ପ୍ରଥମ ପରିଚ୍ଛେଦ ।
ଭକ୍ତିର ଶ୍ରେଷ୍ଠତ୍ଵ :-
ଜୟ ଜୟ ଶିଖିପୁଚ୍ଛ ସଦା ଜୟ ତୋର
କି ରଙ୍ଗେ ତୁ ଶୋଭାପାଉ ଶ୍ରୀ ଗୋବିନ୍ଦ ଶିର ।
ଦୂରରୁ ତୋତେ ବିଲୋକ ରାଧା ବିନୋଦିନୀ
ମାଧବେ ଅନୁସରନ୍ତି ସଖୀଗଣ ଘେନି ।
ସେ ପୁଣି ମାନିନୀ ହେଲେ ରସିକଶେଖର
ଲୁଣ୍ଠନ୍ତି ତା ପଦେ ଯେବେ ହୋଇଣ କାତର,
କରୁ ଆଗେ ତୁ ପରଶ ସେ ପଦ କମଳ ;
ଧନ୍ୟରେ ଧନ୍ୟରେ ଧନ୍ୟ ତୋର ପ୍ରେମବଳ ।
ତେଣୁ ପ୍ରଥମରେ ନତ ଶିରେ ବନ୍ଦି ତୋତେ
ଆରମ୍ଭିଲି ଭକ୍ତି-କଥା ଶକ୍ତି ଦିଅ ମୋତେ ।
ଶ୍ରୀ ଭଗବାନଙ୍କଠାରେ ପରା ଅନୁରକ୍ତିର ନାମ ଭକ୍ତି । ବିଷ୍ଣୁଭକ୍ତି ନିତ୍ୟବଦ୍ଧ ।ଏହା ସାଧନା ଦ୍ଵାରା ବ୍ୟକ୍ତ ହୁଏ। ପୁଷ୍କରିଣୀ ଜଳ ଅଛି, କିନ୍ତୁ ତାହା ଦଳରେ ଏମନ୍ତ ଆବୃତ୍ତ ହୋଇ ରହିଅଛି ଯେ ସେଠାରେ ଜଳାଶୟ ଥିବାରୁ ଅନୁମାନ ସୁଦ୍ଧା ହେଉନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଦଳକୁ ଟାଣ ପରିଷ୍କାର କରିଦେଲେ ଜଳାଶୟର ନିର୍ମ୍ମଳଜଳ ଲୋକମାନଙ୍କର ନୟନ ଗୋଚର ହୁଏ । ସେହିପରି ସାଧନା ଦ୍ଵାରା ମନର ଆବର୍ଜନା ଦୂରୀଭୂତ ହୋଇଗଲେ ମାନସ ନିହତ ବିଷ୍ଣୁଭକ୍ତି ପ୍ରକାଶ ପାଏ । ଜଳାଶୟ ଜଳର କ୍ଷୟ ବ୍ୟୟ ଅଛି । କିନ୍ତୁ ହୃଦୟ ନିହିତ ବିଷ୍ଣୁଭକ୍ତି ଅକ୍ଷୟ ଓ ଅବ୍ୟୟ । ଏହା ସୂର୍ଯ୍ୟ ତାପରେ ଶୁଷ୍କ ହୁଏ ନାହିଁ କିମ୍ବା ବହୁଳ ପରିମାଣରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ କମିଯାଏ ନାହିଁ । ଏ ବିଷୟରେ ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣ ଚୈତନ୍ୟଙ୍କର ଶ୍ରୀମୁଖ ଉକ୍ତି ଏହି ।-
ଆଦି ମଧ୍ୟ ଅନ୍ତ୍ୟ ଭାଗବତେ ଏଇ କୟ
ବିଷ୍ଣୁଭକ୍ତି ନିତ୍ୟସିଦ୍ଧ ଅକ୍ଷୟ ଅବ୍ୟୟ ।
(ଚୈ: ଭା: ଅନ୍ତ୍ୟ ୩ୟ ଅ)
ଶ୍ରୀ ମନ୍ ଦେବାନନ୍ଦ ପଣ୍ଡିତ ଜଣେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ପଣ୍ଡିତ । ପ୍ରଥମେ ଭକ୍ତି-ପଥରେ ପଥିକ ନ ଥିବାରୁ ଶ୍ରୀବାସ ପଣ୍ଡିତଙ୍କଠାରେ ତାହାଙ୍କର ଅପରାଧ ଜାତହୁଏ, କିନ୍ତୁ କୃଷ୍ଣପ୍ରେମୋନ୍ମତ୍ତ ପଣ୍ଡିତ ବନ୍ତେଶ୍ଵରଙ୍କ କୃପାରୁ ତାଙ୍କର ସେ ବୈଷ୍ଣବାପରାଧ ଖଣ୍ଡନ ହେଲା । ପଣ୍ଡିତ ଦେବାନନ୍ଦ ଭକ୍ତି ପଥର ପଥିକ ହୋଇ ଶ୍ରୀମାନ୍ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ଆଶ୍ରୟ ନେଲେ ଏବଂ ପ୍ରଣତିପୂର୍ବକ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ, “ପ୍ରଭୋ ! ମୁଁ ଅଜ୍ଞ ହୋଇଵ ସର୍ବଜ୍ଞ ସ୍ଵରୂପ ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭାଗବତଗ୍ରନ୍ଥ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କୁ ପଢ଼ାଉଛି,କିନ୍ତୁ ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭାଗବତର ଗୂଢ଼ଅର୍ଥ ମୋତେ କିଛିମାତ୍ର ଜଣାନାହିଁ । ମୁଁ କି ରୂପେ ତାହା ପଢ଼ାଇବି ଆପଣ କୃପାକରି ମୋତେ ତାହାର ଉପଦେଶ କରନ୍ତୁ ।“ ଶ୍ରୀ ବକ୍ରେଶ୍ଵରଙ୍କ କୃପାପାତ୍ର ଦେବାନନ୍ଦଙ୍କ ପ୍ରତି ମହାପ୍ରଭୁ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ଉପରୋକ୍ତ ଉଦ୍ଧୃତ ବଚନ ପ୍ରୟୋଗ କରି କହିଥିଲେ, ଶ୍ରୀମଦ୍ ଭାଗବତ ଭକ୍ତିର ସ୍ଵରୂପ । ଅତଏବ ତାହାର ଆଦ୍ୟ, ମଧ୍ୟ ଓ ଅନ୍ତ୍ୟ ସର୍ବତ୍ର ତୁମ୍ଭେ ଭକ୍ତିର ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରିବ ବିଷ୍ଣୁଭ ନିତ୍ୟସିଦ୍ଧ । ଏହା ମହାପ୍ରଳୟରେ ମଧ୍ୟ ବିନଷ୍ଟ ହୁଏ ନାହିଁ । ଏହି ଯେ ନିତ୍ୟ ସିଦ୍ଧ ଭକ୍ତି, ତାହା ଭଜନୋନ୍ମଖ ବ୍ୟକ୍ତିର ଶ୍ରେଷ୍ଠତମ ଆଶ୍ରୟ । ଭକ୍ତି ଦ୍ଵାରା ଶ୍ରୀଭଗବାନ ସହଜରେ ବଶୀଭୂତ ହୁଅନ୍ତି । କର୍ମ, ଯୋଗ ଓ ଜ୍ଞାନ ଇତ୍ୟାଦି ଉପାୟ ଦ୍ଵାରା ଭଗବାନ କଦାପି ବଶ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ । ଶ୍ରୀ ଭଗବାନଙ୍କୁ ବଶ କରିବାର ଭକ୍ତି ହିଁ ଏକମାତ୍ର ଉପାୟ। ଏହା ଶ୍ରୀ ଚୈତନ୍ୟ ଚରିତାମୃତ, ଶ୍ରୀ ଚୈତନ୍ୟଭାଗବତ ଓ ଶ୍ରୀ ଚୈତନ୍ୟମଙ୍ଗଳ ପ୍ରଭୃତି ଗ୍ରନ୍ଥରେ ନାନାସ୍ଥାନରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି । ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀ କାଶୀ ଧାମରେ ଶ୍ରୀମନ୍ ମହାପ୍ରଭୁ ନିଜେ ଶ୍ରୀ ସନାତନ ଗୋସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ ବୈଷ୍ଣବ ଶାସ୍ତ୍ର ପ୍ରଣୟନ ନିମନ୍ତେ ଆଦେଶ କରି କେତେକ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଧାନ କରିଥିଲେ । ତହିଁରେ ସେ ଶ୍ରୀ ସନାତନ ଗୋସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ କହୁ ଅଛନ୍ତି ।-
