ୍ଭେ ମହାରଥୀଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ ଦେଖିଛ ?’ ଯଦୁମଣି ଉତ୍ତର କଲେ ;—‘ମଣିମା ଦେଖିଛି ।’

ରାଜା ପୁଣି କହିଲେ;—‘କି ପ୍ରାୟ ଦେଖିଲା ?’ ତହୁଁ ସେ ତତ୍‌କ୍ଷଣାତ୍ ଏହି କବିତା ଗାଇ ବହୁ ସଭାସଦ୍‌ଙ୍କ ସହିତ ରଜାଙ୍କୁ ହସାଇ ହସାଇ ଗଡ଼ାଇ ଦେଲେ ।

ଦୁଆର ଦେହଳି ଜୁଳିକି ଧରିଣ

ବାଳୀ ପଡ଼ିଥିଲା ଓଳିକି,

ଦେଖିଲି କାଳୀକି, ଲାଗିଲା ଭେଳିକି, ଚିନ୍ତିଲି ମଦନ ଶୂଳୀକି,

ମଣିମା;

(ତା) ଭର୍ତ୍ତା କେତେ ତପ କରିଛି,

ଓଳିକି ଓଳିକି ହୋଇଣ କାଳୀକି,

କାଳକେ କାଳିକା ପାଇଛି ।

ଏହାଶୁଣି, ରାଜା ଆନନ୍ଦରେ ଅଧୀର ହୋଇ ବହୁ ଅର୍ଥ ବିଦାକୀ ଭାବେ ଦେଇଥିଲେ ।

(ଦୁଆର—ପିଣ୍ଡା) (ଦେହଳି—ଏରୁଣ୍ଡି ବନ୍ଧ) (ଜୁଳୁକୀ—କବାଟ କିଳଣୀ) (ଓକିଳ—ଓହଳି) (ମଦନ ଶୂଳୀ—ତା ନିକଟରେ କାମଦେବ ଶୂଳୀ ପାଇବ) (ଓଳିକି—ଦଣ୍ଡବତ)

୮୨—କିଣା ମୁଁ ଆପଣଙ୍କର

ଧୀରେ ଧୀରେ ଦାରିଦ୍ର୍ୟ ବଢ଼ି ଚାଲିଲା । ପୁନର୍ବାର ସେ ରଣପୁରରେ ଆସି ପହଞ୍ଚିଲେ । ଏଥର ଆଦର ସେପରି ଦେଖାଗଲା ନାହିଁ । ସଞ୍ଚା ବସା ମଧ୍ୟ ଦିଆହେଲା ନାହିଁ । ବାରମ୍ୱାର ଯିବା ହେତୁ ତାଙ୍କର ସ୍ତ୍ରୀ ତାଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ମନା କରୁଥିଲେ । ସେ ମନା ନମାନି ଅର୍ଥ କଷ୍ଟ ଯୋଗୁଁ ଚାଲିଆସିଲେ । ତାଙ୍କୁ ମାମୁଁ ଘରର ଅବସ୍ଥା ମଧ୍ୟ ସେତେବେଳେ ଭଲ ନ ଥିଲା । ମାମୁଁ ମାଇଁ ମରି ଯାଇଥିଲେ । ତେଣୁ ସେ ତାଙ୍କ ଘରକୁ ନଯାଇ ଅନ୍ୟତ୍ର ବସା କରି ରହିଥିଲେ । ସଞ୍ଚା ବସା ନପାଇ କ୍ଷୁଧାରେ ଆକୁଳ ହୋଇ ପୁଣି ରାଜଦ୍ୱାରକୁ ଯାଇ ରାଜାଙ୍କୁ ଭେଟି କହିଲେ;—

ପାଖରେ ବସିଣ ବଚନ ଭାଷିଲି କିଣା ମୁଁ ଆପଣଙ୍କର

ମୁଣ୍ଡକୁ ମାଇଲେ ତୁଣ୍ଡରେ ନବୋଲ କିଣା ମୁଆଁ ପଣକର ।

ମୋର ଅନ୍ୟ ଆଶ୍ରୟ ନ ଥିବାରୁ ମୁଁ ଆପଣଙ୍କର କିଣା ହୋଇ ରହିବାକୁ ପାଖରେ ବସି ସ୍ୱୀକାର କଲି । ମୁଁ ମୁଣ୍ଡିଆ ମାରିଲେ ମଧ୍ୟ ଗୋସେଇଁ କ୍ଷୁଧାର୍ଥୀକୁ ଅଧଲାକର କିଣାମୁଆଁ ଦେବାକୁ କହୁ ନାହାନ୍ତି ।

ଏହା ଶୁଣି ରାଜା ଅବଶ୍ୟ ସଞ୍ଚା ସାମଗ୍ରୀ ଦେଲେ । କିନ୍ତୁ ଅଧିକ ଆଦର ଦେଖାଇଲେ ନାହିଁ । ତଥାପି ସେ ଧୈର୍ଯ୍ୟଧରି ରହିଥିଲେ । ଯେତେବେଳେ ଏକାନ୍ତ ଅନାଦର ଦେଖିଲେ, ଏଠାରେ ଆଶା ତ୍ୟାଗ କରି ବିଦାୟ ନେବାକୁ ମନ ବଳାଇଲେ ।

୮୩—ଅନ୍ଧଦେଶକୁ ଗଲି ଦର୍ପଣ ବିକି

ରଣପୁର ଗଡ଼ରେ ରହୁଥିଲେ । ଦିନକର ଗୋଟିଏ ଛୋଟ ବିଷ୍ଣୁ ପ୍ରତିମାରେ ଅନେକଗୁଡ଼ିଏ ପାଟକନା ଗୁଡ଼ାଇ ତାକୁ ଏକାନ୍ତ ସ୍ଥୂଳ କରି ବିଦାୟ ନେବାକୁ ଯାଇ ତାହା ଶିଳ୍ପୀର ଅଭିନନ୍ଦନ କହି ରାଜାଙ୍କୁ ଭେଟିଥିଲେ । ରାଜା ପାରିଷଦମାନଙ୍କ ସହିତ ବିଜେ ହୋଇଥିଲେ । ଯଦୁମଣି ପ୍ରଦତ୍ତ ଉକ୍ତ ପାଟକନାରୁ ଲାଗେ ଲାଗେ ଦୁଇ ଚାରିଖଣ୍ଡ କନା ଫିଟାଇଲେ । କିନ୍ତୁ ଅଧିକ ଫିଟାଇବାକୁ ଭରସା କଲେ ନାହିଁ ।

ଯଦୁମଣି ଯେପରି ଠକ ସ୍ୱଭାବର ସେ ତା ମଧ୍ୟରେ କ’ଣ ରଖିଥାଇପାରେ ଭାବି ରାଜା ଉକ୍ତ କନାବିଣ୍ଡାଚିକୁ ତଳେ ଥୋଇଦେଲେ ।

ଯଦୁମଣି ମୁଣ୍ଡରେ ହାତଦେଇ କହିଲେ; ‘ହାୟ ହାୟ ଛାମୁଁ ଦରିଦ୍ରର ବିନୀତ ଅଭିନନ୍ଦନକୁ କ’ଣ କଲେ ?’ ଏହାପରେ ଗୋଟିଏ କବିତା ଗାଇଦେଲେ;—

ଅନ୍ଧଦେଶକୁ ଗଲି ଦର୍ପଣ ବିକି

କନ୍ଧ ହାତରେ ଦେଲି ଗୋଦାନ ଟେକି

ଜଡ଼ା ମଧୁରେ ଖଡ଼ା କଲି ରନ୍ଧନ

କାମୁଡ଼ା ଘୋଡ଼ା ମୁଖେ ଦେଲି ଚୁମ୍ୱନ

ହେ ରାଜା କି କଲ !

ବିଷ୍ଣୁ ପ୍ରତିମାକୁ ତଳେ ଥୋଇଲ ?

ଯଦୁମଣି ଏ ଗୀତ ଗାଉ ଗାଉ ତୁରନ୍ତ କନାଗୁଡ଼ିକ ବାହାର କରିଦେଇ ଜାଙ୍କ ସମ୍ମୁଖସ୍ଥ ମେଜ ଉପରେ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ରଞ୍ଜିତ ଧାତୁ ଖୋଦିତ ଏକ ଅତିରମଣୀୟ କ୍ଷୁଦ୍ର ବିଷ୍ଣୁ ପ୍ରତିମା ଥୋଇଦେଲେ ।

ଏହା ସତ୍ତ୍ୱେ ରାଜା କ୍ରୂଦ୍ଧ ହୋଇ ତାଙ୍କ ମୁହଁ ନ ଚାହିଁ ସେଠାରୁ ଚାଲିଗଲେ । କାରଣ କେହି କେହି ରଣପୁର ରାଜବଂଶକୁ କନ୍ଧ ଗାଦି ବୋଲି କହିଥାନ୍ତି । ତାହା ଏହି ପଦ୍ୟରେ ସୂଚିତ ହେବାରୁ ପୁଣି ଏକାନ୍ତ ବୀଭତ୍ସ ଗାଳି ଥିବାରୁ ସେ କ୍ରୁଦ୍ଧ ହୋଇଗଲେ । ସହଜେ ତ ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ସମାଦର ନଥିଲା । ଯୋଗକୁ ଏ ଘଟଣାରେ ରଣପୁର ରାଜଦ୍ୱାର ତାଙ୍କପାଇଁ ପଡ଼ିଗଲା । ସେ ଶୂନ୍ୟ ହସ୍ତରେ ଘରକୁ ଫେରି ଆସିଲେ ଓ ଅନ୍ୟ ରାଜାକୁ ଯିବାକୁ ସ୍ଥିରକଲେ ।

୮୪—ନାତୁଣୀ ବଲ୍ଲଭେ ପେଷିଲି

ବହୁ ବର୍ଷ ପରେ ଯଦୁମଣି ଏକାନ୍ତ ଦୁଃଖପ୍ରଦ ଅବସ୍ଥାରେ ଥାଇ ଅର୍ଥ ଦିଗରୁ କୌଣସି ବାଟ ନ ପାଇ ନିଜର ଏକମାତ୍ର କନ୍ୟା ରମାର ଝିଅ ଇନ୍ଦୁମତୀର ବର ବ୍ରଜବଲ୍ଲଭକୁ ଗୋଟିଏ କବିତା ଲେଖି ରଣପୁରର ନରପତିଙ୍କ ନିକଟକୁ ପଠାଇଲେ । ସେତେବେଳେ ତାଙ୍କ ପରିବାରରେ ତାଙ୍କୁ ମିଶାଇ ଆଠ ଜଣ ଥାଆନ୍ତି । ସେ ସ୍ତ୍ରୀ ପୁରୁଷ ଦୁଇ ଜଣ, ପୋଷ୍ୟପୁତ୍ର ତାଳଧ୍ୱଜ, ତାର ସ୍ତ୍ରୀ କମଳା ଏବଂ ତାର ପୁଅ ବାଳକୃଷ୍ଣ ଏବଂ ନାତୁଣୀ ଇନ୍ଦୁ, ତାର ବର ରାଜବଲ୍ଲଭ ଏବଂ ତାର ଝିଅଟିଏ ଲବଣୀ । ନିରୂପାୟ ହୋଇଥିବାରୁ ନିର୍ଲ୍ଲଜ ପରି କେଉଁ ଦିଗରୁ କୌଣସି ଆଶ୍ରୟ ନ ପାଇ ଲେଖିଲେ;—

ମଣିଫଣି ଭବରମଣୀ ଉଦ୍ଭବ ଧରଣୀଧର ପାରେଶ୍ୱର

ଦୁର୍ଗେଶ୍ୱର ବଜ୍ରଧର ବେଣୁଧର ନରେନ୍ଦ୍ର ମହାପାତ୍ରଙ୍କର

ରାଜେ ରାଜତ୍ୱ

ବିରାଜେ ମହା ମହିମାରେ

ଥାନା ଫାଣ୍ଡି ଡକା ବଡ଼ାଇ ପତାକା ଉଡ଼ଇ ନାହିଁ ସେ ସୀମାରେ ।୧।

ହରିଚନ୍ଦନ ଜଗଦେବ ତ୍ରିଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ମୁଲକର ମାଲିକ

ସେ ହେଲେ ଚାତକ ଧନ ଘନୋଦକ ବରଷୁ ଦୋଉଙ୍କ ଜନକ

ଥଣ୍ଡା ଭଜି ସେ

ମୁଣ୍ଡାଇଲେ ମୁଖେ ଏଗୀର

ଖଣ୍ଡାଇତ ବଂଶେ ଭଣ୍ଡାର କଲେ ସେ ଧଣ୍ଡାବନ୍ଧା ରଣପୁରର ।୨।

ତାକୁ ତୁଚ୍ଛ କରି ଦେବାର ଇଚ୍ଛାକୁ ଶ୍ରୀ ଦେଉ କରିଛ ଅନେକ

ଦୁଃଖୀ ରଙ୍କି ଖାଙ୍କି ଗୁଣୀ ଗୁଣବନ୍ତ ଜନେ ବରଷିଛ ଜନକ

ଯେଉଁ କାଳରେ

ଉତ୍କଳ ଦେଶେ ଛତ୍ରଭଙ୍ଗ

ସେ କାଳେ ଛାତିକି ଫୁଲାଇ ଛତିକି ଟେକାଇ ଅଛି ଉତ୍ତମାଙ୍ଗ ।୩।

ଲାଖରାଜ ରାଜେ ଭୂମି ତିନି ବାଟୂ ସେ ମୋର ପଡ଼ିଛି ବନ୍ଧାରେ

ଅଷ୍ଟ ପ୍ରାଣୀ ମୋର କଷ୍ଟ ପାଉଛନ୍ତି ପଡ଼ିଛି ମୁଁ ମହା ଧନ୍ଦାରେ

ମଣି ମଣିମା

ସରିଲି ସରିଲି ସରିଲି

ହାତୁଣୀ ବଲ୍ଲଭଦ୍ୱାରାନୁସରଣେ ନାତୁଣୀ ବଲ୍ଲଭେ ପେଷିଲି ।୪।

ଟୀକା—(ମଣିଫଣି) ମଣିନାଗ; (ଭବରମଣୀ) ଦୁର୍ଗାଙ୍କ ଅଧିଷ୍ଠିତ ଭୂମିରୁ ଉଦ୍ଭବ, (ପାରେଶ୍ୱର) ପରିତ୍ରାଣକର୍ତ୍ତା, ଦୁର୍ଗେଶ୍ୱର) ରାଜା ବଜ୍ରଧର ବେଣୁଧର ନରେନ୍ଦ୍ର ମହାପାତ୍ରଙ୍କର ରାଜକୀୟ ରାଜତ୍ୱ ମହାମହିମାରେ ବିରାଜେ । ଯହିଁ ସେ ସୀମାରେ ବିଦେଶୀ ଅନୁକରଣରେ ଥାନା, ଫାଣ୍ଡି ଇତ୍ୟାଦି । (ଡକା ବଡ଼ାଇ) ଗର୍ବିତ ଧ୍ୱନିର ପତାକା ଉଡ଼େ ନାହିଁ, ଯେ ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିକୁ ଅକ୍ଷୁର୍ଣ୍ଣ କରି ରଖିଛନ୍ତି ।୧।

(ହରିଚନ୍ଦନ ଜଗଦେବ) ଆଠଗଡ଼ର ରାମଚନ୍ଦ୍ର ହରିଚନ୍ଦନ ଜଗଦେବ, ଯେ କି ତିନିଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ମୁଲକର ମାଲିକ ସେ ଆପଣଙ୍କ ପିତାଙ୍କଠାରୁ ବିନା ଲେଖାରେ ରଣପୁରର ଜଣେ ଖଣ୍ଡେଇତ ବଂଶଧରଙ୍କ ମଧ୍ୟସ୍ଥତାରେ ଚାରିଲକ୍ଷ ଟଙ୍କା ଧାର ନେଇଗଲେ । (ବୋଉଙ୍କ) ଛାମୁଙ୍କ (ଜନକ) ପିତା (ଧନ ଘନୋଦକ) ଧନ ସ୍ୱରୂପ ମେଘରୁ ଜଳ ବରଷୁ ଥିବାଯୋଗୁଁ ସେ (ହରିଚନ୍ଦନ) ଚାତକ ସ୍ୱରୂପ ହେଲେ । ତଦ୍ଦ୍ୱାରା ସେ, (ଥଣ୍ଡାଭଜି) ଅସୁବିଧା ମେଣ୍ଟାଇଲେ । କିନ୍ତୁ ପରିଶୋଧ ବେଳକୁ ମୁଖେ (ଏଗୀର) ଏପରି କଥା (ମଣ୍ତାଇଲେ) ପ୍ରକାଶିତ କଲେ ଯେ ସେ (ଧଣ୍ଡାବନ୍ଧା) ମଣିନାଗ ଦୁର୍ଗାଙ୍କ ଧଣ୍ଡାବନ୍ଧା ରଣପୁରର ଖଣ୍ଡାୟତ ବଂଶରେ (ଭଣ୍ଡାର କଲେ), ସେ ଟଙ୍କା ଦେଇଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ତାହା ଖଣ୍ଡେଇତ ସରଦାର ଅସ୍ୱୀକାର କଲେ । ବିନା ଲେଖା ପଢ଼ାରେ ବିଶ୍ୱାସରେ ଏହା ହୋଇଥିଲା । ମଦ୍ୟପି ସ୍ତ୍ରୈଣ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଜଗଦେବ ଏପରି ଠକିଦେଲେ ୧୮୫୩ରେ । ୧୮୫୪ ରେ ଆଠଗଡ଼ ଖଜଣା ବାକିରେ ନିଲାମ ହେଲା । ତାହା ଖଲିକୋଟ କିଣିନେଲେ । ଧର୍ମପ୍ରାଣ ରଣପୁର ରାଜା ତତ୍‌ପ୍ରତି ମନ ବଳାଇଲେ ନାହିଁ ।୨।

ସେହି ପ୍ରତିଶୋଧ ଇଚ୍ଛାକୁ ତୁଚ୍ଛ କରିଦେବାର ଇଚ୍ଛାକୁ ଛାମୁଁ କେବଳ ନୁହେଁ, ଏପରି ବହୁତ କରିଅଛନ୍ତି । ପାରିଥିଲେ ସେ କାହିଁକି, ଏପରି ଯେଉଁମାନେ ଛାମୁଁଙ୍କ ପିତାଙ୍କୁ ଠକିଥିଲେ, ନିଶ୍ଚୟ ପ୍ରତିଶୋଧ ନେଇଥାନ୍ତେ । କିନ୍ତୁ ଆପଣ ଏକାନ୍ତ ଦୟାବନ୍ତ ଅଟନ୍ତି । ଦୁଃଖୀ, ରଙ୍କି, ଖାଙ୍କି, ବେଶ୍ୟା, ଗୁଣୀ, ଗୁଣବନ୍ତ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କ ଶୁଷ୍କ ପ୍ରାଣରେ ଜନକ ସ୍ୱରୂପ ଦୟା ବର୍ଷା କରିଛ । ବିଶେଷରେ ୧୮୫୭ରେ ଯେତେବେଳେ ଉତ୍କଳ ଦେଶରେ (ଛତ୍ରଭଙ୍ଗ) ଭୀଷଣ ବିଦ୍ରୋହ ଲାଗିଥିଲା ସେକାଳ ହେ (ଉତ୍ତମାଙ୍ଗ) ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଗୋସାଇଁ, ଛାତିକି ଫୁଲାଇ, ଛତିକି ଟେକାଇ ଅଛି ।୩।

ଅତି ଦୁଃଖର କଥା ଯେ, ଲାଖରାଜ (ରାଜେ) ସମ୍ୱନ୍ଧୀୟ ଭୂମି ତିନିବାଟୀ ମୋର ବନ୍ଧା ପଡ଼ିଛି । ମୋର ଅଷ୍ଟପ୍ରାଣୀ ଅଭାବ ଯୋଗୁଁ ବଡ଼ କଷ୍ଟ ଭୋଗ କରୁଅଛନ୍ତି । ତେଣୁ ମୁଁ ମହା ଧନ୍ଦାରେ ପଡ଼ିଛି । ହେ (ମଣି) ଶ୍ରେଷ୍ଠତମ (ମଣିମା) ରାଜା, ମୁଁ ସରିଲି, ସରିଲି, ସରିଲି । ତେଣୁ ଏପରି ଅବସ୍ଥାରେ (ହାତୁଣୀ ବଲ୍ଲଭ) ହାତୀ ଦ୍ୱାର ଅନୁସରଣରେ ମୋର ନାତୁଣୀ (ବଲ୍ଲଭ) ବରକୁ ପଠାଇଲି । (ରଣପୁରରେ ହାତୁଣୀ ବଲ୍ଲଭ ହାତୀଦ୍ୱାର ଅଛି) ।୪।

ଏହି କବିତାଟି ରାଜବଲ୍ଲଭ ଏକତାରା ସାହାଯ୍ୟରେ ଗାନ କରନ୍ତେ ତରୁଣ ରାଜା ଦେଖାଦେଇ ତିନିଶତ ମୁଦ୍ରା ଦାନକରି ତାଙ୍କର ମହୋପକାର ସାଧନ କରିଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କ ପ୍ରତି ଯଦୁମଣି ଯେ ଅପମାନ ଦେଇଥିଲେ, ତାହା ଭୁଲିଯାଇଥିଲେ । ଏହି କବିତାଟି ରାଜଦରବାରରେ ସଙ୍ଗୀତ ଆକାରରେ ବହୁବାର ଗାନ ହେବାର ସୁଯୋଗ ଲଭିଥିଲା । ଏମନ୍ତ କି ଏହା ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ନଗରେ ନଗରେ ସେତେବେଳେ ଲୋକେ ସ୍ୱର ତୋଳି ଗାଉଥିଲେ ।

୮୫—ମାଣକର ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ଭାତା

ଥରେ କବି ଯଦୁମଣି ମହାପାତ୍ର ଅତିଦୁଃଖରେ କାଳଯାପନ କରୁଥିବାରୁ ଖଞ୍ଜନା କହିଲେ, ମାମୁଁ ଘର ଗାଁ ଟିକିଏ ବୁଲି ଆସ । ପୁଣି କିପରି ଚଳିବା ? ଭୀଷଣ ଗ୍ରୀଷ୍ମ ସମୟ । ତାଙ୍କର ଏକା ଅଭାବ ନୁହେ, ସେତେବେଳେ ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ଅଭାବ ଲାଗି ରହିଥାଏ । କାରଣ ପୂର୍ବ ବର୍ଷ ଭଲ ଫସଲ ହୋଇ ନ ଥିବାରୁ ଚୈତ ମାସରୁ ଧାନ ଧର୍ମ୍ମ ସରିଯାଇଥାଏ । ଲୋକେ ବାର ଅଖାଦ୍ୟ ଖାଇ ଜୀବନ ରକ୍ଷା କରୁଥାନ୍ତି ।

ସେ ବର୍ଷ ବାଉଁଶ ଧାନ ଆସିଥିବାରୁ ତାହାକୁ ମଧ୍ୟ ଲୋକେ ନାନା ଉପାୟରେ ଖାଉଥାନ୍ତି । ଯାହାହେଉ ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କ କଥା ମାନି ଅନିଚ୍ଛା ସତ୍ତ୍ୱେ ଯଦୁମଣି ମାମୁଁ ଘରକୁ ବାହାରିଲେ । ଗ୍ରାମରେ ବହୁ ଲୋକ ଯିବାବେଳେ ପଚାରିଲେ କୁଆଡ଼େ ଅନୁକୂଳ କରିବା ହେଉଛି ?

ସେ ସେମାନଙ୍କୁ ମାମୁଁ ଘରକୁ ଯିବା ଖବର ଦେଇ ଧୀରେ ବାଟ ଚାଲିଲେ । ଏପରି ସେଦିନ ଯାଇ ସୁନାଖଳାରେ ପହଞ୍ଚି ରାତ୍ର ସେଠାରେ ରହିଲେ । ଶୁଣିଲେ ଯେ ଆଉ ଆଗକୁ ଯାଇ ହେବ ନାହିଁ । ପଥ ଏକ ପ୍ରକାର ବନ୍ଦ ହୋଇ–ଗଲାଣି । ଏପରି କି ତାଙ୍କୁ ସେ ଭୟାବହ ପଥ ଦେଇ ରଣପୁର ଗଡ଼କୁ ଯିବାକୁ କେହି ଛାଡ଼ିଦେଲେ ନାହିଁ । ବରଂ ତାଙ୍କ ଅସୁବିଧା ଯଥାସାଧ୍ୟ ମୋଚନ କରି ଫେରାଇଦେଲେ ।

ସେ ତା’ପରଦିନ ଘରକୁ ଫେରି ଆସିବାର ଦେଖି ଲୋକେ ପଚାରିଲେ—ମହାପାତ୍ରେ ! କାହିଁକି ଫେରି ଆସିବା ହେଲା କି ?

ଯଦୁମଣି ଉତ୍ତରରେ କହିଥିଲେ—

ମାଣକର ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ଭ୍ରାତା ବିଲୋମକର

ବିଜେ କରିଅଛନ୍ତି ସେ ରଣପୁରର ।

ଲୋକ ବେଢ଼ିଗଲେ । ଅର୍ଥ ବାହାରିଲା—ମାଣକର ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ଭ୍ରାତା ହେଲା ଡିବା । ନୂଆଗଡ଼ରେ ମାଣ, ଡିବା, ଗଉଣୀ ମାପ ଚଳେ । ତେଣୁ ଡିବାକୁ ବିଲୋମ କଲେ ବା ବିପରୀତ କଲେ ‘ବାଡ଼ି’ ଅର୍ଥାତ୍ ବାଡ଼ି ଯେ ହଇଜା ରଣପୁରରେ ଲାଗିଛି । ସେ କହିଲେ—’‘ଆଉ କେମିତି ଯିବି ? ସୁନାଖଳାରୁ ମୋତେ କେହି ଛାଡ଼ି ନ ଦେବାରୁ ଫେରିଆସିଲି ।”

ତାହା ଶୁଣି ସମସ୍ତେ ସ୍ତମ୍ଭିତ ହୋଇଗଲେ ।

୮୬—ଅନୁଗୁଳ ଜଗଦେବ

ବିନାୟକ ସିଂହ ମାନଧାତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ କବି କିପରି ସମୟ ଅତିବାହିତ କରିବେ ତାହା ହିଁ ଭାବୁଥାନ୍ତି । କେହି କେହି କହିଲେ, ଆପଣ ଅନୁଗୁଳ ଜଗଦେବଙ୍କୁ ଜିଣିପାରିବେ ନାହିଁ । ସେ ହେଉଛନ୍ତି ଖଣ୍ଟ ଶିରୋମଣି । ସେ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କୁ ଯାହା ବିଦାକୀ ଦିଅନ୍ତି, ତାହା ଏବଂ ତା ସାଙ୍ଗକୁ ବାକି ଯାହା କମରରେ ଥାଏ ବାଟରୁ ଖଣ୍ଟ ପଠାଇ ଲୁଟି କରି ନେଇଯାନ୍ତି । ଏହା ଶୁଣି ଯଦୁମଣି କକ୍ଷା ବାନ୍ଧି ଅନୁଗୁଳ ଅଭିମୁଖରେ ଯାତ୍ରା କଲେ । ରାଜା ସୋମନାଥ ଜଗଦେବ ଯେପରି ରସିକ, ସେପରି ନିଷ୍ଠୁର । ତାଙ୍କରି ସମୟରେ ଅନୁଗୁଳ ଖାସ୍ ହେଲା । ରାଜା ଭୀଷଣ ଅତ୍ୟାଚାରୀ ଥିଲେ ।

ଯଦୁମଣି ରାଜଧାନୀ ପୁରୁଣାଗଡ଼ରେ ପହଞ୍ଚି ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରରେ ଆଶ୍ରୟ ପାଇଲେ । ରାଜା ପରିଚୟ ପାଇ ବସା ସଞ୍ଚାର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରିଦେଲେ । କିଛିଦିନ ରହି ପାଠ ଶାସ୍ତ୍ର ଚର୍ଚ୍ଚାକରି ଦିନେ ସ୍ୱ ରାଜ୍ୟକୁ ଫେରିଯିବାକୁ ରାଜାଙ୍କୁ ଜଣାଇଲେ । ଫଳରେ ଉପଯୁକ୍ତ ବିଦାକୀ ଦେବାକୁ ପାତ୍ରଙ୍କୁ ଆଦେଶ ହୋଇଗଲା । ଯଦୁମଣି ବିଦାୟ ଦିନର ପୂର୍ବଦିନ ଜଣାଇଲେ ଯେ, ସେ ଛାମୁଁଙ୍କୁ ଗୋଟିଏ ନୂତନ ବିଦ୍ୟାର ସନ୍ଧାନ ଦେବାକୁ ଭାବିଛନ୍ତି । ଗୋସେଇଁ ତଦ୍ଦ୍ୱାରା ତିରସ୍କରଣୀ ବିଦ୍ୟାର ମହତ୍ତ୍ୱ ଜାଣିଯିବେ । ସେ ତାହା ତନ୍ତ୍ର ସାଧନା କରି ଲାଭ କରିଛନ୍ତି ।

ରାଜା ଉତ୍ସାହିତ ହେଲେ ଏବଂ ତା ପରଦିନ ପ୍ରାତଃ କାଳରେ ପାରିଷଦ–ମାନଙ୍କ ସମକ୍ଷରେ ଯଦୁମଣି ସେ ବିଦ୍ୟା ଭୋଜ ବାଜି ପରି ଦେଖାଇବାକୁ ପହଞ୍ଚିଲେ । ଗୋଟିଏ ଚିତ୍ର ବିଚିତ୍ର ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷକ ବାକ୍‌ସ ମଧ୍ୟରୁ କ୍ରମାନ୍ୱୟରେ ସୁନ୍ଦର ସୁନ୍ଦର ସାତଗୋଟି ବାକ୍‌ସ କାଢ଼ି ଆଣି ବାହାରେ ରଖିଲେ । ଏହା ସେ ଗ୍ରାମରୁ ସାଥିରେ ଗଢ଼ି ନେଇଥିଲେ ।

ତା’ପରେ କାଠିଦ୍ୱାରା ଫ୍ରେମ ହୋଇ ଟାଣି ହୋଇ ଥିବା ଖଣ୍ଡିଏ ଅତି ଚିକ୍‌କଣ ଚିନାଂଶୁକ କନା, ଯାହାର ଗୋଟିଏ କ୍ଷୁଦ୍ର ବେଣ୍ଟ ଧରିବାକୁ ଥିଲା, ତାହା ଅତି ସତର୍କରେ ବାହାରକରି ‘କଂ କାମାଖ୍ୟାୟୈ’ ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ଅକ୍ଷର ରଜାଙ୍କ କର୍ଣ୍ଣରେ ଶୁଣେଇ କହିଲେ, ଆପଣ ଏ ମନ୍ତ୍ରଟି ମନେ ମନେ ଗାଇ ଗାଇ ଦେଖିଲେ ଏହି କ୍ରମାନ୍ୱୟରେ ସାନ ବଡ଼ ଥିବା ବାକ୍‌ସରେ ଆପଣଙ୍କ ସପ୍ତପୁରୁଷଙ୍କୁ ଦେଖି–ପାରିବେ । ସେ ଯେପରି ଆୟୋଜନ ହୋଇଥିଲା ସେଥିରେ ଚାର୍ବାକ୍ ମଧ୍ୟ ଅସନ୍ଦିଗ୍‌ଧ ହୋଇଯିବେ ।

ଉଗ୍ର ରାଜା ତାହା ଧାରଣ କଲାମାତ୍ରେ ଯଦୁମଣି ରାଜାଙ୍କ କାନରେ କହିଲେ—’‘ଆଜ୍ଞା, ଜାରଜ ହୋଇଥିଲେ, କେବେହେଁ ଦେଖାଯିବ ନାହିଁ । ତେଣୁ କ୍ଷମା କରିବେ ।”

ରାଜା ବାରମ୍ବାର ଦେଖିଲେ; କିନ୍ତୁ କିଛି ଦେଖିପାରୁ ନ ଥାନ୍ତି । ଶେଷକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇ ସପ୍ତପୁରୁଷଙ୍କୁ ଦେଖିଲି ବୋଲି କହି ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଏକାନ୍ତ ପ୍ରଶଂସା କରି ବସିଲେ । ଏହାପରେ ମନ୍ତ୍ରୀ, ପାତ୍ର, କଟୁଆଳ, ସେନାପତି ସମସ୍ତେ ଦେଖି କହିଲେ; ବିଚିତ୍ର ଏ କନାଟିକର ଗୁଣ । ପରିଷ୍କାର ଦେଖାଯାଉଛି । କିଏ କାହାକୁ କହୁଛି କିଛି ନ ଦିଶୁଛି ବୋଲି, କିଏ କିଆଁ ଜାରଜ ବୋଲି ପ୍ରମାଣିତ ହେବ ?