ଐଛେ ଶାସ୍ତ୍ର କହେ କର୍ମଜ୍ଞାନ ଯୋଗତ୍ୟଜି
ଭକ୍ତ୍ୟେ କୃଷ୍ଣ ବଶ ହୟ ଭକ୍ତ୍ୟେ ତାରେ ଭଜି ।
(ଚୈ: ଚଃ: ମଧ୍ୟଃ ବିଂଶ ଅଧ୍ୟାୟ )
ଶ୍ରୀମନ୍ ମୁରାରି ଗୁପ୍ତ ଭଗବତଦାସାଗ୍ରଗଣ୍ୟ ଶ୍ରୀମନ୍ ହନୁମାନଙ୍କର ଅବତାର ଓ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ପ୍ରିୟ ଦାସ । ମହାପ୍ରଭୁ ଖେଳବିଳାସରେ ବାଳକ ରୂପେ ପ୍ରଚ୍ଛନ୍ନ ହୋଇ ରହିଅଛନ୍ତି । ମୁରାରି ଯେତେବେଳେ ଜାଣି ପାରି ନାହାନ୍ତି ଯେ ନଦୀୟାର ଉଦ୍ଧତ ଚୂଡ଼ାମଣିଟି ତାଙ୍କର ଜନ୍ମ ଜନ୍ମାନ୍ତର ପ୍ରଭୁ । ତେଣୁ ସେ ନିମାଇଙ୍କର ବାଳଚାପଲ୍ୟରେ ବିରକ୍ତି ହୋଇ ତାଙ୍କୁ ଭଦ୍ର ଭତ୍ସନା କଲେ । ଚଞ୍ଚଳ ଚୂଡ଼ାମଣି ସେ ଭର୍ତ୍ସନାରେ ଅନ୍ତରେ ପ୍ରୀତି ଲାଭକରି ବାହ୍ୟକରେ କୋପ ପ୍ରଦର୍ଶନ ପୂର୍ବକ ମୁଖଭଙ୍ଗି କରି କହିଲେ, “ଆଚ୍ଛା ହେଉ, ଆଜି ଭୋଜନ କାଳରେ ଚିହ୍ନା ଚିହ୍ନି ହେବା “। ଏହା ପରେ ମୁରାରୀ-ଗୁପ୍ତ ନିଜ କାମରେ ଚାଲିଗଲେ । ବାଳକ ନିମାଇର କଥା ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ବିଶେଷ ଲକ୍ଷ୍ୟ ନଥିଲା, କିନ୍ତୁ ଉଦ୍ଧତ ଚୂଡ଼ାମଣି ନିମାଇତ ନିଜଦାସକୁ ଭୁଲିବାର ପାତ୍ର ନୁହନ୍ତି । ସେ ଠିକ୍ ମୁରାରିଙ୍କ ଭୋଜନ କାଳରେ ତାଙ୍କ ଘରେ ପ୍ରବେଶ କଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କ ଭୋଜନ ସ୍ଥାଳୀରେ ପ୍ରସାବ କଲେ । ମୁରାରି ଦେଖି ଅବାକ୍ । ଚଞ୍ଚଳ ଚୂଡ଼ାମଣିଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟ ସେ କିଛି ବୁଝି ପାରିଲେ ନାହିଁ । ଯେତେବେଳେ ମହାପ୍ରଭୁ ନିଜ ଦାସକୁ କୃପାକରି କହିଲେ “ମୁରାରି !
ତୁମ୍ଭେ ଯୋଗ ମାର୍ଗ ଅବଲମ୍ବନ କରୁଅଛ । ଏ ବୁଦ୍ଧି ଛାଡ଼, ଜ୍ଞାନ କର୍ମ ଛାଡ଼ି ଭକ୍ତି ପଥ ଅବଲମ୍ବନ କର । ନିର୍ମ୍ମଳ ଭକ୍ତି ଦ୍ଵାରା ରସିକଶେଖର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଭଜନ କର । ବିଦଗ୍ମଚୂଡ଼ାମଣି ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ପରମ ଦୟାଳୁ ଓ ସର୍ବଶକ୍ତିମାନ । ସେ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁକୃପା କରିବେ ।“ ଯଥା ।-
ଜ୍ଞାନ କର୍ମ୍ମ ଉପେକ୍ଷିୟା କୃଷ୍ଣ ଉଚ୍ଚ ମନଦିୟ ।
ରସିକ ବିଦଗ୍ଧ ଚିଦାନନ୍ଦ । (ଚୈ ନଃ )
ଏହିପରି କେତେକ ଉପଦେଶ ଦେଇ ଅନ୍ତର୍ହତ ହେଲେ । ମୁରାରି ଯେତେବେଳେ ବୁଝିପାରିଲେ , ଏ ବାଳକ ସାଧାରଣ ବାଳକ ନୁହେଁ । ଏ ତାଙ୍କର ନିଜପ୍ରଭୁ, ଗୁପ୍ତରେ ନଦିଆରେ ବାଳକରୂପେ ବିହାର କରୁଅଛନ୍ତି । ଯଥା ।-
ମନେ ମନେ ଅନୁମାନ ଏଇ ପହୁଁ ନହେ ଆନ
ସତ୍ୟକୃଷ୍ଣ ଶଚୀର ତନୟ । (ଚୈଃ ମଃ ଅଜ୍ଞ )
ପୁଣି ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ଆତ୍ମ ପ୍ରକାଶ ପରେ ସେହି ପ୍ରିୟଦାସ ମୁରାରି ଗୁପ୍ତାଙ୍କ ସ୍ତୁତିରେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ତାଙ୍କୁ କହୁଅଛନ୍ତି ।-
ଶୁନ ଶୁନ ଆହେ ବୈଦ୍ୟ ଆମାର ବଚନ
ଏଇ ଗୀତା ଅଧ୍ୟାତ୍ମ ଚରଚା ତୋର ମନ ।
ଜୀବାରେ ବାସନା ଯଦି ଥାକୟେ ତୋମାର
କୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମାନନ୍ଦେ ଯଦି ସାଧ ଥାକେ ଆର ।
ଅଧ୍ୟାତ୍ମ ଚରଚା ତବେ କର ପରିତ୍ୟାଗ
ଗୁଣ ସଂକୀର୍ତ୍ତନ କର କୃଷ୍ଣେ ଅନୁରାଗ ।
ନଟବରଶେଖର ସୁନ୍ଦର ଶ୍ୟାମତନୁ
ଇନ୍ଦନୀଳମଣି କାନ୍ତ କରେ ବର ବେଣୁ ।
ପୀତାମ୍ବରଧରବନମାଳା ଯାର ଗଲେ
ସେ ପ୍ରଭୁକେ ନାହି ଭଜ ଗୋପୀଗଣ ମେଲେ ।
(ଚୈଃ ମଃ ମଧ୍ୟ )
ଏକଦିନରେ ଉଦାର ସ୍ଵଭାବ ଶ୍ରୀବାସ ପଣ୍ଡିତ କିଛି ଭଙ୍ଗିକରି ମହା-ପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ ,”ପ୍ରଭୁ ! ଏହି ଶ୍ରୀ ଅଦ୍ଵୈତାଚାର୍ଯ୍ୟ କି ଆପଣଙ୍କର ଭକ୍ତି ?” ମହାପ୍ରଭୁ ପ୍ରଣୟ କୋପ ପ୍ରକାଶ ପୂର୍ବକ ଅଦ୍ଵୈତ ମହିମା ବର୍ଣ୍ଣନା କଲେ । ସେହି ସମୟରେ ସେ କହିଥିଲେ ।-
ତବେ ସେଇ ଗୌରହରି ବଲେ ପୁନର୍ବାର
ଅଧ୍ୟାତ୍ମ ଚରିଚା ତୋର ନା କରିବ ଆର ।
ଯଦିବା ଅଧ୍ୟାତ୍ମବାଦୀ ଦେଖି ଶୁନି ତୋମା
ତବେ ପୁନ ତୋ ସଭାରେ ନାହିଁ ଦିବା ପ୍ରେମା ।
ଜ୍ଞାନ କର୍ମ୍ମ ଉପେକ୍ଷିଲଲେ କୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମାହୟ
ଇହା ଜାନି ଜ୍ଞାନ କର୍ମ୍ମ ନାକର ଆଶ୍ରୟ ।
(ଚୈଃ ମଃ ମଧ୍ୟ )
ଶ୍ରୀଧାମ ପ୍ରୟାଗଠାରେ ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀରୂପ ଗୋସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷା ଦେବା- କାଳରେ ବିଶୁଦ୍ଧ ଭକ୍ତିର ସ୍ଵରୂପ ବର୍ଣ୍ଣନ ପୂର୍ବକ କହିଥିଲେ ।-
ଅନ୍ୟ ବାଞ୍ଛା ଅନ୍ୟ ପୂଜା ଛାଡି ଜ୍ଞାନ କର୍ମ୍ମ
ଆନୁକୁଲ୍ୟେ ସର୍ବେନ୍ଦ୍ରିୟ କୃଷ୍ଣାନୁଶୀଳନ ।
ଏଇ ଶୁଦ୍ଧ ଭକ୍ତି, ଇହାହୈତେ ପ୍ରେମ ହୟ
ପଞ୍ଚରାତ୍ରେ ଭାଗବତେ ଏଇ ଲକ୍ଷଣ କୟ ।
(ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟଃ ୧୯ପରି)
ଏହା ବୁଝାଇବାକୁ ଗଲେ ଖଣ୍ଡିଏ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପୁସ୍ତକ ହେବ । ଏ ଗୂଢ଼ ତତ୍ତ୍ଵ ବୁଝାଇବାର ଅବା ମୋର ଶକ୍ତି କାହିଁ ? ଆଉ ସମସ୍ତ ପରିତ୍ୟାଗ ପୂର୍ବକ ସବୁ ଇନ୍ଦ୍ରିୟକୁ ଐକାନ୍ତିକ ଭାବରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ସେବା କାର୍ଯ୍ୟରେ ଲଗାଇବା ହିଁ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଭକ୍ତି । ଭକ୍ତିପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ମହାପ୍ରଭୁ ଧରାଧାମରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇ ଭକ୍ତିମହିମା ବର୍ଣ୍ଣନ କରି ଓ ଆଚରଣ କରି ଶିକ୍ଷା ଦେଇ ଅଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀ ବୃନ୍ଦାବନ ଦାସ ଭକ୍ତି ମାହାତ୍ମ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନ କରି କହି ଅଛନ୍ତି ।-
କୋଟିଜନ୍ମ ଯଦି ଯାଗ ଯଜ୍ଞ ତପ କରେ
ଭକ୍ତି ବିନା କୋନ କର୍ମ ଫଲ ନାହିଁ ଧରେ ।
(ଚେଃ ଭୋଃ ମଧ୍ୟଃ ୨୩ଶ ଅଧ୍ୟାୟ )
ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀ ନବଦ୍ଵୀପରେ ଆତ୍ମପରିଚୟ ଦେଇ ମହା ଐଶ୍ଵର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରକଟନ କରିଅଛନ୍ତି । ଭାଗ୍ୟବାନ ଶ୍ରୀବାସଙ୍କ ଭବନ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ଦିବ୍ୟଜ୍ୟୋତିରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ । ସାତ ପ୍ରହର କାଳ ମହାପ୍ରଭୁ ଏହି ଐଶ୍ଵର୍ଯ୍ୟଭାବ ପ୍ରକଟନ କରି ନିଜ ଅଭିଷେକାନନ୍ତର ପ୍ରିୟ ଭକ୍ତିଗଣଙ୍କୁ ଏକେ ଏକେ ନିକଟକୁ ଡାକି ତାଙ୍କୁ ପୂର୍ବ ପରିଚୟ ପ୍ରଦାନପୂର୍ବକ ମହାକୃପା ବିତରଣ କରୁଅଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ପ୍ରିୟାତିପ୍ରିୟ ମୁକୁନ୍ଦ ଏହି ମହାଦୈଶ୍ଵର୍ଯ୍ୟ ଦର୍ଶନକରୁ ବଞ୍ଚିତ, ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ଆଜ୍ଞା ନାହିଁ , ସେ ନିକଟକୁ ଯାଇ ପାରୁନାହାନ୍ତି ମୁକୁନ୍ଦର ଏହି ଅସହ୍ୟ ଯାତନା ଶ୍ରୀବାସ ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ସହ୍ୟ ହେଲା ନାହିଁ, ସେ ସାହସ ପୂର୍ବକ ମହା ପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ନିବେଦନ କଲେ “ପ୍ରଭୋ ! ମୁକୁନ୍ଦ ଆପଣଙ୍କର ଅତିପ୍ରିୟପାତ୍ର । ତାହାଙ୍କ ମଧୁକଣ୍ଠ ନିସୃତ ଗୀତରେ କିଏ ଦ୍ରବୀଭୂତ ନ ହୁଏ । ଆପଣତ ତାହାଙ୍କ ଗୀତ ଶୁଣି ବିହ୍ଵଳ ହୁଅନ୍ତି । ଆଜି ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ଆପଣଙ୍କର ଏ ବିଗ୍ରହ କାହିଁକି ?” କରୁଣାସାଗର ମହାପ୍ରଭୁ କହିଲେ “ନା, ନା ତାକୁ ଏଠାକୁ ଡାକ ନାହିଁ; ସେ ଏକମୟରେ ଦନ୍ତରେ ତୃଣଧାରଣ ପୂର୍ବକ ଚରଣ ତଳେ ନିପତିତ ହୁଏ ଏବଂ ପରମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ଜଷ୍ଠି ଧରି ମୋ ଅଙ୍ଗରେ ପ୍ରହାର କରେ “ । ମହାବକ୍ତା ପଣ୍ଡିତ ଶ୍ରୀବାସ ଯେତେବେଳେ ପଚାରିଲେ “ପ୍ରଭୋ ! ଆମ୍ଭେମାନେ ତ ଆପଣଙ୍କ କଥା କିଛି ବୁଝି ପାରିଲୁ ନାହିଁ । ଅନୁଗ୍ରହ ପୂର୍ବକ ତାହା ବୁଝାଇ ଦିଅନ୍ତୁ “ମହାପ୍ରଭୁ କହିଲେ, ଶ୍ରୀବାସ ! ମୁକୁନ୍ଦର ଭକ୍ତିରେ ନିଷ୍ଠାନାହିଁ; ସେ ଶ୍ରୀମନ୍ ଅଦ୍ୱୌତାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କ ସଭାରେ ପ୍ରେମ ବିହ୍ଵଳ ହୋଇ ଭକ୍ତି ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରେ , କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟ ସମ୍ପ୍ରଦାୟକୁ ଗଲେ ଭକ୍ତି ସ୍ଵୀକାର ନକରି ଜ୍ଞାନ ଅଥବା ଯୋଗର ମହିମା କୀର୍ତ୍ତନ କରେ । ଅତଏବ ଭକ୍ତି ଦେବୀକୁ ଅବହେଳା ଦ୍ଵାରା ମୋ ଅଙ୍ଗରେ ଜଷ୍ଠି ପ୍ରହାର କରିଅଛି ।”