ସମସ୍ତେ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ପ୍ରଶଂସା କରି ବସିଲେ । ରାଜାଙ୍କୁ ଉକ୍ତ ବାକ୍‌ସଟି ସେ ଭେଟି ସ୍ୱରୂପ ଦେଇଦେଲେ । ଏହା ଫଳରେ ଅଚିରେ ବହୁମୁଲ୍ୟ ପଦାର୍ଥ, ଯଥା—ପାଟ, ଶାଲ, କୁଣ୍ଡଳ, ମୁଦ୍ରିକା ଆଦି ସହିତ ଏକୋତ୍ତର ଶତମୁଦ୍ରା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ବିଦାକୀ ଦିଆଗଲା ।

ଚତୁର ଯଦୁମଣି ଦେଖିଲେ ସବୁ ତ ହେଲା । କିନ୍ତୁ ବାଟରୁ ଖଣ୍ଟପିଟି ଯେବେ ଏସବୁ ନିଅନ୍ତି, କେଉଁ ଲାଭ ପାଇବି ? ସେ ଜାଣନ୍ତି ଯେ ଏଠାର ବହୁଲୋକ ଶ୍ଳୀଳତାରୁ ଦୂରରେ ଅଛନ୍ତି । ରାଜାଙ୍କ ଲାଗି ମାନବିକତା ମଧ୍ୟ ସମାଧି ନେଇଛି ।

ଯାହା ହେଉ ଉପାୟ କରି ସେଦିନ ଜଗନ୍ନାଥ ମନ୍ଦିରରେ ଦ୍ୱିପ୍ରହରେ କବାଟ ଦେଇ ଶୋଇ ରହିଲେ । ସନ୍ଧ୍ୟା ପୂର୍ବରୁ ପହଡ଼ ଭାଙ୍ଗିବା ନୀତି ଲାଗି ପଣ୍ଡା, ପଶୁପାଳକ ଆସି ଦେଖନ୍ତି, ମନ୍ଦିର ଚଉରସ ବନ୍ଦ । ଡାକିଲେ, କବାଟ ବାଡ଼େଇଲେ, କେବେ ଭିତର କବାଟ ଫିଟିଲା ନାହିଁ । ତେଣୁ ସେ ରାଜାଙ୍କୁ ଜଣାଇବାରୁ କ୍ରୋଧରେ ବୀରବର ରାଜା ଆସି ପହଞ୍ଚିଲେ ଏବଂ କବାଟରେ ଆଘାତ ଦେଇ ଗର୍ଜ୍ଜନ କଲେ । ଯଦୁମଣି କବାଟ ଫିଟାଇ ଆଖି ମଳି ମଳି କହିଲେ—’‘ମୋର କି ଦୁର୍ଭାଗ୍ୟ ଯେ ମୁଁ ଛାମୁଙ୍କୁ ପାଆରେ ବିଜେ କରାଇଲି । ସକାଳେ ବଡ଼ କ୍ଳାନ୍ତ ହୋଇ ପଡ଼ିଥିଲି ଆଜ୍ଞା ! ନିଦ୍ରାରେ ଅସାଷ୍ଟ ହୋଇ ପଡ଼ିଗଲି । ମୋର ତ ଚେତା ଚଇତନ ନାହିଁ । ଏଠି ଏ କି ଘଟଣା ? ଦେବତା ମଧ୍ୟ କ’ଣ ଅଜ୍ଞାନ ହୋଇ ଶୋଇ ପଡ଼ିଥିଲେ ? ମୁଁ ଠାକୁରଙ୍କର ଚିତ୍ରକର । ମୁଁ କେତେ ଘଟଣାରେ ଜାଣେ ଯେ ଠାକୁର ନିଶ୍ଚୟ ଉଠାଇଦେବେ ।

ରାଜା ଏ ଘଟଣା କ’ଣ ବୁଝିପାରିଲେ ନାହିଁ । ଜଣେ ବିଜ୍ଞ ବ୍ୟକ୍ତି ଏପରି କ’ଣ କହିଲେ ? ସକାଳ ଘଟଣାରେ ସେ ଭାବିଲେ କାଳେ ସେ ଜାରଜ ହୋଇଥିବେ ତାଙ୍କୁ ସାତ ପୁରୁଷତ ଦେଖାଗଲା ନାହିଁ । ଅନ୍ୟମାନେ ତ ପୁଣି ଦେଖିଲେ । ସେ ଯାହା ହେଉ, ଏ ଦେବତା କଥା କ’ଣ ?

ଯଦୁମଣି ବୁଝାଇଦେଲେ ଯେ, ଦେବତା ଡାକିଲେ ନିଶ୍ଚୟ ‘ଓ’ କରିବେ । ଏହା ମିଥ୍ୟା ହେଲେ ସେ ମୁଣ୍ଡ କାଟ ଶାସ୍ତି ପାଇବେ । ତାଙ୍କ ସହିତ ନିପୁଣ ବିଶ୍ୱାସୀ ବିଜ୍ଞ ପାରିଷଦ ଦୁଇ ଜଣ ଦିଆଯାଉ ।

ତାହା ହିଁ ହେଲା । ହାତୀରେ ଦୁଇଜଣ ବିଶିଷ୍ଟ କର୍ମଚାରୀଙ୍କୁ ସାଙ୍ଗରେ ଘେନି ଏହି ଦେବତା ସମସ୍ୟାର ସତ୍ୟାସତ୍ୟ ପରୀକ୍ଷା ଦେବାକୁ ନିଜ ବିଦାକୀମାନ ଯତ୍ନରେ ଧରି ଗୃହାଭିମୁଖୀନ ହେଲେ । ଫଳରେ ଖଣ୍ଟ ଦୌରାତ୍ମ୍ୟରୁ ଉଦ୍ଧାର ପାଇ ନିରାପଦରେ ଗୃହରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ।

କର୍ମଚାରୀ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଖାଦ୍ୟପେୟରେ ପରମ ସନ୍ତୋଷ ଦେଇ ଗଡ଼ ବୁଲାଇ ଆଣି ପାଖେ ପାଖେ ରାତ୍ର ଶୟନ କଲେ । ସେ କହିଥିଲେ ଯେ ନିଶୂନ ରାତିରେ ଏ ପରୀକ୍ଷା ସହଜ ହେବ । ତେଣୁ ତାଙ୍କ ଗ୍ରାମର ଏକ ମନ୍ଦିର, ଯେଉଁ ଦେଉଳକୁ ଲାଗି ଦେବତା ସଂଜ୍ଞାଧାରୀ ପଣ୍ଡାମାନଙ୍କ ଘର; ସେଠାକୁ ଗୋପନରେ ନେଇ ଡାକିଲେ;—

‘‘ଆହେ ଦେବତା !” ନିଦ ବାଉଳାରେ ଦେବତା ସଂଜ୍ଞାଧାରୀ କେହି ଉତ୍ତର ଦେଲେ; —

‘‘ହୁଁ ହୁଁ”; ପୁନର୍ବାର ମଧ୍ୟ ଡାକିଲେ, ‘‘ଆହେ ଦେବତା !” ଶୁଭିଲା;—’‘ହାଁ, ହାଁ କଣ କହୁଛ ?”

ଅନୁଗୁଳର ଏହି କର୍ମ୍ମଚାରୀ ଦୁଇଜଣ ଭୟରେ ବହୁଦୂର ଘୁଞ୍ଚିଯିବା ଦେଖି ଧୂର୍ତ୍ତି ଯଦୁମଣି ସେମାନଙ୍କୁ ଅଭୟ ଦେଇ ସାଥିରେ ନେଇଆସିଲେ । କର୍ମ୍ମଚାରୀମାନେ ହାତୀରୁ ଓହ୍ଲାଇଲା ବେଳୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସହିତ ମିଶି ରହିଥିଲେ ହେଁ, ଏଥିରେ କୌଣସି କପଟ ଥିବାର ସେମାନେ କାଳେ ଭାବିବେ, ତେଣୁ ରାତ୍ର ପାହାନ୍ତାରୁ ସେମାନଙ୍କୁ ବିଦାୟ ଦେବାକୁ ଯାଇ ଆଉ ଏକ ମନ୍ଦିର ନିକଟରେ ଦେବତାର ହାଁ, ହାଁ ଧ୍ୱନି ମଧ୍ୟ ଶୁଣାଇ ଦେଇଥିଲେ ।

ସେତେବେଳେ ଦେଶରେ ଅନ୍ଧବିଶ୍ୱାସ ପୂରି ରହିଥିଲା ଓ ଯାହାଦ୍ୱାରା କି ସେ ଏପରି ଦୁର୍ଦ୍ଦାନ୍ତ ରାଜା ସୋମନାଥ ଜଗଦେବଙ୍କଠାରୁ ଧନ ସଂଗ୍ରହ କରିପାରିଥିଲେ ।

୮୨—ଖଲ୍ଲିକୋଟ ମର୍ଦ୍ଦରାଜ

ଖଲ୍ଲିକୋଟରେ ନାରାୟଣ ମର୍ଦ୍ଦରାଜ ରାଜା ଥାନ୍ତି । ସେ ବଡ଼ ସହିଷ୍ଣୁ, ଭଦ୍ର ଓ ଧୀର ଲୋକ ଥିଲେ । ବହୁକାଳ ପରେ ତାଙ୍କ ପାଖକୁ ଯିବାରୁ ରାଜା ସ୍ନେହର ସହିତ ପଚାରିଲେ;—

‘‘କାରିଗରେ ! ତୁମର ସବୁ କୁଶଳ ତ ?”

ଯଦୁମଣି ତାର ଉତ୍ତରରେ ତଳଲିଖିତ କବିତାଟି ଗାନ କରିଥିଲେ ।

ମଣିମା ! ମୋହର କରମ ଗାରେ

ସ୍ନେହ ନ ଛାଡ଼ିଲା କର ମଗାରେ ।

ହେ ରାଜା ! ମୋ ଜନ୍ମଟା ଏପରି ଦୁଃଖ ଦାୟକ ଯେ ଭାଗ୍ୟରେ ଲେଖାଅଛି ମୋର ହସ୍ତ କେବଳ ମାଗିବାରୁ ସ୍ନେହ ଛାଡ଼ିପାରୁ ନାହିଁ । ଭିକ୍ଷା ନୈବ ଚ ନୈବ ଚ, ମୁଁ ଜାଣିଲେ ହେଁ କଦାପି ନିରସ୍ତ ରହିପାରୁ ନାହିଁ ।

ଏଥିରେ ରାଜା ନାରାୟଣ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ବହୁ ଆଶ୍ୱାସନା ଦେଇ ଦୟାକରି ଙ୍କର ସେ ସମୟର ଯାବତୀୟ ଅଭାବ ପୂରଣ ପାଇଁ ବହୁ ଅର୍ଥ ସାହାଯ୍ୟ ଦେଇ ତାଙ୍କୁ ବିଦା କରିଥିଲେ ।

୮୮—ତିଗିରିଆ ଚମୂପତି

ତିଗିରିଆ ରାଜା ଚମୂପତି ସିଂହଙ୍କ ପାଟମହାଦେଈଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁୱ ହେବାରୁ ତାଙ୍କର ଯୁବରାଜ ବନମାଳୀ ଓ ଜେମା ରତ୍ନମାଳୀ ଥିବା ଯୋଗୁଁ ପାତ୍ର ମନ୍ତ୍ରୀମାନେ ଦ୍ୱିତୀୟ ବାର ପରିଗ୍ରହ କରିବାକୁ ନିଷେଧ କରୁଥିଲେ । ରାଜା ନ ମାନି ଦ୍ୱିତୀୟ ବାର ପରିଗ୍ରହ କଲେ । କିନ୍ତୁ ରାଜାଙ୍କର ପାଟଜେମା ଶୋଭାରାଣୀ ସୁପଣ୍ଡିତା ରତ୍ନମାଳୀ ନରସିଂହପୁରରେ ମଙ୍ଗଳକୃତ୍ୟ ହୋଇଗଲେ ୧୮୬୨ ରେ । ଅତି ବୃଦ୍ଧ ବୟସରେ ଏହି ମଙ୍ଗଳକୃତ୍ୟ ସମୟରେ ଯଦୁମଣି ଶାଳୀଘରକୁ ମାନପୁର ଆସିଥାନ୍ତି ।

ରାଜାଙ୍କର ନୂତନ ରାଣୀ କଳାବତୀ ପ୍ରୌଢ଼ରାଜାଙ୍କୁ ବଡ଼ ହଇରାଣ କରୁଥାନ୍ତି । ରାଜା କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ମନ ଲାଖିବା ଲାଗି ଯୁବକ ପରି ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଥାନ୍ତି । ଦିନେ ରାଜା ସାହେବଙ୍କ ସହିତ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଦେଖାହେଲା । ରାଜା ଗୋପନରେ ନିଜର ଦୁଃଖ କହନ୍ତେ ଯଦୁମଣି ଗାଇଦେଲେ;—

କଳାଇକି ସିନା ବଳାଇ ଧଇଲି ଚାହୁଁଛି ଏଣିକି ତେଣିକି,

ଯୁବାକାଳେ ଯାହା ଦେଖା ତ ନ ଥିଲା ମହଣ ହେଉଛି ଏଣିକି ।

କଳାବତୀ ଏକ ସା’ନ୍ତିଆ ଝିଅ ଥିଲା । ସେ ମଧ୍ୟ ଚରିତ୍ରରେ ତ୍ରୁଟି ଘଟାଇବା ଲକ୍ଷରେ ଏଣେତେଣେ ଆଶା କରୁଥିଲେ । କବିଙ୍କର ଏହି ବାକ୍ୟବାଣରେ ତାଙ୍କର ଚରିତ୍ର ସଂଶୋଧିତ ହୋଇଥିଲା ବୋଲି କଥିତ ଅଛି । ସେ ଏହି ରଚନା ଶୁଣିବା ପରେ ସ୍ୱାମୀଙ୍କର ପୂର୍ଣ୍ଣ ସହଯୋଗିନୀ ହୋଇଥିଲେ ବୋଲି ଶୁଣାଯାଏ ।