ଯଥା – ଭକ୍ତି ହଇତେ ବଡ଼ ଆଛେ ଯେଇବା ବାଖାନେ
ନିରନ୍ତର ଜାଠି ମୋରେ ମାରେ ସେଇ ଜନେ ।
(ଚୈଃ ଭାଃ ମଧ୍ୟଃ ୧୦ମ ଅଧ୍ୟାୟ)
ଏହିରୂପେ ମୁକୁନ୍ଦଙ୍କ ଦଣ୍ଡ ଛଳରେ ଜୀବ ଶିକ୍ଷା ଦେଇ ମହାପ୍ରଭୁ ନିଜ ପ୍ରିୟ ମୁକୁନ୍ଦଙ୍କୁ ନିଜ ପାଖକୁ ଡ଼କାଇ ଥିଲେ । ଅତଏବ କର୍ମ୍ମ , ଯୋଗ , ଜ୍ଞାନ, ସମସ୍ତଙ୍କଠାରୁ ଭକ୍ତି ଯେ ଉତ୍କୃଷ୍ଟମାର୍ଗ ଉପରୋକ୍ତ ଉଦ୍ଧୃତ ପଦଗୁଡ଼ି ତାହାର ଉତ୍ତମ ପ୍ରମାଣ । ମହାପ୍ରଭୁ ଯେ କେବଳ ଏହା ଉପଦେଶ ଦେଇ ଅଛନ୍ତି ଏମନ୍ତ ନୁହେଁ । ନିଜେ ଆଚରଣ କରି ମଧ୍ୟ ଶିକ୍ଷା ଦେଇ – ଅଛନ୍ତି ।
ଭକ୍ତିରୂପୀ ଭଗବାନ ଶ୍ରୀ ଗୌରଚନ୍ଦ୍ର ଦେବ ଦେବୀ ଗୁରୁ ବୈଷ୍ଣବ ସମସ୍ତଙ୍କ ପଦରେ ପ୍ରଣତ ହୋଇ ଭକ୍ତି ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଅଛନ୍ତି । ଯଥା –
ବିରଜାକେ ନମସ୍କାର କହିଲ ବଚନେ
ଦେହ ପ୍ରେମଭକ୍ତ ମୋର କୃଷ୍ଣର ଚରଣେ ।
(ଚୈଃ ମଃ ମଧ୍ୟ )
ଶିକ୍ଷାର କି ବିଚିତ୍ର କୌଶଳ । ମହାପ୍ରଭୁ ସନ୍ୟାସଗ୍ରହଣ କରି ଶ୍ରୀପୁରୁ-ଷୋତ୍ତମ ଯାଉଅଛନ୍ତି । ପଥମଧ୍ୟରେ ବିରଜା ମଣ୍ଡଳ । ମହାଶକ୍ତି ବିରଜାଙ୍କ ଆରାଧନା ଦ୍ଵାରା ଓ ତାହାଙ୍କ କୃପାଦ୍ଵାରା ଲୋକେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ପାଇପାରିବେ । କେତେକ ବ୍ରଜ ଗୋପୀମାନେ ମହାମାୟା କାତ୍ୟାୟନୀଙ୍କର ଆରାଧନା କରି କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ପତିରୂପେ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । ଲୋକେ ସେହି ପଥ ପ୍ରଶସ୍ଥ ଜାଣି ଅନୁସରଣ କରନ୍ତୁ ଏହି ଶିକ୍ଷା ଦେବାପାଇଁ କୋଟି ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ଈଶ୍ଵର ଆଜି ସନ୍ୟାସୀବେଶରେ ବିରଜା ଦେବୀଙ୍କଠାରୁ କୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମର- ଭିଖାରୀ; ଜୀବଶିକ୍ଷା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ନଥିଲେ ମହାପ୍ରଭୁ ମନେ ମନେ ଦେବୀଙ୍କୁ ସେ ପ୍ରାର୍ଥନା କରି ପାରିଥାଆନ୍ତେ । କିନ୍ତୁ ଜୀବଶିକ୍ଷା ହେତୁ ମହାପ୍ରଭୁ ବଚନରେ ପ୍ରକାଶ କରି ଏ ମହଦ୍ଭିକ୍ଷା କଲେ ।
ଏହି ଯେ ଉତ୍କୃଷ୍ଟ କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ଏହା ଆଚରଣ କଲେ ରାଜ୍ୟାଦି ସୁଖ- ଭୋଗ ଭକ୍ତିଠାରେ ଅତି ତୁଚ୍ଛବତ୍ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ, ଏମନ୍ତ କି ମୋକ୍ଷ ବାସନା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭକ୍ତି ମନରୁ ଅନ୍ତର୍ହିତ ହୁଏ । ଶ୍ରୀଲରୂପ ଓ ଶ୍ରୀ ସନାତନ ଗୌଡ଼ ବାଦସାହଙ୍କର ମନ୍ତ୍ରୀ ଓ ମହାବୈଭବଶାଳୀ । ମହା- ପ୍ରଭୁଙ୍କୁ କୃପାରୁ ସେ ଦୁଇଭାଇ ସମସ୍ତ ଐଶ୍ଵର୍ଯ୍ୟ ତ୍ୟାଗକରି ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନରେ ବୃକ୍ଷତଳବାସୀ ଭିଖାରୀ ସାଜିଲେ । ସପ୍ତଗ୍ରାମର ଜମିଦାର ଶ୍ରୀ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନଙ୍କର ପୁତ୍ର ଶ୍ରୀମାନ୍ ରଘୁନାଥ ଦାସ ତଦାନୀନ୍ତନ ବିଂଶଲକ୍ଷ ମୁଦ୍ରା ଆୟର ଜମିଦାର ଓ ସୁନ୍ଦରୀ ଭାର୍ଯ୍ୟାର କୋମଳ କୋଳ ପରିତ୍ୟାଗ ପୂର୍ବକ ଭିକ୍ଷାବୃତ୍ତି ଅବଲମ୍ବନ କଲେ । ଭୋଗ ବିଳାସ ଯେ ଭକ୍ତି ସମ୍ପତ୍ତି ଠାରେ ଅତି ତୁଚ୍ଛ ଏମାନେ ହେଁ ତାହା ଉତ୍ତମରୂପେ ଦେଖାଇ ଯାଇଛନ୍ତି । ସେଥିପାଇଁ ମହାନୁଭବ ଶ୍ରୀମାନ୍ ବୃନ୍ଦାବନ ଦାସ ଲେଖିଛନ୍ତି –
ତାବତୁ ରାଜ୍ୟାଦି ପଥ ସୁଖ କରିମାନେ
ଭକ୍ତିସୁଖ ମହିମା ଯାବତୁ ନାହିଁ ଜାନେ ।
ରାଜ୍ୟାଦି ସୁଖରେ କଥା ସେ ଥାକୁକଦୂରେ ,
ମୋକ୍ଷସୁଖ ଅଳ୍ପମାନେ କୃଷ୍ଣ ଅନୁଚରେ ।
(ଚୈଃ ଭାଃ ଆଦି ୧୧ଶ ଅଧ୍ୟାୟ )
ଏତ ଗଲା ଧନୀମାନଙ୍କର କଥା । ଅତି ଦରିଦ୍ର ମଞ୍ଜାବିକା ଶ୍ରୀଧର ପୁଣି କଣ କହି ଅଛନ୍ତି ଦେଖାଯାଉ । ମହା ପ୍ରକାଶ ସମୟରେ ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀଧରକୁ ଡକାଇଲେ । ମହାପ୍ରଭୁ ଡକାଉଅଛନ୍ତି ଏହାଶୁଣି ଶ୍ରୀଧର ପ୍ରେମରେ ବିହ୍ଵଳ ; ଶ୍ରୀଧର ଯାଇ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ପାଦ ପଦ୍ମରେ ପ୍ରଣତ ହେଲେ ଓ ସ୍ତବ ପାଠ କଲେ । ମହାପ୍ରଭୁ ନିଜ ପ୍ରିୟ ଦାସ ଶ୍ରୀଧରଙ୍କ ଉପରେ ପରମ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ କହିଲେ”ଶ୍ରୀଧର , କି ବର ମାଗୁଅଛ ମାଗ । ମୁଁ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଅଷ୍ଟସିଦ୍ଧ ଦେବାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ଅଛି” । ଶ୍ରୀଧର କହିଲେ “ପ୍ରଭୋ ! ମୋତେ ଆଉ ଠକାଇ ପାରିବେ ନାହିଁ, ଅଷ୍ଟସିଦ୍ଧ ମୋର କି ହେବ” । ମହାପ୍ରଭୁ କହିଲେ “ଶ୍ରୀଧର ମୋର ଦର୍ଶନ ଲାଭ କି ବୃଥା ହେବ ? ମୁଁ ଯାଚୁଅଛି ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ କିଛି ବର ନେବାକୁ ହେବ” । ଯେତେବେଳେ ଶ୍ରୀଧର କହିଲେ, “ପ୍ରଭୋ । ଯଦି ନିତାନ୍ତ ବର ଦେବେ ତେବେ ଯେଉଁ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଯୁବକ ମୋ ସଙ୍ଗେ ପ୍ରେମ କଳହ ପୂର୍ବକ ମୋର ମଞ୍ଜା , କଦଳୀ ଓ କଦଳୀ ପତ୍ର ଛଡ଼ାଇ ନେଉଥିଲେ ସେ ମୋର ଜନ୍ମ ଜନ୍ମରେ ପ୍ରଭୁ ହେଉନ୍ତୁ ଓ ମୁଁ ଜନ୍ମ ଜନ୍ମରେ ତାଙ୍କର ଦାସ ହୁଏ । ଏହି ମାହାତ୍ମା ଶ୍ରୀଧରଙ୍କ ଗୁଣ ବର୍ଣ୍ଣନ କାଳରେ ଶ୍ରୀଲ ବୃନ୍ଦାବନ ଦାସ କହି ଅଛନ୍ତି :-
ଖୋଲା ବେଚା ଶ୍ରୀଧର ତାହାର ଏଇ ସାକ୍ଷୀ
ଭକ୍ତି ମାତ୍ର ନିଲ ଅଷ୍ଟ ସିଦ୍ଧି କେ ଉପେକ୍ଷି ।
ଯତ ଦେଖ ବୈଷ୍ଣବେର ବ୍ୟବହାର ଦୁଃଖ
ନିଶ୍ଚୟ ଜାନିହ ସେଇ ପରାନନ୍ଦ ସୁଖ ।
[ଚୌ; ଭା; ମଧ୍ୟ; ୯ମ ଅଧ୍ୟାୟ ]
ଅତଏବ କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ହିଁ ସାର । ସମ୍ବନ୍ଧ ଅଭିଧେୟ ପ୍ରୟୋଜନ ତତ୍ତ୍ଵ ବିଚାର କାଳରେ ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀ ସନାତନ ଗୋସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ କହିଅଛନ୍ତି ;”ସନା-ତନ ! ସର୍ବଶାସ୍ତ୍ରରେ ଏହି ସିଦ୍ଧାନ୍ତ ହୋଇଅଛି ଯେ ଭକ୍ତି ଦ୍ଵାରା ହିଁ କୃଷ୍ଣପ୍ରାପ୍ତି ହୁଏ । ଯଥାଃ-
କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ଅଭିଧେୟ ସର୍ବଶାସ୍ତ୍ରେ କୟ
ଅତଏବ ମୁନିଗଣ କରିଅଛେ ନିଶ୍ଚୟ ।
[ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟଃ ୨୨ଶୁଅ ]
ଜୀବ ନିୟତ ସୁଖ ବାଞ୍ଛା କରେ । ସାମାନ୍ୟ କୀଟ ପତଙ୍ଗ ଠାରୁ ପଶୁ ପକ୍ଷୀ ମନୁଷ୍ୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମସ୍ତେ ସୁଖ ପାଇଁ ଲାଳାୟିତ କିନ୍ତୁ ଅନ୍ୟଜୀବ ଜ୍ଞାନ ବିହୀନ ଅତଏବ ପ୍ରକୃତ ସୁଖ ଧାରଣ କରିବାରେ ଅଶକ୍ତ । ମନୁଷ୍ୟ ହିଁ କେବଳ ପ୍ରକୃତ ସୁଖ ଅବଧାରଣ କରିବାରେ ସକ୍ଷମ । ଏ ସଂସାରରେ ଯେତେ ପ୍ରକାର ସୁଖ ଅଛି ତାହା କ୍ଷଣିକ । ଅତଏବ ଆପାତତଃ ସୁଖ ସ୍ଵରୂପ ବୋଧହେଲେ - ହେଁ ପ୍ରକୃତ ସୁଖ ନୁହେଁ । ଯେଉଁ ସୁଖ ଚିରକାଳ ସ୍ଥାୟୀ ସେହି ସୁଖହିଁ ପ୍ରକୃତ ସୁଖ ପଦବାଚ୍ୟ । ଲୋକ ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ହେଲେ ସେ ନିତ୍ୟ ସୁଖର ଅନୁ-ଧାବନ କରେ, ଅତଏବ ସଂସାରରେ ସମସ୍ତ ଜୀବନରେ ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟରେ ସେ ବୁଦ୍ଧିମାନବ୍ୟକ୍ତି ସେହି ଚିର ସୁଖ ଅନ୍ଵେଷଣରେ ବ୍ରତୀ ହୋଇ ଅଗ୍ରସର ହୁଏ । ମନୁଷ୍ୟ ଜନ୍ମ ହୋଇ ପାଞ୍ଚବର୍ଷ ବୟସରେ ପଦାର୍ପଣ କଲେ ପିତା ମାତା ସନ୍ତାନକୁ ବିଦ୍ୟାର୍ଜନରେ ନିଯୁକ୍ତ କରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ସେହି ବିଦ୍ୟାର୍ଜନର ମୂଳ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ରହିବା ବିଧେୟ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସେ ପ୍ରଧାନତମ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟତଃ ଅତି ଅଳ୍ପ ସ୍ଥାନରେ ସମ୍ମୁଖୀରେ ରଖା ଯିବାର ଦେଖା ଗଲେ ହେଁ କି ବିଧେୟ ମୁଁ ତାହା କହୁଅଛି, ଏହା ମୋର କପୋଳକଳ୍ପ ତ କଥା ନୁହେଁ । ଶ୍ରୀ ବୃନ୍ଦାବନ ଦାସ ଓ ଶ୍ରୀଳ କୃଷ୍ଣ ଦାସ ପ୍ରଭୃତି ମହାତ୍ସାଗଣ ଏ ବିଷୟରେ କଣ କହିଯାଇ ଅଛନ୍ତି ଆଲୋଚନା କରାଯାଉ ।