୮୯—ତିଗିରିଆ ମାନପୁର

ମାନପୁର ମୌଜାରେ ଗୋଟିଏ ଦରିଦ୍ର ଚାଷୁଣୀ ଘର, ଚିତ୍ରକରଙ୍କ ଘର ପାଖରେ । ଯଦୁମଣି ଯେବେ ଆସିଲେ ତାହା କଥା ଶୁଣନ୍ତି । ସେ ମାଇପିଟି ଭାରି ଉଚ୍ଚମନା ଥାଏ । ତା ପୁଅର ପାଞ୍ଚବରଷ ଯାଏ ନାଁ ଦେଇ ନ ଥିଲା । ତା ବର ତାକୁ ନାଁ ଦେଇଥିଲା ‘ବାଜିଆ’ । ମାଇକିନାଁର ମନ ମାନିଲା ନାହିଁ । ସେ କହିଲା, ମୋ ପୁଅ ନାଁ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ । କାରଣ ସେ ଏଥି ମଧ୍ୟରେ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଦେଖି ଆସିଥିଲା । ଯଦୁମଣି ମନାକଲେ ‘‘ଆଲୋ ପଧାନୁଣି ! ଏଡ଼େ ବଡ଼ ନାଁ ତୁ ଦେନାଁ । ତାକୁ ପାରିବୁ ନାହିଁ ।”—ସେ ତାଙ୍କ କଥା ନରଖି ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଦେଲା ।

ବହୁଦିନ ପରେ ଯଦୁମଣି ସଢ଼ୁଘରକୁ ଆସି ଦେଖିଲେ ଯେ, ତାର ବର ମରିଯାଇଛି । ତା ଯୁବା ପୁଅ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ବିଧବା ପ୍ରୌଢ଼ା ମାଆକୁ ନିତି ମାଡ଼ ଚଢ଼ାଉଛି, ସାମାନ୍ୟ ସାମାନ୍ୟ ଦୋଷରେ । ତେଣୁ ଯଦୁମଣି ତାକୁ କହିଥିଲେ;—

ପୁଅ ନାଁ ଦେଲୁ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ

ଏବେ ତୋ ପିଠିରେ ବାଜେ ନିର୍ଧୂମ ।

ଏହା ଶୁଣି ଝଟକମଣି ହସି ହସି ଗଡ଼ି ଯାଇଥିଲା । ଏ ପ୍ରବଚନ ପ୍ରଚାର ହୁଅନ୍ତେ, ସେ ଟୋକା ମଧ୍ୟ ଟିକିଏ ସତର୍କ ରହିଥିଲା ।

୯୦—ବୌଦ୍ଧ ଭଞ୍ଜ

ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟରେ ଥରେ ଯଦୁମଣି ବୌଦ ଗଡ଼କୁ ଯାଇଥିଲେ । ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ସମାଦର କରି ବସା ସଞ୍ଚାର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ କରି ଦେଇଥାନ୍ତି । ଯଦୁମଣି ରାଜାଙ୍କ ସମାଦରରେ ଏକାନ୍ତ ମୁଗ୍‌ଧ ହୋଇ ଯେଉଁଦିନ ବିଦାୟ ନେବେ ବୋଲି ଜଣେଇଲେ, ସେ ଦିନ ରାଜା ତାଙ୍କୁ ଯଥୋଚିତ ପୁରସ୍କାର ଦେଲେ ଏବଂ ବିଦାୟ ବେଳେ କହିଲେ;—

‘‘ତୁମ୍ଭେ ତ ଏକ୍ଷଣି ଆଉ ନୂଆଗଡ଼ ଦରବାରରେ ନାହିଁ । ରାଜା ବିନାୟକ ତ ଚାଲିଗଲେ । ତୁମ୍ଭେ ଆମ୍ଭ ଛାମୁଁରେ ଚାକିରୀ କରି ରହିଲେ ଭଲ ହୁଅନ୍ତା ନାହିଁକି ?”—

ଯଦୁମଣିତ କେଉଁଠି ପରାଧୀନ ନଥିଲେ । ସେ ନୂଆଗଡ଼ ମାନଧାତାଙ୍କର ସ୍ନେହାସ୍ପଦ ସଖାପରି ରହିଥିଲେ । ରାଜାଙ୍କ ମନରୁ ଏହି ଭ୍ରମ ଧାରଣା ଦୂର କରିବା ଲାଗି ସେ କହିଲେ;—

ଅବଧାନ ହେଲେ ତୁ ଛାମୁକୁତା

ଅବଶ୍ୟ ହୁଅନ୍ତି ମୁଁ ଛାମୁ କୁତା ।

ସାଧାରଣ ଅର୍ଥ ହେଲା—ତୁଛାରେ ମୁକୁତାଗୁଡ଼ିଏ ଅବଧାନ ହେଲେ ମୁଁ ଛାମୁଁଙ୍କର କୁତା ଚାକର ହୁଅନ୍ତି । ଅନ୍ୟାର୍ଥ:—ଛାମୁଁ କୁତା ହେବା କଥା ଅବଧାନ ହେଲେ ମୁଁ ଅବଶ୍ୟ ଛାମୁଁ କୁତା ହୁଅନ୍ତି । ଅର୍ଥାତ୍ ତୁମେ କେଉଁଠି ଚାକର ରହିବା କଥା କହିଲେ ମୁଁ ନିଶ୍ଚୟ ଚାକର ରହିବାକୁ ସ୍ୱୀକାର କରିବି ।

ଯଦୁମଣି ପରି ସାହସୀ ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀ କବିଙ୍କୁ ଚାକର କରି ରଖିବା କିପରି ଦୁଃସାଧ୍ୟ, ତାହା ବୁଝିପାରି ରାଜା ଲଜ୍ଜିତ ହେଲେ ଏବଂ ପ୍ରସଙ୍ଗକ୍ରମେ ଧାରଣା ଦୂର କଲେ ।

୯୧—ବଡମ୍ବା ମଙ୍ଗରାଜ

ଯଦୁମଣି ଥରେ ଅଧେ ବଡ଼ାମ୍ବା ରାଜା ପିଣ୍ଡିକି ମଙ୍ଗରାଜଙ୍କୁ ଭେଟି ବିଦା ହୋଇଥିଲେ । ତିଗିରିଆଠୁ ବଡ଼ମ୍ବା ମୋଟେ ପାଞ୍ଚକୋଶ ରାସ୍ତା । ଯଦୁମଣି ପ୍ରୌଢ଼ ସସମୟରେ ଥରେ ବଡ଼ମ୍ବା ଆସିଥିଲେ । ଯଦୁମଣି ବଡ଼ମ୍ବା ଆସିଛନ୍ତି ଶୁଣି ଚହଳ ପଡ଼ିଗଲା । ସେତେବେଳର ରାଜା ଗୋପୀନାଥ ବୀରବର ମଙ୍ଗରାଜ ମହାପାତ୍ର ତାଙ୍କୁ ଦୁର୍ଗର ତୃତୀୟ ପାଟଣା ନାମକ ସ୍ଥାନରେ ତାଙ୍କ ରହିବା ବସା ଠିକ୍ କରି ସେଠା ଦୋକାନିକୁ ଘୃତ ଛାଡ଼ି ସେ ଯାହା ଚାହିଁବେ ତାହା ଦେଉଥିବୁ ବୋଲି ଚଳା ଲେଖିଦେଲେ ।

ଯଦୁମଣି ରୋଷେଇ ସାମଗ୍ରୀ ସମସ୍ତ ନେଇ ଘୃତ ନଥିବା କଥା ରଜାଙ୍କୁ ଜଣାଇଁ ପଠାଇଲେ । ରାଜା ଦୁଷ୍ଟାମିକରି ତାଙ୍କ ଧୂର୍ତ୍ତବା ପରୀକ୍ଷା କରିବାକୁ ଘୋଟକ ପୁଂ ଜନନେନ୍ଦ୍ରିୟର ଆବିଳ—ଯାହା ଦୁର୍ଗନ୍ଧରେ ଅତି ଭୟାନକ, ତାହା ମିଶାଇ ଘିଅ ଗୋଟିଏ ଗିନାରେ ତାଙ୍କ ଭୋଜନ ନିମନ୍ତେ ପଠାଇ ଦେଲେ ।

ଚତୁର ଯଦୁମଣି ଘୃତକୁ ପରୀକ୍ଷାକରି ଦେଖିଲେ ଯେ ତାହା ତୀବ୍ର ଦୁର୍ଗନ୍ଧ ଯୁକ୍ତ ହୋଇଛି । ତେଣୁଁ ସେ ଉକ୍ତ ଘୃତକୁ ଗୋଟିଏ ମୃତ୍ତିକା ପାତ୍ରରେ ରଖିଦେଇ ମୂଲ୍ୟବାନ୍ ଗିନାଟିକୁ ବନ୍ଧାଦେଇ ଦୋକାନୀଠାରୁ ଭଲ ଘିଅ ଆଣି ନିଜର ରନ୍ଧନ କାର୍ଯ୍ୟ କରି ଭୋଜନ ସମାପନ କଲେ ।

ଅନନ୍ତର ପୂର୍ବୋକ୍ତ ଘୃତରେ ଧୂଆଁପତ୍ରରେ ନାସ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ତାହା ଗୋଟିଏ ସୁନ୍ଦର ଦାନିରେ ସାଇତି ରଖିଲେ ଏବଂ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୁବାସିତ ଅତର ଦେଇ ଆଉ ଏକ ଦାନିରେ ନାସ ରଖି ରାଜଦର୍ଶନକୁ ବାହାରିଲେ ।

ସେ ସପାରିଷଦ ରାଜାଙ୍କୁ ଦୁରରୁ ଦେଖି ସୁବାସିତ ନାସ ଶୁଙ୍ଘି ଶୁଙ୍ଘି ଯାଉଥିଲେ । ରଜା ପଚାରିଲେ;—

‘କିହୋ ! ଦଦେଇଙ୍କ ଅମଳରେ ତ ଦେଖି ନଥିଲି, ଏବେ ନାସ ଅଭ୍ୟାସ କଲେଣି କି ? ଭଲ ଖୁସୁବେଇ ଦ୍ରବ୍ୟତ ହୋଇଅଛି । ଆଚ୍ଛା ଆମ୍ଭଙ୍କୁ ଟିପେ ଦେଲ !”—

ତହୁଁ ଯଦୁମଣି କହିଲେ;—ଏ ଦାନି ମୁଁ ଶୁଙ୍ଘିବାଦ୍ୱାରା ମାରା ହୋଇଛି । ଆପଣ କାଳେ ଚାହିଁବେ ତେଣୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ନାସ ଦାନିଏ ମୁଁ ଆଣିଛି ।” ନୂତନ ଦାନିଟି ସୁନ୍ଦର ଥିଲା । ତାହା ଦେଖି ରାଜା ହାତ ବଢ଼ାନ୍ତେ ଯଦୁମଣି ଶ୍ରୀ ହସ୍ତକୁ ବଢ଼ାଇ ଦେଲେ ।

ରାଜା ସେ ଦାନିରୁ ନାସ କାଢ଼ି ଶୁଙ୍ଘିଦେବା ମାତ୍ରେ ଅତି ଭୀଷଣ ଗନ୍ଧହେଲା । ସେ ତାଙ୍କ ପାରିଷଦମାନଙ୍କୁ ଟିପେ ଟିପେ ଦେଇ ଦେବାରୁ ସମସ୍ତେ ଶୁଙ୍ଘି ବ୍ୟଥିତ ଆକୁଳହୋଇ ଉଠିଲେ । ରାଜାଙ୍କର ଓକାର ଆସିଲା । ଚଉଦିଗ ଦୁର୍ଗନ୍ଧରେ ପୂରିଗଲା । ରଜା ପଚାରିଲେ;—

‘କିହୋ ଧୂର୍ତ୍ତ ଏଗୁଡ଼ିକ କଣ ସତକହ ?’ ତହୁଁ ଯଦୁମଣି କବିତାଦ୍ୱାରା କହିଲେ, ଛାମୁଁ ଦୋଷ ଧରିବା ହେବେନାହିଁ ।

ରାମଚନ୍ଦ୍ର ସିନା ଖନ୍ଦା ଦେଇଥିଲ ତୃତୀୟ ପାଟଣା ଆଜ

ଗିନା ବନ୍ଧାଦେଇ ଖନ୍ଦା ଚଳାଇଲି ଗେନ୍ଧା ଶୁଙ୍ଘା ମଙ୍ଗରାଜ ।

ରାଜା କହିଲେ ଆମ୍ଭର ଏଥିରେ ଅବଶ୍ୟ ଦୋଷ ଅଛି । ଆମ୍ଭ ଛାମୁଁ ଚନ୍ଦ୍ର ବୁଦ୍ଧିରେ ପଡ଼ି ଏହା କରିଛନ୍ତି । ଗୀତଟା ଅତି କଟୁ ହୋଇଗଲା । ତେଣୁ ଯଦୁମଣି ପୁଣି ଗାଇଲେ;—

ଚନ୍ଦ୍ର ! ତୁମ୍ଭେ ସିନା ଖନ୍ଦାଦେଇଥିଲ ତୃତୀୟ ପାଟଣା ଆଜ

ଗିନା ବନ୍ଧାଦେଇ ଖନ୍ଦା ଚଳାଇଲି ଗନ୍ଧ ଶୁଙ୍ଘ ମଙ୍ଗରାଜ ।

ରାଜା ସନ୍ତୋଷ ହେଲେ । ଚନ୍ଦ୍ର ରଜାଙ୍କର ପାଖଲୋକ ସରଦାର ଥିଲା । ଚାରିଆଡ଼େ କଥା ବାହାରିଲା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଜିଣିବ କିଏରେ ?

ଏହାପରେ ରାଜା ବହୁମାନ ଏବଂ ଯଥୋଚିତ ବିଦାକି ଦେଇ ବିଦାୟ କରିଥିଲେ ।

୯୨—ଢେଙ୍କାନାଳ ମହେନ୍ଦ୍ର ବାହାଦୁର

ସେ କାଳରେ ଢ଼େଙ୍କାନାଳ ରାଜା ଭାଗୀରଥି ମହେନ୍ଦ୍ର ବାହାଦୁର ଗୋଟିଏ ପଣ୍ଡିତ ସଭା କରିଥିଲେ । ଯଦୁମଣି ସେଠାକୁ ଯାଇଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ଦେଖିଲେ ଯେ ସ୍ୱୟଂ ରାଜା ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କର ଅଭ୍ୟର୍ଥନା କରୁଛନ୍ତି । ଯଦୁମଣି ଯେତେଥର ଉହୁଙ୍କିଲେ ତାଙ୍କୁ ଦ୍ୱାର ରକ୍ଷକମାନେ ଛାଡ଼ି ନ ଦେଇ ଅଟକାଇ ରଖି ସର୍ବଶେଷରେ ଛାଡ଼ିଦେଲେ । ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଦେଖି ରାଜା ଗରମ ହୋଇଗଲେ । ଏବଂ ‘କ୍ୟେତୁ’ ‘କ୍ୟେତୁ’ ବୋଲି ବାରଂବାର କହି ତାଙ୍କୁ ସଭା ମଧ୍ୟକୁ ଯିବାକୁ ଅନୁମତି ଦେଲେ ନାହିଁ ।

ଏପରି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଯଦୁମଣି ଫେରି ଆସିଥାନ୍ତେ । କିନ୍ତୁ ସେ ତ ଛାଡ଼ିବା ବାଲା ନୁହନ୍ତି । ଗର୍ବିତ ପଣ୍ଡିତଗଣଙ୍କ ‘କ୍ୟେତୁ’ ‘କ୍ୟେତୁ’ ଶୁଣି ଯେ ହାସ୍ୟରୋଳ ଉଠିଲା ତାକୁ ନ ଦବାଇ ସେ କ’ଣ ଫେରି ଆସିବେ ?