ଶ୍ରୀମାନ୍ ମହାପ୍ରଭୁ ଗୂଢ଼ଭାବରେ ବିଦ୍ୟାଗର୍ବରେ ମତ୍ତ ହେଲାପରି ନବ-ଦ୍ଵୀପରେ ବିଚରଣ କରୁଅଛନ୍ତି । ଭକ୍ତିପ୍ରାଣ ଶ୍ରୀବାସ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ କମନୀୟ ବପୁ ଦର୍ଶନ କରି ଓ ଅସୀମ ବୁଦ୍ଧିର ପରିଚୟ ପାଇ ସତତ ଚିନ୍ତା କରୁଅଛନ୍ତି, ଏ ସର୍ବାଙ୍ଗ ସୁନ୍ଦର ଯୁବକଟିର କିପରି କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ଉଦୟ ହେଉ । ଦିନେ ମହା-ପ୍ରଭୁ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ନବଦ୍ଵୀପ ରାଜପଥରେ ଆସୁଅଛନ୍ତି, ପଥରେ ଶ୍ରୀ ବାସ ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ସହ ଦେଖା ହୁଏ । ମହାପ୍ରଭୁ ବୟୋବୃଦ୍ଧ ଶ୍ରୀବାସ ପଣ୍ଡିଙ୍କୁ ସତତ ମାନ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ପଥରେ ଦେଖି ଇଷତ୍ ହାସ୍ୟ କରି ପ୍ରଣାମ କଲେ । ଶ୍ରୀବାସ ତାଙ୍କୁ କଲ୍ୟାଣ କରି ନିଜ ହୃଦୟରୁ ଭାବ ଗୋପନ କରି ନ ପାରି କହିଲେ “ ହେ ଉଦ୍ଧତଚୂଡ଼ାମଣି ! ତୁମ୍ଭେ ଦିବା ନିଶି ବିଦ୍ୟାଚର୍ଚାରେ ମଗ୍ନ ଅଛ, କିନ୍ତୁ ବଡ଼ ଦୁଃଖର ବିଷୟ ପ୍ରକୃତ ବିଦ୍ୟାର ଲେଶ ମାତ୍ର ଅନୁସରଣ କରୁନାହଁ । ଏ ବୃଥା ବିଦ୍ୟା ଚର୍ଚ୍ଚାରେ କି ଲାଭ ହେବ ? ଏରୂପ ପଢ଼ିବା ଓ ପଢ଼ାଇବା ଦ୍ଵାରା ତୁମ୍ଭର କାଳ ବୃଥାରେ ଅତି ବାହିତ ହେଉଅଛି । ପଢ଼ିବାର ପ୍ରକୃତ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କୃଷ୍ଣ ଭକ୍ତି ଜାଣେବା । ସେ ଯଦି ନ ହେଲା ଏପରି ପଢ଼ିବାର କି ଫଳ ।
ଯଥା ।- ହାସିୟା ଶ୍ରୀବାସ ବଲେ କହେ ଦେଖି ଶୁନି
କତି ଚଲିଆଛି ଉଦ୍ଧତେର ଚୂଡ଼ାମଣି ।
କୃଷ୍ଣ ନାଭିଜିୟା କାଳକ କାର୍ଯ୍ୟେ ଗୋଁଆଓ
ରାତ୍ରି ଦିନ ନିରବିଧି କେନେବା ପଢ଼ାଓ ।
ପଢ଼େ ଲୋକ କେନେ କୃଷ୍ଣ ଭକ୍ତି ଜାନିବାରେ
ସେ ଯଦି ନହିଲ ତେବେ ବିଦ୍ୟାୟ କି କରେ ।
(ଚୈଃ ଭାଃ ଆଦି ୧୦ମ )
ଶ୍ରୀମାନ୍ ମହାପ୍ରଭୁ ଦିଗ୍ବିଜୟୀ ପଣ୍ଡିତଙ୍କର ଗର୍ବ ଚୂର୍ଣ୍ଣ କରି ପୂର୍ଣ୍ଣକୃପା କରନ୍ତେ ସେ ଦିଗ୍ବିଜୟୀ ପ୍ରଣତ ହୋଇ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ଶରଣାପନ୍ନ ହେଲେ ଓ ସଦୂପଦେଶ ଦେବାକୁ ପ୍ରାର୍ଥନା କଲେ । ମହାପ୍ରଭୁ ତାଙ୍କୁ ସଦୁପଦେଶ
ପ୍ରଦାନ କାଳରେ କହିଥିଲେ । “ମହାଶୟ, ଦିଗ୍ବିଜୟ କରିବା ପ୍ରକୃତ ବିଦ୍ୟାର କାର୍ଯ୍ୟ ନୁହେଁ । ବିଦ୍ୟା ହରିଭଜନ କରିବାରେ ଉପଦେଶ ପ୍ରଦାନ କରେ । ଏ ଦେହ ତ୍ୟାଗ କଲେ ଧନ ବୀ ପୌରୁଷ ସଙ୍ଗେ ଯାଏ କି ? ଯଥା ।-
ଦିଗ୍ ବିଜୟ କରିବ ବିଦ୍ୟାର କାର୍ଯ୍ୟ ନହେ
ଈଶ୍ଵର ଭଜିତେ ସେଇ ବିଦ୍ୟା ସତ୍ୟ କହେ ।
ମନଦିଆ ବୁଝ ଦେହ ଛାଡିୟା ଚଲିଲେ
ଧନ ବା ପୌଛୁଷ ସଙ୍ଗେ କିନ୍ତୁ ନାହିଁ ଚଲେ ।
(ଚୈଃ ଭାଃ ଆଦି ୨୨)
ଯଶ ବା ପୌରୁଷ ବିଦ୍ୟାର ଉତ୍କୃଷ୍ଟ ଫଳ ନୁହେଁ । ଯଦି ବିଦ୍ୟା ଦ୍ଵାରା ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଚରଣାରବିନ୍ଦରେ ଜୀବର ଚିତ୍ତ ଆକୃଷ୍ଟ ହୁଏ ତେବେ ତାହାହିଁ ପ୍ରକୃତ ବିଦ୍ୟାର ଫଳ
ଯଥା ।- ସେଇ ସେ ବିଦ୍ୟାର ଫଲ ଜାନିହ ନିଶ୍ଚୟ
କୃଷ୍ଣ ପାଦପଦ୍ମେ ଯଦି ଚିତ୍ତବିତ୍ତ ହୟ ।
[ଚୈଃ ଭାଃ ଆଦି ୨୨ଶ ]
ଯେ ଶାସ୍ତ୍ର କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ପ୍ରଦାନ କରେ ତାହାହିଁ ପ୍ରକୃତ ଶାସ୍ତ୍ର ପଦବାଚ୍ୟ, ଅନ୍ୟ ଶାସ୍ତ୍ର ସାଂସାରିକ ବ୍ୟବହାରୋପଯୋଗୀ ହେଲେହେଁ ପରକାଳରେ ଉନ୍ନତ୍ତି କଳ୍ପେ ବିବେଚିତ ହେଲେ ତାହା ଶାସ୍ତ୍ର ପଦବାଚ୍ୟ ନୁହେଁ । ମହାପ୍ରଭୁ ଗୟାଧାମରୁ ପ୍ରତ୍ୟାଗମନ ପରେ କୃଷ୍ଣପ୍ରେମରେ ବିହୁଳ ହେଲେ । କୌଣସି ସାଂସାରିକ କାର୍ଯ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ଭଲ ଲାଗିଲା ନାହିଁ । ନବଦ୍ଵୀପ ସେ ସମୟରେ ବିଦ୍ୟା ଚର୍ଚ୍ଚାର ପ୍ରଧାନ ସ୍ଥାନ ଓ ସେଥି ମଧ୍ୟରେ ନିମାଇ ପଣ୍ଡିତ ବଡ଼ ଖ୍ୟାତ ନାମା ପଣ୍ଡିତ । ତାଙ୍କର ଛାତ୍ରମାନଙ୍କର ଅନ୍ୟ ପଣ୍ଡିତଠାରେ ମନ ତୃପ୍ତ ହେବ କେଉଁଠାରୁ ? ପ୍ରେମ ବିହ୍ଵଳ ନିମାଇଁ ପଣ୍ଡିତଙ୍କର ଆଉ ପାଠ ପଢ଼ାଇବାର ରୁଚି ନଥିଲେହେଁ ସହସ୍ର ସହସ୍ର ଛାତ୍ର ପାଠାଭ୍ୟାସ ନିମନ୍ତେ ତାଙ୍କଠାରେ ଆସି ଉପଗତ ହେଲେ । କିନ୍ତୁ ମହାପ୍ରଭୁ ସେମାନଙ୍କୁ ଶାସ୍ତ୍ରମର୍ମ୍ମ ବୁଝାଇବାରେ ଅଶକ୍ତ ହୋଇ କେବଳ କୃଷ୍ଣ ନାମରେ ମାହାତ୍ମ୍ୟ ବ୍ୟାଖ୍ୟା କରି-ବାକୁ ଲାଗିଲେ । ପ୍ରତି ଧାତୁରେ , ପ୍ରତି ଅକ୍ଷରରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ଗୁଣ ବର୍ଣ୍ଣନ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ। ଯେତେବେଳେ ପୃଥିବୀ ଆକାଶ ସମସ୍ତ ତାଙ୍କୁ କୃଷ୍ଣମୟ । ସେ ଯେତେବେଳେ ଶିଷ୍ୟମାନଙ୍କୁ ବୁଝାଇ କହିଥିଲେ ଯେଉଁ ଶାସ୍ତ୍ର କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରେ ତାହାହିଁ ଶାସ୍ତ୍ର ।