ହଠାତ୍ ଗମ୍ଭୀର ଧ୍ୱନିରେ ଦଶଦିଗ ଚମକାଇ ଯଦୁମଣି ଏକ ଆଶୁ କବିତା ଗାଇଲେ—

ମନାସି କାଳୀ ମନ୍ଦିର ଅହିତ

ଶୋଭାଗ୍ର ଅଗ୍ରଫଳ ସଙ୍ଗେ ମତ

ଚତୁର ଭଜନରେ ବଳବନ୍ତ

ସମାପ୍ତ ଋକ୍ଷି କନ୍ୟାର ବରତ

ସେ ଦେବଙ୍କ ଅନୁଗ୍ରହେ

ଶ୍ରୀ ଦେଉ ଶ୍ରୀମୁଖେ ବାନ୍ଧି ଦେଇଛନ୍ତି

ନବଗ୍ରହୁ ଏକ ଗ୍ରହେ ।

ଏ କବିତାଟିର ଅର୍ଥ ହେଲା—ଯେ କାଳୀ—ମନ୍ଦିରକି (ଯମୁନାର) ଅହିତ ମନାସିଥିଲେ ଅର୍ଥାତ୍ କାଳିନ୍ଦୀ ଭେଦନ, ଯେ ଶୋଭାଗ୍ର ଅର୍ଥାତ୍ ତାଳ ଗଛର ଅଗ୍ରରେ ଥିବା ଫଳ କି ତାଳ ସହିତ ମିତ ଅଟନ୍ତି ଅର୍ଥାତ୍ ତାଳ ଗଛର ଫଳ ଧ୍ୱଜରେ ଥିବାରୁ ସେ ତାଳଧ୍ୱଜ ବା ତାଳାଙ୍କ ନାମରେ ବିଦିତ, ଚତୁର ବା ଚତୁର୍ଦ୍ଧା ଯେଉଁ ମୂର୍ତ୍ତିମାନ ତନ୍ମଧ୍ୟରେ ଯେ ବଳବନ୍ତ ବା ବଳରାମ ନାମରେ ବିଖ୍ୟାତ ଅଟନ୍ତି, ପୁନଶ୍ଚ ସମାପ୍ରଋଷ ଅର୍ଥାତ୍ ଶେଷ ନକ୍ଷତ୍ର ଯେ ରେବତୀ ଉକ୍ତ ନାମବିଶିଷ୍ଟା କନ୍ୟାର ବର ଅଟନ୍ତି ଯେ ବଳଦେବ ଜୀଉ ତାଙ୍କର ଅନୁଗ୍ରହରୁ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ରାଜା ବାହାଦୁରଙ୍କ ଶ୍ରୀମୁଖରେ ନବଗ୍ରହରୁ ଏକଗ୍ରହ ଅର୍ଥାତ୍ କେତୁ ଯେ କି ଚଣ୍ଡାଳ ଗ୍ରହ ତାକୁ ବାନ୍ଧି ଦେଇଛନ୍ତି । ଯେଉଁ ଚଣ୍ଡାଳଗ୍ରହ ଚନ୍ଦ୍ର ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ଗ୍ରାସ କରିଥାଏ, ସେହି ଗ୍ରହକୁ ରାଜା ମୁଖରେ ଧାରଣ କରୁଛନ୍ତି ।

ଶୋଭାଗ୍ର—ତାଳଗଛ । ଚତୁର—ଚତୁର୍ଦ୍ଧାମୂର୍ତ୍ତି । ଋଷ—ନକ୍ଷତ୍ର । ସମାପ୍ତଋକ୍ଷ—୨୭ ନକ୍ଷତ୍ରର ଶେଷ ନକ୍ଷତ୍ର ରେବତୀ । ଅନୁଗ୍ରହେ—ଅନୁଗ୍ରହ କରି । ଶ୍ରୀଦେଉ—ସେ ରାଜାଙ୍କ ।

ରାଜା ଏହା ଶୁଣି ଏକାନ୍ତ ଲଜ୍ଜିତ ହୋଇ ତାଙ୍କୁ ଅତ୍ୟଧିକ ସମ୍ମାନ ଦେଖାଇ ନିଜ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଆସନ ଦେଇଥିଲେ ଏବଂ ସମସ୍ତ ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ସହିତ ସମାନ ବିଦାକୀ ଏବଂ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ମଧ୍ୟ ଦେଇଥିଲେ । ଏ କବିତା ଶୁଣିବା ପରେ ପଣ୍ଡିତମାନଙ୍କର ଗର୍ବ ଗଞ୍ଜନ ହୋଇଥିଲା ।

୯୩—ତେଣୁ ବିଧାତା କଲା ସୁନାମୁଦିଆ

ଢ଼େଙ୍କାନାଳ ରାଜାଙ୍କ ଉକ୍ତ ସଭାରେ ନାନା ସମସ୍ୟା ଆଲୋଚନା ହୋଇଥିଲା । ଯଦୁମଣି ସେ ସବୁରେ ମଧ୍ୟ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ରାଜା ଭାଗୀରଥି ଗୋଟିଏ ପ୍ରଶ୍ନ କରିଥିଲେ ଯେ—ବାମ ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣ ହସ୍ତ ଘେନି ଏକ ବର୍ଣ୍ଣାତ୍ମକ କବିତାରେ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ହେଉ ।

ନାନା ଭାବରେ ପଣ୍ଡିତମାନେ ଗାଇ ଚାଲିଲେ । କିଏ କହିଲେ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଦକ୍ଷିଣ ହସ୍ତ ଟେକି ସୀତାଙ୍କୁ ବିବାସନ ଲାଗି ଆଦେଶ ଦେଇଥିବାରୁ ସେ ହସ୍ତ ଦୋଷୀ । କିଏ କହିଲେ ଶୁଦ୍ରକକୁ ରାମଚନ୍ଦ୍ର ହତ୍ୟା କରିଥିବାରୁ ଦକ୍ଷିଣହସ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣାଶ୍ରମ ଧର୍ମ୍ମ ରକ୍ଷାକାରୀ, କିଏ କହିଲେ ଦକ୍ଷିଣ ହସ୍ତ ଭୋଜନ କରାଉଛି ଏବଂ ବାମ ସେବା କାର୍ଯ୍ୟ କରୁଛି । ଇତ୍ୟାଦି ଇତ୍ୟାଦି । କିନ୍ତୁ ଯଦୁମଣି କହିଲେ—

ବାମହସ୍ତ ବୋଲେ ସଞ୍ଚିବା ପାଇଁ

ତେଣୁ ବିଧାତା କଲା ଛଞ୍ଚିବା ପାଇଁ

ଦକ୍ଷିଣ ହସ୍ତ ବୋଲେ ସୁନାମୁଦିଆ

ତେଣୁ ବିଧାତା କଲା ସୁନାମୁଦିଆ ।

ବାମାଙ୍ଗି ରମଣୀ ସଂଚୟ ଲାଗି ବ୍ୟାକୁଳ ଥାଏ । ତେଣୁ ବିଧାତା ତାକୁ ପୁରୁଷ ସେବକୀ କରିଛି । ଦକ୍ଷିଣ ହସ୍ତ ପରିଶ୍ରମ କରି କାର୍ଯ୍ୟହାରା ଧନ ଦାନ କରେ । ତେଣୁ ବିଧାତା ସେଥିରେ ସୁନାମୁଦି ଖଂଜିଛି । ଦକ୍ଷିଣ ହସ୍ତଠାରୁ ବାମ ହସ୍ତ ଦୁର୍ବଳ । ନାରୀ ନାୟିକା ବାମା; ପୁରୁଷ ନାୟକ ଦକ୍ଷିଣ ।

ବାଁ ହାତରେ ଛଅଞ୍ଚିବା କାମ ହେଉଛି । ସେ ବାମାଙ୍ଗ ହେତୁ ବାମାଙ୍ଗୀ ଭାବରେ କୃପଣ ହୋଇ ସଂଚୟ କରିବାକୁ ଇଚ୍ଛୁକ ଥିବାରୁ ତାକୁ ବିଷ୍ଠା ଛଅଞ୍ଚିବା କାର୍ଯ୍ୟ ବିଧାତା ଦେଇଛି । କିନ୍ତୁ ଦକ୍ଷିଣ ହସ୍ତ କହେ ମୁଁ ସୁନା ଦିଆ ଅର୍ଥାତ୍ ପରିଶ୍ରମ ହାରା ମୁଁ ସୁନା ଦେଇପାରେ ବା ଧନ ଦାନ କରିଥାଏ । ପୁନଶ୍ଚ ଧନ ଆଦାୟ କରିବା ହେଲା ମୂଳକଥା; ସଂଚୟ ପରବର୍ତ୍ତୀ କଥା । ତେଣୁ ଦକ୍ଷିଣ ହସ୍ତକୁ ବିଧାତା ସୁନାମୁଦିରେ ଶୋଭିତ କରିଥାଏ । ଏତଦ୍ୱାରା କୃପଣ ଏବଂ ଦାତାର ଗୌରବ ସୂଚିତ ହୋଇଛି ।

ଏହା ରାଜାଙ୍କ ମନକୁ ବିଶେଷ କରି ଘେନିବାରୁ ଯଦୁମଣି ଏକ ମୂଲ୍ୟବାନ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ମୁଦ୍ରିକା ସହିତ ପାଟଯୋଡ଼ା ପୁରସ୍କାର ଲାଭ କରିଥିଲେ ।

ରାଜା ଭାଗୀରଥି ମହେନ୍ଦ୍ର ବାହାଦୁର ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ପରେ ବୁଝାଇଥିଲେ ଯେ ଆପଣଙ୍କୁ ମୁଁ ଅପମାନ ଦେଇ ନ ଥିଲି । ଆପଣଙ୍କର ଆଶୁ କବିତ୍ୱ କିପରି ଶୁଣିବ ସେଥିପାଇଁ ଏପରି ଅପମାନିତ କଥା କହିଥିଲେ । ଏବେ ଆପଣ ତ ମତେ ଚଣ୍ଡାଳ ତଳେ ଥୋଇଦେଲେ ।

୯୪—କୁଞ୍ଜବନେ ଜଗନ୍ନାଥ ନହେବ ଗୋସାଇଁ

ସେତେବେଳକୁ ଦଶପଲ୍ଲାର ତାଙ୍କ ଶଶୁର ଘରର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଲୋପ ପାଇଥିଲା । ଶାଶୁ ଶଶୁର କେତେଦିନୁଁ ମରି ଯାଇଥିଲେ । ଯଦୁମଣି ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟରେ ଯାଇ ସେଠାରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ରାଜାଥିଲେ ମଧୁସୂଦନ ଦେଓଭଞ୍ଜ । ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଆଦର କଲେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ସେ ବ୍ୟଥିତ ହୋଇ ଓର ଉଣ୍ଡୁଥିଲେ । ସେହି ସମୟରେ ନୂତନ ଜଗନ୍ନାଥ ମୂର୍ତ୍ତି ଗଠିତ ହୋଇ ମନ୍ଦିରରେ ବିଜେ ହେବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା ସେଠାରେ ରଜା କରାଉଥିଲେ । କାରଣ ନୀଳକଣ୍ଠ ଶିବଙ୍କ ବ୍ୟତୀତ ସେଠାରେ ଅନ୍ୟ ଦେବତା ନ ଥିଲେ ।

ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ବିଧି ଶେଷହେବା ପରେ ଜନଗହଳି ମଧ୍ୟରେ ଠାକୁର ସିଂହାସନକୁ ବିଜେ ହେଲେ । ରୁନ୍ଧା ହେବାର କଥା । ରୁନ୍ଧା ହେବା କାର୍ଯ୍ୟଟିରେ ତ୍ରୁଟି ରହିବାରୁ ଠାକୁର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱମୁଖା ହେଲେ । ଯେତେ ସଜିଲ କଲେ ମଧ୍ୟ କେହି ସମାନ ଭାବରେ ମୁଖକୁ ରଖି ପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ଯଦୁମଣିଙ୍କର ସଳାର ପୁଅ ପୁତୁରାଟିଏ କହିଲା, ଆମର ପିଉସା ଆସିଛନ୍ତି । ସେ ନୂଆଗଡ଼ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ଚିତ୍ରକାର । ସେ ଏହା କରିଦେବେ । ଖୋଜା ପଡ଼ିଲା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ । ରଜା ନିଜେ ଶ୍ରୀ ମୁଖରେ ଆଜ୍ଞା ଦେଲେ ।

ତହୁଁ ଯଦୁମଣି ପୂର୍ବ ଅପମାନ ମନରେ ରଖି ଚନ୍ଦନ କିଳା ଏବଂ ଅପସର ମାଣ୍ଡି ଖଞ୍ଜି ଠାକୁରଙ୍କର ପ୍ରସନ୍ନ ମୁଖ ଅଣାଇଁ ଦେଲେ । ଏହାପରେ ଠାକୁରଙ୍କର ନୀତି ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ରାଜା ସ୍ୱହସ୍ତରେ ଧୂପ ଦୀପ ଦେଲେ । ଆଲଟ ଚାମର ସେବା କରି ପ୍ରଣାମ କରି ଯେତେବେଳେ ହାତଯୋଡ଼ି ଛିଡ଼ାହେଲେ, ଯଦୁମଣି ପଛରୁ ଗାଇଲେ;—

କୁଞ୍ଜବନେ ଜଗନ୍ନାଥ ନହେବ ଗୋସାଇଁ

ରଥବୋଲି ଭଣ୍ଡି ନେବେ ଶଗଡ଼େ ବସାଇ ।

ଭୋଗ ବୋଲି ଖଞ୍ଜି ଦେବେ କଡ଼ିକିଆ ମୁଆଁ

ଧୂପ ବୋଲି ମାଡ଼ିଦେବେ ନିଆଁ ଖୁଣ୍ଟା ଧୁଆଁ ।

ରାଜାଙ୍କ ସହିତ ଚିହ୍ନା ହୋଇ ଯାଇଥିଲା । ଆଉ ପରବାଏ କ’ଣ ? ରଜା ଏତକ ଶୁଣି ସାଥିରେ ଡାକି ନେଇଗଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କପ୍ରତି ଭୁଲ କ୍ରମେ ଅନାଦର କରାଯାଇଥିବା ପ୍ରକାଶ କରି ବହୁ ଅର୍ଥ, ବସ୍ତ୍ର ଆଦି ଦାନକଲେ, ଏବଂ କହିଲେ;—

‘‘ଯଦୁମଣି ! ତୁମ୍ଭେ ତ କବି ଅଟ । ଆମ୍ଭ ନାମରେ କେତେ ଗୁଡ଼ିଏ ଚଉପଦୀ କରନ୍ତ ନାହିଁ ?”