ଯଥା ।- ସେଇ ଶାସ୍ତ୍ର ସତ୍ୟ କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି କହେ ଯାୟ
ଅନ୍ୟଥା ହଇଲେ ଶାସ୍ତ୍ର ପାଷଣ୍ଡତ୍ଵ ପାୟ ।
(ଚୈଃ ଭାଃ ମଧ୍ୟ ୧ମ )
ଶ୍ରୀଳ ଲୋଚନ ଦାସ ମଧ୍ୟ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ତଦ୍ରୁପ ଉକ୍ତି ଶ୍ରୀ ଚୈତନ୍ୟ ମଙ୍ଗଳରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଅଛନ୍ତି ଯଥା ।
ପଢ଼ି ଏକ ସତ୍ୟ ବସ୍ତୁ କୃଷ୍ଣେର ଚରଣ
ସେଇ ବିଦ୍ୟା ଯାତେ ହରି ଭକ୍ତିର ଲକ୍ଷଣ ।
ତାହା ବିନୁ ଅବିଦ୍ୟା ସକଳ ଶାସ୍ତ୍ରେ କହେ
ରାଧା କୃଷ୍ଣ ଭକ୍ତି ବିନା କେହି ସଙ୍ଗୀ ନହେ ।
(ଚୈଃ ମଃ ମଧ୍ୟ )
କୃଷ୍ଣ ଭକ୍ତି ଯେପରି ପରାବିଦ୍ୟା, ସେହିପରି ପରୋଧର୍ମ୍ମ । କୃଷ୍ଣ ଭକ୍ତିଠାରୁ ଅନ୍ୟକିଛି ଧର୍ମ୍ମ ନାହିଁ । ବାଲ୍ୟକାଳରେ ନିମାଇଁ ବର୍ଜିତ ହାଣ୍ଡି ଉପରେ ବସିବାରୁ ତାଙ୍କ ଜନନୀ ଶୁଚିମତୀ ଶଚୀଦେବୀଙ୍କ ମନରେ ବଡ଼ କଷ୍ଟ ହେଲା । ସେ ନିମାଇଁଙ୍କୁ ସ୍ନେହ ଭର୍ତ୍ସନା କରି ସେପରି ଅନୀତ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ବାରଣ କଲେ । ନିମାଇଁ ବାଳ ଚାପଲ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରି ଛଳରେ ମାତାଙ୍କଠାରେ ଗୂଢ଼ତତ୍ତ୍ଵ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ । ସେହି କାଳରେ ସେ କହିଥିଲେ “ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚରଣ ବିନା ଅନ୍ୟ କିଛି ଧର୍ମ ସଂସାରରେ ନାହିଁ । ଯଥାଃ –
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଚରଣ ବହି ନାହିଁ ଅନ୍ୟ ଧର୍ମ୍ମ
ତାବିନୁ ସକଳ ମିଛା କହିଲ ଏ ମର୍ମ୍ମ ।
(ଚୈଃ ମଃ ଆଦି )
ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଧର୍ମ୍ମା ଚରଣ ସମ୍ବନ୍ଧେ ନାନା ବିଧି ଓ ନିଷେଧ ଉଲ୍ଲିଖିତ ହୋଇଅଛି । କିନ୍ତୁ ସେ ସକଳ ବିଧି ଓ ନିଷେଧ ଭକ୍ତିର ଦାସ । ଭକ୍ତି ପ୍ରବଳ ହେଲେ ସେ ବିଧି ନିଷେଧ ମାନଙ୍କୁ ଅବାଧରେ ଅତିକ୍ରମ କରି ଆପେ ଅଗ୍ରସର ହୁଅନ୍ତି । ଶ୍ରୀମାନ୍ ମହାପ୍ରଭୁ ସ୍ନେହରେ ବଶ ହୋଇ ସୁକୃତିଶୁକ୍ଳାମ୍ବରଘରେ ଖୁଦକଣା ଚର୍ବଣ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ଏହି ସ୍ନେହବଶତାକୁ ଲକ୍ଷ୍ଵ କରି ଶ୍ରୀମାନ୍ ବୁନ୍ଦାବନ ଦାସ କହିଅଛନ୍ତି ।
ଯତ ବିଧି ନିଷେଧ ସକଲି ଭକ୍ତି ଦାସ
ଇହାତେ ଯାହାର ଦୁଃଖ ସେଇ ଯାୟ ନାଶ ।
(ଚୈଃ ଭାଃ ମଧ୍ୟ ୧୬ଶ )
ଏହି ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଉତ୍ତମରୂପେ ଦେଖାଯାଏ ଯେ କୃଷ୍ଣ ଭକ୍ତି ହିଁ ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ । ମନୁଷ୍ୟର ଯଦି କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ପ୍ରକାଶ ପାଏ ତେବେ ତାହାର ସମସ୍ତ ମଙ୍ଗଳ । ଯଦି କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ପ୍ରକାଶ ନ ପାଏ ତେବେ ଧନ ଐଶ୍ଵର୍ଯ୍ୟ ଦ୍ଵାରା ପୁତ୍ର ସମସ୍ତଥାଇ ମଧ୍ୟ ତାହାର ସମସ୍ତ ଅମଙ୍ଗଳ । ମହାପ୍ରଭୁ ଏହା ଉତ୍ତମରୂପେ ଜୀବକୁ ବୁଝାଇ ଦେଇ ଯାଇ ଅଛନ୍ତି । ତାହାର ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ନିମ୍ନରେ ପ୍ରକାଶିତ ହେଲା ।