ଯଦୁମଣି କହିଲେ;—

‘‘ଆଜ୍ଞା, କାଲି ସକାଳୁ ପଣେ ଚଉପଦୀ ଆଣିଦେବି ।”–ଏହା କହି ଆପଣା ବସାରେ ପଣେ ଶାଳୁଆ ପତ୍ର ଠୋଲା ତିଆରି କରି ରାଜାଙ୍କ ନିକଟକୁ ପଠାଇଦେଲେ ।

ରାଜା ଚଉପଦୀ ଅର୍ଥ ବୁଝିପାରି ମନେ ମନେ ହସି ସେ ଥର କିଛିଦିନ ତାଙ୍କୁ ରଖାଇ ଶେଷରେ ପଥଖର୍ଚ୍ଚ ଦେଇ ବିଦାୟ କଲେ ।

୯୫—ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ଭ୍ରମରବର

ଯଦୁମଣିଙ୍କର ଏକମାତ୍ର କନ୍ୟା ରମାର ଶାଶୁଘର ଖଣ୍ଡପଡା ଗଡ଼ରେ । ତାର ମଧ୍ୟ ସେଠାରେ କେହି ନଥିଲେ । ତଥାପି ମହିମାମେରୁ ନାମକ ଦେବତା ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହେଉଥିବାର ଶୁଣି ଯଦୁମଣି ସେଠାକୁ ଯାଇଥିଲେ । କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ମର୍ଦ୍ଦରାଜ ଭ୍ରମରବର ରାୟ ରାଜାଥିଲେ । ସେ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଚିହ୍ନି ସମାଦର କରିଥିଲେ ।

ମହିମା ମେରୁଙ୍କ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଶେଷରେ ଠାକୁରଙ୍କ ବଲ୍ଲଭ ଭୋଗ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ନିକଟକୁ ପଠାଇବାକୁ ରାଜା ହୁକୁମ ଦେଇଥିଲେ । ସେବକମାନେ ବିଷିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତି ବୋଲି ଖାତିରି ନକରି ଯେଉଁ ବଲ୍ଲଭ ମେଲାରେ ଥିବା ଦିଅଁଙ୍କ ପାଖରେ ହୁଏ, ତହିଁରୁ କିଛି ପଠାଇ ଦେଇଥିଲେ ।

କୁଞ୍ଜବନ—ଦଶପଲ୍ଲା ରାଜଧାନୀ ।

ପରଦିନ ରାଜା ସାକ୍ଷାତ ହେବାମାତ୍ରେ କହିଲେ;—‘‘ଏହି ନୂତନ ଠାକୁରଙ୍କ ନାମ ‘ମହିମାମେରୁ’ ଦିଆଯାଇଛି । ତୁମ୍ଭ ମନକୁ କିପରି ପାଉଛି ? ତୁମ୍ଭ ନିକଟକୁ ବଲ୍ଲଭ ଭୋଗ ପଠାଯାଇଥିଲା, ତାହା ପାଇଥିବ ତ ?”—

ଯଦୁମଣି କହିଲେ;—‘ଆଜ୍ଞା ମଣିମା, ମୁଁ ମହିମାମେରୁଙ୍କ ମହିମାରୁ ତାଙ୍କ ବଲ୍ଲଭ ପାଇଛି ।

ଖଇ ଖଣ୍ଡ ଛାଡ଼ି ଅଖଣ୍ଡିତେ ଜଡ଼

ଖଣ୍ଡପଡ଼ା କଲା ନୂଆ

ମହିମାମେରୁଙ୍କ ନୂଆ ମହିମାରେ

ଲିଆ ଲିଆ ମିଶି ମୁଆଁ ।

ରାଜା ଚରଚା ବେହେରାଠୁ ବୁଝିବାରୁ ସେ କହିଲା;—‘ପଣ୍ଡାଏ ଯାହାଦେଲେ ମୁଁ ତାହାଦେଇ ଆସିଲି ।’ ତାପରେ ସେବକ ମାନଙ୍କୁ ତଲବ କରାହେଲା । ସେମାନେ କହିଲେ ରାଜଭୋଗ ବଲ୍ଲଭ ଦିଆଯିବ ବୋଲି ଆମର ଧାରଣା ନାହିଁ । ଏହା ଶୁଣନ୍ତେ ପ୍ରଶଂସିତ ରାଜା ମହୋଦୟ ସେ ସେବକ ମାନଙ୍କୁ କାନ୍ତି, ପଣା, ଏବଂ ବଲ୍ଲଭ ମୁଆଁ ଦେବାକୁ ବୁଝାଇ ଦେଲେ । କିନ୍ତୁ ସେହି ଧୃଷ୍ଟ ସେବକଗଣ ତଥାପି ରାଜାଙ୍କ ଆଜ୍ଞା ଶିରୋଧାର୍ଯ୍ୟ କଲେନାହିଁ । ବଢ଼େଇଟାଏ ସେ କଣ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପଣ୍ଡିତ ହୋଇଛି କି ? ଏପରି ଅଖାତିରି କରି ସଞ୍ଜବେଳକୁ ସେହି ବାଜେ ବଲ୍ଲଭରେ ମୁଠାଏ ଭଲ କନ୍ଦଖଇ ମିଶାଇ କନ୍ଦଢ଼ାଳ ନଦିଆ ବାଜେ କାନ୍ତିପୁଞ୍ଜେ ଏବଂ ପଣାରେ ପାଣି ଗ୍ଲାସେ ମିଶାଇ ପଠାଇ ଦେଲେ । ଚର୍ଚ୍ଚା ବେହେରା ଏହାହିଁ କେବଳ ଦେଇ ଆସିଲା । ଉଆସରେ ବେଭାରି ମଧ୍ୟ ଖର୍ଚ୍ଚ । ଦେଲେନାହିଁ । ଗୋଟିଏ ବସାରେ ଯଦୁମଣି ଥାଇ ଏ ଭୋଗକୁ ରାତ୍ରରେ ଖାଇନପାରି ଉପବାସରେ ଶୋଇଲେ ।

ସକାଳେ ପୁଣି ରାଜାଙ୍କ ସହିତ ଭେଟ ହେଲା । ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ କୁଶଳ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରନ୍ତେ ରାଜାଙ୍କ ଛାମୁଁରେ ସେ ଏହି କବିତାଟି ଗାନକଲେ;—

କାନ୍ତି କାନ୍ତି ଦେଖି ମନେ ହେଲା ଭ୍ରାନ୍ତି

କେମନ୍ତ କରିବି ଆହାର

ଖଣ୍ଡପଡ଼ା ନାମ ମୁଖେ ଉଚ୍ଚାରନ୍ତେ

ତତ୍‌କ୍ଷଣେ ହୋଇଲୁ ମଧୁର ।

ଚରଚା ବେହେରା ଖରଚା ନଦେଇ

ଫରଚା ହୋଇଣ ଗଲା

ଉପବାସୀ ଉପବାସେ ରହି ରହି

ତେବେ ନିଶି ନପାହିଲା ।

ରାଜା ଏହାଶୁଣି ସମସ୍ତ ବୁଝିଗଲେ ଓ କ୍ରୋଧରେ ଅଜ୍ଞାନ ହୋଇ ପଣ୍ଡାଙ୍କୁ ନିକାଲି ଦେଇ କଠୋର ଅର୍ଥଦଣ୍ଡ ଦେଲେ । ଚର୍ଚ୍ଚା ବେହେରାକୁ ଧମକି ଖର୍ଚ୍ଚା ନ ହେବାରୁ ବେଭାରିକୁ ପଚିଶି ପାହାର ବେତ ସଜା ଦିଆଯିବାକୁ ହୁକୁମ ହେଲା । କିନ୍ତୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ନିବେଦନରେ ସେ ସେଥିରୁ କ୍ଷମା ପାଇଲା ସତ, ବେତ୍ରାଘାତ ପାହାରେ ଖାଇ ଶହେ ଟଙ୍କା ଜରିମାନା ଦେଲା । ଲଜ୍ଜିତ ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ବହୁ ଅର୍ଥ ଦେଇ ବିଦାୟ ଦେଲେ, ଏବଂ କହିଲେ ତୁମେ ଯେପରି ଚନ୍ଦନ ଯାତ୍ରାକୁ ଆସି ଛାମୁଁରେ ଭେଟହେବ ।

୯୬—ହାଡ଼ୁପାତ୍ର ପୁଅ ରୀତି ଏସନ

ସେଥର ଫେରିଯିବା ପରେ ରଜାଙ୍କ ପାରିଷଦମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ନାନା କଥା ଆଲୋଚନା ହେଲା । କିନ୍ତୁ ରାଜା କହିଥିବାରୁ ଯଦୁମଣି ଚନ୍ଦନଯାତ୍ରାକୁ ଆସି ପହଞ୍ଚିଲେ । ଏଥର ସଞ୍ଚା ବସାରେ କୌଣସି ତ୍ରୁଟି ନ ଥାଏ । କିନ୍ତୁ ରଜାଙ୍କ ପାତ୍ର ମନ୍ଦରବେବର୍ତ୍ତା ତାଙ୍କୁ ଏକାନ୍ତ ଅପମାନିତ କଥା କହୁଥିଲେ । ଏମନ୍ତକି କଣ୍ଟିଲୋ ନୀଳମାଧବଙ୍କ ଦର୍ଶନ ଲାଗି ରାଜା ହାତୀ ଦେବାକୁ ଆଜ୍ଞା ଦେଇଥିଲେ । ପାତ୍ରେ ହାତୀ ସବୁ ବେମାରିଆ କହି ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ସେ ସୁଯୋଗରୁ ବଂଚିତ କଲେ । ଏପରି ବହୁ ଘଟଣାରେ ଯଦୁମଣି ଲଜ୍ଜିତ ହେଲେ ।

ବ୍ୟଥିତ ଯଦୁମଣି ଇଚ୍ଛାପୁର ନାମକ ଗ୍ରାମକୁ ଯାଇ ରାଜାଙ୍କର ଗୋସେଇଁ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ସହିତ ସାକ୍ଷାତ କରିଥିଲେ । ଗୋସେଇଁ ମହାପ୍ରଭୁ ଅତି ଭଦ୍ର ଏବଂ ବରେଣ୍ୟ ପଣ୍ଡିତ ଥିବାରୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଯଥାର୍ଥ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ଦେଇ ପରମାର୍ଥ ତତ୍ତ୍ୱ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବହୁ ଉପଦେଶ ଦେଇସାରି ମନ୍ଦିର ବେବର୍ତ୍ତାର ପରିଚୟ ଭଲକରି ଦେଇଦେଲେ । ଯଦୁମଣି ସେଠାରୁ ଫେରି ସପାରିଷଦ ରାଜାଙ୍କୁ ରାଜସଭାରେ ଏହି କବିତାଟି ଶୁଣାଇଲେ—

ହାଡ଼ୁପାତ୍ର ପୁଅ ରୀତି ଏସନ

ହାଡ଼ୁପାତ୍ରେ ନ ମିଳଇ ବାସନ

ନାଡ଼ୁ ଅଛି କର୍ଣ୍ଣେ ଗଜମୁକୁତା

ତାଡ଼ୁ ଅଛି ମହାଶମ୍ଭୁ ଦେବତା

ପାଡ଼ୁଛି ପାଟରେ

ମାଡ଼ୁଛି କରି ଜୋତା କୁ ବାଟରେ ।

ଉକ୍ତ ମନ୍ଦିର ବେବର୍ତ୍ତା ଏକାନ୍ତ ଦରିଦ୍ର ହାଡ଼ୁପାତ୍ର ନାମକ ଏକ ଚଷାର ପିଲା । ସେ ରଜାଙ୍କ ଅନୁଗ୍ରହରେ ଅତି ବଡ଼ଲେକ ହୋଇଥାଏ ।

କବିତାର ଅର୍ଥ ହେଲା:—

ଅତି ଦରିଦ୍ର ହାଡ଼ୁପାତ୍ର ପୁଅର ରୀତିନୀତି କିପରି ଶୁଣିବା ହେଉ ! ସେ ଦିନେ ବାସନ ନ ମିଳିବାରୁ ଗାଡ଼ି ଖୋଳି ପତ୍ର ପକାଇ ତାକୁ ପାତ୍ର ସ୍ୱରୂପ କରି ଖିଆପିଆ କରୁଥିଲା, ସେ ଆଜି କାନରେ ଗଜମୋତି ହଲାଉଛି । ଅତି ପୂଜ୍ୟ ମହାନ ଦେବତା ଶମ୍ଭୁଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ତାଡ଼ିବାକୁ କୁଣ୍ଠାବୋଧ କରୁନି, ଅତି ପୁରାତନ ପୂଜ୍ୟ ଲୋକଙ୍କୁ ଅପମାନ ଦେଉଛି ଏବଂ ପାଟ ପିନ୍ଧିବାରୁ ଆନନ୍ଦରେ ପାଡ଼ି ପକାଉଛି । ଜରିଜୋତା ବାଟରେ ପିନ୍ଧି ଚାଲୁଅଛି ।

ସଭାଷଦ ପଣ୍ଡିତମାନେ ହସି ହସି ଗଡ଼ିଗଲେ । ଖଣ୍ଡପଡ଼ାରେ ସେତେବେଳେ ବହୁ ପଣ୍ଡିତଙ୍କର ସମାଗମ ହେଉଥିଲା । ରାଜା ମନ୍ଦିରକୁ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ପ୍ରତି କରିଥିବା ଅପମାନ ଲାଗି ପ୍ରାୟଶ୍ଚିତ୍ତ କରିବାକୁ ଦ୍ୱି ଅଷ୍ଟୋତ୍ତର ଶତ ମୁଦ୍ରା ଅର୍ଥଦଣ୍ଡ କଲେ । ଗୋଟିଏ ଅଷ୍ଟତ୍ତର ଶତମୁଦ୍ରା ପଣ୍ଡିତମାନେ ପାଇଲେ ଏବଂ ଗୋଟିଏ ଅଷ୍ଟୋତ୍ତର ଶତମୁଦ୍ରା ଯଦୁମଣି ପାଇଲେ ।

ମନ୍ଦିର ସେହିଦିନୁଁ ମଣିଷ ହୋଇଗଲେ । ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଏହା ଫଳରେ ସମସ୍ତେ ଧନ୍ୟ ଧନ୍ୟ କଲେ ।

୯୨—କୁଂଜବିହାରୀ ଭ୍ରମରବରରାୟ

ଯଦୁମଣି ଜୀବନର ଅସ୍ତ ସମୟରେ ଖଣ୍ଡପଡ଼ାର ନବୀନ ରାଜା କୁଂଜବିହାରୀ ସିଂହ ମର୍ଦ୍ଦରାଜ ଭ୍ରମରବର ରାୟଙ୍କୁ ନୀଳମାଧବ ମନ୍ଦିର ଦେଖି ନ ଥିବା କଥା ଲେଖି ପଠାଇ ଥିଲେ । ତେଣୁ ରାଜାଙ୍କ ଆହ୍ୱାନରେ ସେଠାକୁ ଆସି ବହୁ ସମ୍ମାନ ଲାଭ କରିଥିଲେ । ରାଜାଙ୍କ ସହିତ ନୀଳମାଧବ ମନ୍ଦିର ଦର୍ଶନରୁ ଫେରି ତାଙ୍କ ବ୍ୟବହୃତ ପାଦୁକାର ଚୁଡ଼ି ଦୁଇଟିର କାରୁକାର୍ଯ୍ୟ ଦେଖି ଆନନ୍ଦିତ ହୋଇ ତହିଁରେ ବାରମ୍ବାର ଦୃଷ୍ଟି ଦେବାରୁ ରାଜା ପଚାରିଥିଲେ—

‘‘ଯଦୁମଣି ! କଣ ଦେଖୁଛ ? କେଉଁଠି ଲୟ ରଖିଛି ?” ଯଦୁମଣି ବରେଣ୍ୟ ବହୁ ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ସମକ୍ଷରେ ଏହି କବିତାଟି ଗାଇ ମନ ଏକାନ୍ତ ରଂଜିତ କରିଥିଲେ ।

ନୀଳମାଧବ−ନିଳୟ−ଧରୀଧରା କ୍ଷତ୍ରୟ କୁଳ କମଳାଙ୍କ

କୁଞ୍ଜବିହାରୀ କୁଞ୍ଜରାରି ଶ୍ରୀମର୍ଦ୍ଦ−ରାଜ ଭ୍ରମବୀର ରାଜାଙ୍କ

ପଦାବ୍ଳ—

ଧାମ ରମ୍ୟରମା ହୀରକ

ତାଟଙ୍କ ଶଂକା ଅଙ୍କୁରାଏ ପାଦୁକା ଦନ୍ତୀ ଦନ୍ତ ଚୂଳି ଯୋଡ଼ିକ

ଭୂଷଣ ପ୍ରଶସ୍ତି ଦନ୍ତୀଦନ୍ତେ ନାସ୍ତି ଗ୍ରସ୍ତିବ ବା ଅଜ୍ଞ ଅବଜ୍ଞା

କନକ କୁଳିଶ ନୀଳ ଗଜଦନ୍ତ ପ୍ରବାଳ ପଞ୍ଚରତ୍ନ ସଂଜ୍ଞା

ପଦାବ୍ଳ—

ଧାମ ରମ୍ୟରମା ହୀରତ

ତାଟଙ୍କ ଶଂକା ଅଙ୍କୁରାଏ ପାଦୁକା ଦନ୍ତୀଦନ୍ତ ଚୂଳି ଯୋଡ଼ିକ ।

ନୀଳମାଧବ (ନିଳୟ) ମନ୍ଦିର ଧାରଣ କରିଥିବା ଧରାର କ୍ଷତ୍ରିୟ କୁଳର କମଳ ପ୍ରାୟ (ଅଙ୍କ) ଅଳଙ୍କାର ସ୍ୱରୂପ କୁଂଜବିହାରୀ ଯେ କି ଉନ୍ନତ୍ତ ମହାବଳ ବଣ୍ୟ ଦନ୍ତାହସ୍ତୀର ବିନାଶକ ଅଟନ୍ତି ସେହି ଶ୍ରୀ ମର୍ଦ୍ଦରାଜ ଭ୍ରମରବର ପଦବୀଧାରୀ ରାଜାଙ୍କ (ପଦାବ୍‌ଜ ଧାମ) ପାଦପଦ୍ମର ଧାମ ଅର୍ଥାତ୍ ସ୍ଥାନ ଏ ପାଦୁକାର (ଦନ୍ତୀ) ହାତୀଦାନ୍ତ ତିଆରି ଚୁଳି ଯୋଡ଼ିକ ରମ୍ୟ ଅର୍ଥାତ୍ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ରମଣୀୟ ହୀରକ (ତାଟଙ୍ଗ) କର୍ଣ୍ଣଭୂଷଣର ଶଂକା ଜାତ କରୁଛି । ରାଜା ବିଷ୍ଣୁ ସ୍ୱରୂପ (ମହତୀ ଦେବତା ହ୍ୟେଷା ନରରୂପେଣ ତିଷ୍ଟତି) ବର୍ଣ୍ଣିତ ହେଉଥିବାରୁ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ତାଙ୍କ ପାଦପଦ୍ମରେ ନତ ରହିଛନ୍ତି ।

ଭୂଷଣର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ହାତୀ ଦାନ୍ତରେ ହୋଇ ନ ପାରେ ବୋଲି କୌଣସି ନିର୍ବୋଧକୁ ଅବଜ୍ଞା ଗ୍ରାସ କରିପାରେ । ତେଣୁ ସେ ବୁଝିବା ଲୋଡ଼ା ଯେ ପଞ୍ଚରତ୍ନର ସଂଜ୍ଞା ହେଉଛି କନକ (ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ) କୁଳିଶ (ବଜ୍ର−ହୀରକ) ନୀଳ (ଇନ୍ଦ୍ର ନୀଳମଣି) ଗଜଦନ୍ତ ଏବଂ ପ୍ରବାଳ । ତେଣୁ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ହୀରା କାନଫୁଲ ବୋଲି ଏହାକୁ କହିବା ଅଯୌକ୍ତିକ ହେବ ନାହିଁ ।

ରାଜା ଏହି ପଦ୍ୟ ଶ୍ରବଣ କରି କବିଙ୍କର ସମସ୍ତ ପ୍ରୟୋଜନୀୟ ଅଭାବ ମୋଚନ କରିଥିଲେ । *

*ଖଣ୍ଡପଡ଼ାରେ ସେ ଅତିଥି ଭାବେ ବହୁତ ଦିନଥିଲେ । ରାଜା ତାଙ୍କୁ ଥରେ ନକ୍ଷତ୍ର ସଂଖ୍ୟା କେତେ ବୋଲି ପଚାରି ଥିଲେ । ଯଦୁମଣି ଏକ ମେଣ୍ଢାର ଲାଞ୍ଜ କାଟି ସକାଳେ ଜଣାଇଥିଲେ—ଆଜ୍ଞା ! କଟିଥିବା ଲାଞ୍ଜ ବ୍ୟତୀତ ମେଣ୍ଢାର ଲୋମ ଯେତିକି ନକ୍ଷତ୍ର ସେତିକି । ଜ୍ୟୋତିଃଶାସ୍ତ୍ର ଯେଉଁ ରାଜ୍ୟରେ ପରାକାଷ୍ଠା ସଂପନ୍ନ ପରେ ହେଲା, ସେଠାର ରାଜା ଯଦୁମଣିଙ୍କ ଏ କୁହୁକରେ ଭୁଲିଥିଲେ ଦିନେ । ଏତଦ୍ ବ୍ୟତୀତ ଗୋବରଧନିଆ (ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ) ନାମରେ ଚାକରଟିଏ ରାଜାଙ୍କ ହୁକୁମ ନମାନି ଯଦୁମଣିଙ୍କୁ ଶୀତବସ୍ତ୍ର ଖଣ୍ଡିଏ ରାଜାଙ୍କର ଗନ୍ତାଘରୁ ନ ଦେବାରୁ କବି ଗାଇଥିଲେ ।

ବିଷ ଅସକରା ବାତକୁ ନାଶଇ ଗରୁଡ଼ ଆ

ଆଜ୍ଞା ଅବଜ୍ଞାକୁ ପ୍ରତିଜ୍ଞା କରିଛି ଗଉଡ଼ ଗୋବରଧନିଆଁ ।

ବିଷ ଅର୍ଥାତ୍ ସର୍ପବିଷ ଦୂରକରେ ଗରୁଡ଼ । ଅସକରା ମଇଳାକୁ ପରିଷ୍କାର କରେ ଗୋବର । ବାତ ଭଲ କରେ ଧନିଆଁ । କିନ୍ତୁ ଛାମୁଙ୍କ ଆଜ୍ଞାନୁ ଅବଜ୍ଞା କରିବାକୁ ପାଖଲୋକ ଗଉଡ଼ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନ ।

୯୮—ଅଶୁଭରେ ଶୁଭ ହୋଇଲା ଦେଖା

ନୂଆଗଡ଼ ରାଜା ଲଡ଼ୁକେଶ ମାନଧାତାଙ୍କ ସମୟରେ ଯେଉଁ ପ୍ରଜାମେଳି ହେଲା ସେଥିରେ ଗଭର୍ଣ୍ଣମେଣ୍ଟଙ୍କଦ୍ୱାରା ହରମୋହନ ଲାଲା ନାମକ ଜଣେ ଅଫିସର ତଦନ୍ତ ଲାଗି ଆସିଥିଲେ । ଲାଲା ମହାଶୟ ବିଶିଷ୍ଟ ଲୋକମାନଙ୍କ ଠାରୁ ସାକ୍ଷ୍ୟ ନେଉଥିଲେ । ଲଡୁକେଶ ଯଦୁମଣିଙ୍କର ପ୍ରିୟତମ ରାଜାବିନାୟକ ମାନଧାତାଙ୍କର ନାତି ଅଟନ୍ତି । ତା ସତ୍ତ୍ୱେ ସେ କୌଣସିକଥା ନ ଲୁଚାଇ ପ୍ରକୃତସତ୍ୟ କବିତାଦ୍ୱାରା କହିଥିଲେ—

ଗୋଡ଼ ଗାଡ଼ ସଂସର୍ଗରେ ଯେ ପଟୁ

ତାଙ୍କର ସୁନାଖଡ଼ୁ ତଟୁ ପଟୁ

ଅଶୁଭରେ ଶୁଭ ହୋଇଲା ଦେଖା

ତାଙ୍କର ଆଡ଼େଣି ପାଲିଙ୍କି ପଖା

ଏହି ସକାଶରୁ କରି ଯେ

ଛତ୍ରା କାର ଲିଙ୍ଗ ଉଦ୍ଭବ ମେଦିନୀ

ହୋଇଗଲା ହତଶିରି ଯେ,

ଲଡ଼ୁକେଶ ଅତି ଛୋଟ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଅତି ବଡ଼ କରି ଦେଇଥିଲେ । ତେଣୁ ସେମାନେ ରାଜ୍ୟରେ ଭୀଷଣ ଅତ୍ୟାଚାର କରାଇବା ଫଳରେ ଏହି ମେଳି ପ୍ରକୃତରେ ହୋଇଥିଲା ।

କବିତାର ଅର୍ଥହେଲା—

ଯେଉଁମାନେ ନିଜ ଗୋଡ଼କୁ ନିରନ୍ତର ଗାଡ଼ରେ ପୁରାଇ ଲୁଗା ବୁଣନ୍ତି ସେଇ ତନ୍ତିମାନେ ରାଜ ଅନୁଗ୍ରହରୁ ମୁଖ୍ୟହୋଇ ସୁନାଖଡ଼ୁ ପିନ୍ଧି ବଡ଼ଲୋକହେଲେ, ପିଟୁ ତଟୁ ଘୋଡ଼ା ଚଢ଼ିଲେ । ପୁନଶ୍ଚ ଶୁଭ ଅନୁକୂଳରେ ଯେଉଁମାନେ ଅଶୁଭ ବୋଲି ଚିହ୍ନିତ ହୁଅନ୍ତି ସେହି ତେଲି ମାନଙ୍କୁ ରାଜକୀୟ ସିଲରେ ଆଡ଼େଣି, ପାଲିଙ୍କି, ଆଲଟ ଫଖା ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ଦିଆଗଲା । ତାରି ଫଳରେ ଏହି ଉଦ୍ଧତ ନୀଚଲୋକଙ୍କ ଅତ୍ୟାଚାରରେ ସ୍ୱୟଂଭୂ ଛତ୍ରାକାର ଲଡ଼ୁବାବା ଲିଙ୍ଗାଧିଷ୍ଠାନ ଏହି ନୂଆଚଡ଼ ରାଜ୍ୟ ହତଶିରି ହୋଇଗଲା । ସଂଭ୍ରାନ୍ତ ଲୋକେ ବେଳୁଁ ବେଳ ଅତ୍ୟାଚାରିତ ହେବାରୁ ଏଦଶା ଘଟିଲା ।

ଲାଲା ମହୋଦୟ ଏହା ଜାଣିବା ପରେ ଆଉ ଅଧିକ ତଦନ୍ତ ନକରି ମେଳିର ଏହା ଏକମାତ୍ର କାରଣ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ କରିଥିଲେ ।

୯୯—କାଠଗଡ ତ ଖୋଜିଲିଣି—

ଯେତେଦିନ ଗତ ହେଉଥିଲା, ଯେତେ ବୟସ ବଢ଼ିଯାଉଥିଲା ତଥାପି କବି ଯଦୁମଣି ତାଙ୍କର ଜନ୍ମଭୂମି ଆଠଗଡ଼ର ମମତା ତ୍ୟାଗ କରି ନଥିଲେ । ସେ ଟିକିଏ ସୁବିଧା ପାଇଲେ ତାଙ୍କ ସାଇ, ଗଡ଼ର କେତକୀ ଝର ବିଭିନ୍ନ ମନ୍ଦିର ମାନ ଦେଖି ଆସୁଥିଲେ ।

ଅନେକ ସମୟରେ ଲୋକେ ପଚାରୁଥିଲେ—ଆଠଗଡ଼ରୁ କେବେ ଫେରିବେ ? କେତେ ଦିନ ରହିବେ ? ଆଠଗଡ଼ରୁ କଣ ଆଣିଲେ ? ଆଠଗଡ଼ରେ ଆପଣଙ୍କର ଚିହ୍ନାଜଣା ଆଉ କିଏ କିଏ ଅଛନ୍ତି ? ସେଠାରେ ଆଉ କଣ ଆକର୍ଷଣ ରହିଛି ।

କବି କହୁଥିଲେ—ଯେଉଁ ମୃତ୍ତିକା ଛୁଇଁ ଜନ୍ମିଥିଲି ତା ଗନ୍ଧ, ରୂପ, ସ୍ୱାଦ ଏବେ ମଧ୍ୟ ମୁଁ ଭୁଲି ପାରିନି । ନିରନ୍ତର ସେଇ ଭୁଇଁର ଆକର୍ଷଣ ମୋତେ ଟାଣୁଛି ।

ତାଙ୍କ ଭାର୍ଯ୍ୟା କହନ୍ତି—ଗଲ ଯେ କେହି ତ ତୁମକୁ ପଚାରି ନାହାନ୍ତି, କିଆଁ ଏତେ ଧାଇଁଛ ଭଲା ?

ତଥାପି ତାଙ୍କର ସେ ଆକର୍ଷଣ ତୁଟୁ ନ ଥିଲା । ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ ଯାଏ ସେ କାନ୍ଧରେ ଗଣ୍ଡିରା ପକାଇ ଅବକାଶ ହେଲେ ଘେରେ ପ୍ରକାର ଆସୁଥିଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ଶୈଶବର ଲୀଳାଭୂମିର ଗୌରବ ଗାଇ ବସୁଥିଲେ ।

ଋଣ ଯୋଗୁଁ ଆଠଗଡ଼ ବିକ୍ରୟ ହୋଇଗଲା । ଖଲିକୋଟ ରାଜା ତାହା କିଣିଲେ । ଆଠଗଡ଼ର ସେ ପୂର୍ବ ସୌଭାଗ୍ୟ ସବୁ ସରି ଯାଇଥିଲା । ତଥାପି କବି ଯାଉଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ମୃତ୍ୟୁର କିଛି ଦିନ ପୂର୍ବରୁ ସେ ନରସିଂହପୁର ଯାଇ ମନୋଦୁଃଖରେ ଫେରି ଆସି ପିଣ୍ଡାରେ ବସିଥିଲେ । ଜଣେ ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟ ଲୋକ ଧର୍ମ୍ମୁ ସାନ୍ତରା ପଚାରିଲେ ‘କିହୋ ମହାପାତ୍ରେ ! ଆଠଗଡ଼ ଯିବ ନାହିଁକି ?

ଯଦୁମଣି ହଠାତ୍ କହିଲେ କାଠଗଡ଼ ତ ଖୋଜିଲିଣି । ଆଉ ଆଠ−ଗଡ଼ ଯିବି କିଆଁ ?

‘ନିକଟାଇବ ଦୃଶ୍ୟନ୍ତେ କୃତାନ୍ତ ନଗରୀ ଦ୍ରୁମା’ ତାଙ୍କୁ ମୃତ୍ୟୁଚିତ୍ର ଦିଶି ଯାଇଥିଲା । ସତରେ ସେ ତାର କେତୋଟି ଦିନପର ମୃତ୍ୟୁପୁରକୁ ଯାତ୍ରା କରିଥିଲେ ।

୧୦୦—ନରସିଂହପୁର ହରିଚନ୍ଦନ ମହାପାତ୍ର

୧୮୬୬ ମସିହାରେ ନଅଙ୍କ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ବର୍ଷ ଦାରିଦ୍ର୍ୟରେ ବ୍ୟଥିତ ହୋଇ କବି ୮୫ ବର୍ଷ ବୟସରେ ମୃତଦାର ହୋଇ ବିଭିନ୍ନ ରାଜ୍ୟକୁ କିଛି ଧନ ସାହାଯ୍ୟ ମାଗିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ କୌଣସିଠାରୁ ଉତ୍ତର ନ ପାଇ ଶେଷକୁ ନିରୂପାୟ ହୋଇ ତିଗିରିଆ ମାନପୁର, ନିଜର ସଡ଼ୁଘରକୁ ବହୁ କଷ୍ଟରେ ଆସିଲେ । ସଡୁ କିମ୍ବା ଶାଳୀ ସେତେବେଳେ ଜୀବିତ ନ ଥିଲେ । ପୁତୁରାମାନେ ସମାଦର କଲେ । ସେମାନେ ମଧ୍ୟ କଷ୍ଟରେ ଥାନ୍ତି । ତିଗିରିଆ ରଜା ହରିହର ଚମୁପତି ଯତ୍‌ସାମାନ୍ୟ ଧନ ଦେଲେ ଏବଂ ନିଜର ପ୍ରିୟତମା କନ୍ୟା ନରସିଂହପୁର ପାଟ ମହାଦେଈ ଅଶେଷ ସଦ୍‌ଗୁଣ−ସଂପନ୍ନା ରୂପ କଳ୍ପଲତା ରତ୍ନମାଳୀଙ୍କୁ ଖଣ୍ଡିଏ ଚିଠି ଲେଖି କବିଙ୍କ କଥା ନବୀନ ରାଜାଙ୍କ ଛାମୁଁରେ ଜଣାଇଁ ବିଶେଷ ଅର୍ଥ ସାହାଯ୍ୟ କରିବାକୁ ଅନୁରୋଧ କଲେ । କବି ସାତକୋଶ ପଥ ବହୁକଷ୍ଟରେ ଅତିକ୍ରମ କରି କୃଷ୍ଣପୁର ନାମକ ଗ୍ରାମଠାରୁ ରାତ୍ରଥାଉଁ ଚାଲିଆସି ଦିବାର୍ଦ୍ଧରେ ନରସିଂହପୁର ଗଡ଼ରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ।

ସେତେବେଳେ ରାଜା ଥିଲେ ଯୁବକ ବ୍ରଜସୁନ୍ଦର ମାନସିଂହ ହରିଚନ୍ଦନ ମହାପାତ୍ର । ତାଙ୍କର ଦଦେଇ ୧୮୬୨ରେ ସ୍ୱର୍ଗାରୋହଣ କରିଥିଲେ । ମା ମଧ୍ୟ ନ ଥିଲେ । ଭିଖାରି ରାୟଗୁରୁ ନାମକ ଜଣେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଭାଗବତି ପଣ୍ଡିତ ରାଜାଙ୍କର ଅତି ପ୍ରିୟ ଥିଲେ । ରାଣୀ ରାଜାଙ୍କଠାରୁ ଏକାନ୍ତ ଶାସ୍ତ୍ରକୁଶଳା ହେତୁ ଏମନ୍ତକି ରାୟଗୁରୁ ମଧ୍ୟ କେବଳ ଭାଗବତ ଅର୍ଥ କରିବା ଛଡ଼ା ନୈଷଧ, ରଘୁବଂଶ, ଭଟ୍ଟି ଆଦି କାବ୍ୟ ଅର୍ଥ କରି ଜାଣୁନଥିବାରୁ ତାଦ୍ୱାରା ଲାଞ୍ଛିତ ହେଉଥିବାରୁ ସେଠି ବିରୁଦ୍ଧ ବାତାବରଣ ଚାଲିଥିଲା ।

ଯଦୁମଣି ସିଂହଦୁଆରେ ଉପସ୍ଥିତ ହୋଇ ଚିଠି ଖଣ୍ଡକ ଭିତରକୁ ପଠାଇଲେ । କିନ୍ତୁ ତାହା ରାଣୀଙ୍କ ଛାମୁଁରେ ଦିଆ ନଯାଇ ରାୟଗୁରୁଙ୍କ ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ରରେ ଲୁଚାଇ ଦିଆଗଲା । ଏମନ୍ତକି ଏହି ଦୁର୍ଦ୍ଧାନ୍ତ ବ୍ୟକ୍ତି ସହିତ ଦେଖା ଯେପରି ରାଜାଙ୍କର ନ ହେବ ତାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଗଲା । କାରଣ ସେତେବେଳେ ପୁରାତନ ମନ୍ତ୍ରୀମାନେ ତଡ଼ା ଖାଇ ଜଣେ ମୂର୍ଖ ପଣ୍ଡା ବ୍ରାହ୍ମଣ ମନ୍ତ୍ରୀ ହୋଇଥିଲେ ।

ଯଦୁମଣି ‘ଦେଖା ହେବ ନାହିଁ’ ଏପରି ନିର୍ଭର ଜବାବ ଶୁଣି ରାଜଦ୍ୱାରରୁ ଦୁଃଖରେ ଫେରିଆସି ବଜାରରୁ କିଛି ସଉଦା କଲେ । ପୂର୍ବସୀମାରେ ଥିବା ଗୁଣ୍ଡିଚା ମଣ୍ଡପରେ ମୁଠେ ରୋଷେଇ କରି ରାତ୍ରିଯାପନ କରି ଫେରିଯିବାକୁ ସ୍ଥିର କରି ଅହିଆଟିଏ ସଂସ୍କାର କଲେ । ଜାଳଦେଇ ରୋଷେଇ ଆରମ୍ଭ କଲେ ।

ସଂଜ ସମୟକୁ ଗଡ଼ର ଏକ ବ୍ୟଙ୍ଗଭାଷୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ପୂଜକ ପଣ୍ଡା ପିଣ୍ଡ ସାନ୍ତରା ସ୍ନାନଲାଗି ହନୁମନ୍ତକୁ ଗଲେ । ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ ହେତୁ ରାତ୍ରି ଯାପନରେ ଏକାକୀ ନିକାଞ୍ଚନରେ ରହିବାଲାଗି ମନରେ ଭାବି ଭାବି ଯଦୁମଣି ଉକ୍ତ ପ୍ରୌଢ଼ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ଭଦ୍ରଲୋକ ଭାବି ପଚାରିଥିଲେ—ଅବଧାନ ! ଏହି ଗୁଣ୍ଡିଚା ବାଡ଼ିରେ ଚୌକିଆ ଜଗୁଆଳିର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ ଅଛି କି ?

ସାନ୍ତରା ଯଦୁମଣି ଆସିଥିବାର ଶୁଣିଥିଲେ ଏବଂ ସେହି ବୋଲି ମଧ୍ୟ ଚିହ୍ନିଥିଲେ । ତେଣୁ କହିଲେ—ଚିତ୍ରକାରେ ! ଏଠି ଚଉକିଆ ନ ଥାନ୍ତି, ଛଅ ଆଙ୍ଗୁଳିଆ ଆଠ ଆଙ୍ଗୁଳିଆ ଥାନ୍ତି । ଏହା କହି ସେ ପୁଷ୍କରିଣୀକୁ ଚାଲିଗଲେ । ଉପବାସୀ ଯଦୁମଣି ଏହି ବୟସରେ ଏପରି ଅସମୟରେ ପୁନଶ୍ଚ ରାଜଦ୍ୱାରର ଘୃଣ୍ୟ ମନୋବୃତ୍ତିରେ ଏପରି ତ୍ରସ୍ତ ଥିଲେ ଯେ ତା’ ଶୁଣି ନୀରବ ରହିଲେ । ତାଙ୍କର ବିଶେଷରେ ଗଡ଼ଦାଣ୍ଡରେ ଅଶ୍ରୟ ଟିକେ ପାଇ ନଥିବାରୁ ମନ ନିରାଶ ହୋଇପଡ଼ିଲା ।

ନରସିଂହପୁର ରାଜାଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ଦେଖା ନ ହେବାରୁ ସେ ନିଜର ପ୍ରୌଢ଼ି ରକ୍ଷା କରିବାକୁ ଓ ନିଜର ଧୈର୍ଯ୍ୟ ରକ୍ଷା ପାଇଁ ମନେ ମନେ କହି ଚାଲିଥାନ୍ତି ଏ ନୃପତି ସାଆନ୍ତଙ୍କ ଦ୍ୱାର ଆମପାଇଁ ମନା ହେଲା । ହେଉ । ଏଙ୍କ ପରି ତ କେତେ ଏ ନୃପତି ରହିଛନ୍ତି । ଅବଶ୍ୟ ସୁଯୋଗ ମିଳିବ । ନିଜ ଚିତ୍ତକୁ ସେ ଦମ୍ଭ ଦେଉଥିବାବେଳେ, ପୁଣି ପିଣ୍ଡ ସାନ୍ତରା ପହଞ୍ଚି ଶୁଣିଲେ ସାଆନ୍ତ କଥା । ତେଣୁ ସେ ଅଚଞ୍ଛା ଭାଷାରେ କହିଲେ—

ଆହେ ମହାପାତ୍ରେ ! ତୁମର ଭଲା ସା’ନ୍ତ ଅଭାବ କିଆଁ ରହିବ ? ତୁମେ ଯାହା ଲଂଗଳ ଗାଣ୍ଡିରେ କିଳାଟାଏ ମାରିଦେବ, ସେ ତୁମର ସା’ନ୍ତ ।

ପିଣ୍ଡ ସାନ୍ତରା ଏପରି କଥା କହି ଚାଲିଯିବା ପରେ ଯଦୁମଣି କଣ ମନେ କଲେ କେଜାଣି, ହାଣ୍ଡି ଭାଙ୍ଗିଦେଇ ରୋଷେଇ ଜିନିଷ ଫିଙ୍ଘି ଦେଇ ଭାବିଲେ—

‘‘ଏ ଯାତ୍ରା ଶୁଭଜନକ ନୁହେଁ । ଦୁର୍ବଳ ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟରେ ଏଠାରେ ରାତ୍ର ଯାପନ ନିଶ୍ଚୟ ଦୁଃଖପ୍ରଦ ହେବ । ଚତୁର ଯଦୁମଣିଙ୍କର ତାଙ୍କ ସଂଗାତ ମଉସା ଶୁକଳ ଗାଡ଼ିଆ ଗୋବିନ୍ଦପୁର ନିଳକଣ୍ଠ ମିଶ୍ରଙ୍କ ଝିଅ ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ କଥା ମନେ ପଡ଼ିଗଲା । ‘ଯାଦୃଶି ଭାବନା ଯସ୍ୟ ସିଦ୍ଧିର୍ଭବତି ତାଦୃଶୀ’ । ଲକ୍ଷ୍ମୀ ହରିଚନ୍ଦନପୁର ଶାସନରେ କେତେ ପୁରୁଷ ହେଲା ଦେଶାନ୍ତର ବତ୍ସସ ଗୋତ୍ରୀୟ ଗଜପତି ରାଜଗୁରୁଙ୍କ ବିଧବା ଭାର୍ଯ୍ୟା । ଯଦୁମଣି ଭାବୁଥିଲେ ସେ ନିଶ୍ଚୟ ଚିହ୍ନିପାରିବେ । ଲକ୍ଷ୍ମୀ ବୟସ ଏଗାର ବେଳୁ ରାଜଗୁରୁ ସାମନ୍ତଙ୍କ ଘରେ ଅଛନ୍ତି ଯେ—ପିତୃସଦନ ଆଉ ଦେଖିନାହାନ୍ତି । କିନ୍ତୁ କି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ସେ ଯଦୁମଣି ଆସିଥିବା ଜାଣି ଡକାଇ ନେଲେ । ଯଦୁମଣିଙ୍କ ସହିତ ଚିହ୍ନା ପରିଚୟ ହେଲା । ତାଙ୍କର ଦୁଃଖ ଶୁଣି ସେ ମହାସମାରୋହରେ ଗୃହରେ ସ୍ଥାନ ଦେଲେ । ରାଜୋଚିତ ଭାବରେ ମଧ୍ୟ ଖାଦ୍ୟ ପରିବେଷଣ କଲେ ।

ଯାହାଙ୍କ ଯୋଗୁଁ ଯଦୁମଣି ଲାଞ୍ଛିତ ହେଲେ, ତାଙ୍କଘର ନିକଟରେ ଥିବାରୁ ଯଦୁମଣି ଅନୁରୋଧ ନ ରଖି ରାତ୍ର ପାହାନ୍ତାରୁ ରାଜଗୁରୁ ମହାପାତ୍ରଙ୍କର ଛକଡ଼ି ଶଗଡ଼ରେ ନଦୀ କୂଳକୁ ଯାଇ ସିଧାମଳାଠାରେ ପାରହୋଇ ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ଗ୍ରାମକୁ ଚାଲିଗଲେ । ଶୁଣାଯାଏ ସେକାଳେ ସେହି ଖଣ୍ଡିକ ଶଗଡ଼ ସେ ଅଞ୍ଚଳରେ ଥିଲା ଏବଂ ତାହା ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କର ଏପରି କି ଗ୍ରାମେ ଗ୍ରାମେ ଯାହାର ଲୋଡ଼ା ହେଉଥିଲା ସେ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିଲା । ବାଟ ଖର୍ଚ୍ଚ ରାଜଗୁରୁ ସାନ୍ତାଣୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଦେବୀ ଯଥାସମ୍ଭବ ଦେଇଥିଲେ ।

ଏହିପରି ସେ ନିଜ ଘର ଇଟାମାଟି ପ୍ରଧାନ ସାହିରେ ପହଞ୍ଚି ଦୁଃଶ୍ଚିନ୍ତାରେ ଅସ୍ଥିର ହୋଇ ଉଠିଲେ । ନିରୂପାୟ ହୋଇ ମୋଟେ ଦୁଇଟି ଦିନପରେ ଅକସ୍ମାତ୍ ତିନିଟାବେଳେ ସ୍ନାନକରି ଗୃହଦେବତା ପୂଜା କରୁ କରୁ ପଚାରିଲେ—ଆଜି କି ତିଥି ? ନାତୁଣୀ କହିଲେ—ଆଜି ପରା ଶ୍ରୀଗୁଣ୍ଡିଚା ! ଅପରାହ୍ନ ୪ଟା ବେଳେ ଠାକୁର ପହଣ୍ଡି ବେଳେ ହାୟହାୟ ସେ ଟଳିପଡ଼ିଲେ ।

ରାଜଗୁରୁଙ୍କ ପରିବାର ସହିତ ମହାଦେଈ ରତ୍ନମାଳୀଙ୍କର ଉତ୍ତମ ପରିଚୟ ରହିଥିଲା । ଯଦୁମଣିଙ୍କ ହାତରେ ତିଗିରିଆ ବୁଢ଼ା ରଜା ଏଠାକୁ ପଠାଇଥିବା ଚିଠିକଥା ଗୁପ୍ତରେ ଶୁଣି ରାଣୀ ତାଙ୍କର ଗୋପନୀୟ ଚିଠି କିପରି ପାଇନାହାନ୍ତି, ଏଥିରେ ଏକାନ୍ତ ଦୁଃଖିତ ହୋଇ ରାଜାଙ୍କୁ ଜଣାଇଲେ । ବହୁ ତନାଘନାରେ ଚିଠି ପୁଣି ବାହାରିଲା । ରାଣୀ ମହୋଦୟା ରାଜାଙ୍କର ବିଶ୍ୱସ୍ତ ପାଖଲୋକ ବାସୁ ମତ୍ତଗଜସିଂହଦ୍ୱାରା ଏକ ବିଂଶୋତ୍ତର ଏକଶତ ମୁଦ୍ରା ଯଦୁମଣିଙ୍କ ନିକଟକୁ ତୁରନ୍ତୁ ପଠାଇଲେ । ଦୈବ ଦୁର୍ବିପାକ ଯେ ତାଙ୍କର ଦଶାହ ଦିନ ଏହି ମୁଦ୍ରାତକ ଉପସ୍ଥିତ ହେବାରୁ ଏକ ଦଶା–ହରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଭୋଜନ ଯଦୁମଣିଙ୍କ ମନୋମତ ଅନୁଯାୟୀ ହୋଇପାରିଥିଲା । ନଚେତ୍ ପାଞ୍ଚଦଶ ଜଣରେ ତାହା ସମାଧାନ ହୋଇଥାନ୍ତା । ଉକ୍ତ ତିଗିରିଆ ଜେମା ରତ୍ନମାଳୀ ଯେ କି ନରସିଂହପୁରର ପାଟରାଣୀ ତାଙ୍କର ମନସ୍ୱୀତା ଓ ସାଧୁତା ଏହା ଫଳରେ ଚଉଦିଗରେ ବ୍ୟାପିଗଲା । କିନ୍ତୁ ଦୈବବିପାକ ଯେ ସେହି ରାଣୀ ପୂର୍ବୋକ୍ତ ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ଷଡ଼ଯନ୍ତ୍ରରେ ‘ପୁତ୍ର ଜନ୍ମକଲେ ରାଜାଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁ ହେବ’ ଏପରି ଭବିଷ୍ୟତ୍ ବାଣୀଦ୍ୱାରା ଏହାପରେ ସମଗ୍ର ଜୀବନ ନିର୍ବାସିତା ସୀତାଙ୍କ ପରି ବିବାସିତ ହୋଇଥିଲେ । ସେ କରୁଣ କାହାଣୀ ଏବେ ମଧ୍ୟ ଲିପିବଦ୍ଧ ହୋଇନାହିଁ ।