ମହାପ୍ରଭୁ ଦାମୋଦର ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ମାତାଙ୍କ ନିକଟ ରହିବା ନିମନ୍ତେ ନବଦ୍ଵୀପକୁ ପଠାଇଥିଲେ । ଦାମୋଦର ପଣ୍ଡିତ ଶ୍ରୀ ପୁରୁଷୋତ୍ତମକୁ ଆସନ୍ତେ ମହାପ୍ରଭୁ ତାଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ ।“ଦାମୋଦର, ମାତାଙ୍କର କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ଅଛିତ ? ପରମତପସ୍ଵୀ ନିରପେକ୍ଷ ଦାମୋଦର ସେଥିରେ ଉତ୍ତର କଲେ “ ପ୍ରଭୋ, ମୋତେ ଏହା ପୁଣି ପଚାରୁ ଅଛନ୍ତି ? ଆପଣଙ୍କର ଯେ କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ସେ କାହା ଯୋଗୁଁ ? ଏକ ମାତାଙ୍କ ପ୍ରସାଦରୁ ହିଁ ଆପଣଙ୍କର ଏ ଅଦ୍ଭୁତ କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି । ମାତା ମୂର୍ତ୍ତିମତୀ ଭକ୍ତି, ତାଙ୍କ କଥା କଣ ମୋତେ ପଚାରୁଛନ୍ତି ?” ମହା-ପ୍ରଭୁ ଯେଉଁ ନିମିତ୍ତ ପ୍ରଶ୍ନ କରିଥିଲେ ତାହାର ଉଚିତ ଉତ୍ତର ପାଇଲେ । ଲୋକେ ନିଜ ଜନର କୁଶଳ ବାର୍ତ୍ତା ପ୍ରଶ୍ନ କରନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ପ୍ରକୃତ କୁଶଳ ଶବ୍ଦର ଅର୍ଥ କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ଏହା ବୁଝାଇବା ପାଇଁ ମହାପ୍ରଭୁ “ସମସ୍ତ କୁଶଳତ” ଏହା ନ ପଚାରି “କୃଷ୍ଣ ଭକ୍ତି ଅଛି ନା “ ଏହା ପଚାରିଲେ ।
ଯଥା – କୁଶଳ ଶବ୍ଦେର ଅର୍ଥ ବ୍ୟକ୍ତି କରିବାରେ
ଭକ୍ତି ଅଛେ କରିବାର୍ତ୍ତା ଲାୟେନ ସର୍ବରେ।
ଭକ୍ତିଯୋଗ ଥାକେ ତବେ ସକଲ କୁଶଲ
ଭକ୍ତିବିନା ରାଜା ହଇଲୋଓ ଅମଙ୍ଗଲ ।
ଧନ ଯଶଭୋଗ ଯାର ଆଛୟେ ସକଲ
ଭକ୍ତି ଯାର ନାଇ ତାର ସର୍ବ ଅମଙ୍ଗଲ ।
ଅଦ୍ୟ ଖାଦ୍ୟ ନାହିଁ ଯାର ଦାରିଦ୍ର୍ୟେର ଅନ୍ତ
ବିଷ୍ଣୁ ଭକ୍ତି ଥାକିଲେ ସେଇ ଧନବନ୍ତ ।
ଅତଏବ ଏହା ନିଶ୍ଚିନ୍ତ ଯେ କୃଷ୍ଣ ଭକ୍ତି ହିଁ ସକଳର ସାର । କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ସାଧନାରେ କୃଷ୍ଣ ଲାଭ ହୁଏ । ଭକ୍ତି ସାଧନା ଦ୍ଵାରା ଜୀବ ଏ ନିଶ୍ଵର ଦେହ ତ୍ୟାଗ କରି ଚିଦାନନ୍ଦ ନିତ୍ୟ ଦେହରେ କୃଷ୍ଣପାର୍ଷଦ ହୋଇ ନିତ୍ୟ ଧାମରେ ବାସ କରେ ଓ ସେବା ସୁଖ ଅନୁଭବ କରେ । ଅତଏବ କୃଷ୍ଣ ତାହାର ନିଜର ହୁଅନ୍ତି ଓ ସେ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ନିଜ ଜନ ହୁଏ । ଯଥା –
କୃଷ୍ଣବଲି କାନ୍ଦିଲେ ସେ କୃଷ୍ଣ ନାଥ ମିଲେ
ଧନେ କୁଲେ କିଛୁଵ ନହେ କୃଷ୍ଣ ନା ଭଜିଲେ ।
( ଚୈଃ ଭାଃ ମଧ୍ୟ ୨୪ଶ )
ଭଗବାନଙ୍କର ନାମ ଭଗବାନଙ୍କଠାରୁ ଭିନ୍ନନୁହେଁ । ତାଙ୍କଠାରେ ନାମ ନାମୀ ଅଭିନ୍ନ । ଅତଏବ କୃଷ୍ଣ ବୋଲି କାନ୍ଦିଲେ କୃଷ୍ଣ ଆସି ମିଳନ୍ତି ।
ଶ୍ରୀମନ୍ଧ୍ରୁବ ବିଲମଙ୍ଗଳ ଏମାନେ କୃଷ୍ଣ ବୋଲି କ୍ରନ୍ଦନ କରିବାରୁ କୃଷ୍ଣ ଆସି ଏମାନଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ ଦେଇଥିଲେ । ଭକ୍ତିଛଡ଼ା । ଅନ୍ୟ ସାଧନାରେ କୃଷ୍ଣ କଦାପି ମିଳନ୍ତି ନାହିଁ । ଯଥା –
କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ହୟ ଅଭିଧେୟ ପ୍ରଧାନ;
ଭକ୍ତି ମୁଖ ନିରୀକ୍ଷକ କର୍ମ୍ମ ଯୋଗଜ୍ଞାନ ।
ଏଇ ସବ ସାଧନେର ଅତି ତୁଚ୍ଛ ଫଲ
କୃଷ୍ଣ ଭକ୍ତି ବିନା କୃଷ୍ଣ ଦିତେ ନାହିଁ ବଲ । (ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ୨୨ଶ )
ଧନେ କୁଲେ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟେ ଚୈତନ୍ୟ ନାହିଁ ପାଇ
କେବଲ ଭକ୍ତିର ବଶ ଚୈତନ୍ୟ ଗୋସାଇଁ (ଚୈଃ ଭାଃ ମଧ୍ୟ ୧୦ମ )
ଧନେ କୁଲେ ପ୍ରତିଷ୍ଠାୟ କୃଷ୍ଣ ନାହିଁ ପାଇ
କେବଲ ଭକ୍ତିର ବଶ ଚୈତନ୍ୟ ଗୋସାଇଁ (ଚୈଃ ଭାଃ ମଧ୍ୟ ୨୦ଶ )
ଧନେ ଜନେ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟେ ଚୈତନ୍ୟ ନାହିଁ ପାଇ
ଭକ୍ତିର ସେ ବଶ କୃଷ୍ଣସର୍ବ ଶାସ୍ତ୍ରେ ଗାଇ (ଚୈଃ ଭାଃ ମଧ୍ୟ ୨୫ଶ )
ଅଲିଭାଗ୍ୟେ ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟ ଗୋଷ୍ଠୀ ନାହିଁ ପାଇ
କେବଲ ଭକ୍ତିର ବଶ ଚୈତନ୍ୟ ଗୋସାଇଁ (ଚୈଃ ଭାଃ ଅନ୍ତ୍ୟ ୮ମ )
ଏହିରୂପେ ନାନା ସ୍ଥାନରେ ଶ୍ରୀଲ ବୃନ୍ଦାବନ ଦାସ ଦେଖାଇ ଅଛନ୍ତି ଯେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ବା ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚୈତନ୍ୟ କେବଳ ଭକ୍ତିର ବଶ । ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ପାଇବାର ଏକମାତ୍ର ଉପାୟ ଭକ୍ତି । ସେ ଭକ୍ତିରେ ବଶ ହୋଇ ଆପଣାକୁ ଭକ୍ତିଠାରେ ଅର୍ପଣ କରନ୍ତି । ପରମ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ଭକ୍ତିଧୀନ । ଭକ୍ତ ଭକ୍ତି- ବଳରେ ତାଙ୍କୁ ନଚାଇ ପାରେ । ଜୀବର ଏହାଠାରୁ ଅଧିକ ଉଚ୍ଚ ପ୍ରାପ୍ତବ୍ୟ କି ଅଛି ? ଯାହାଙ୍କର ଅଂଶ ଦ୍ଵାରା କୋଟି ଜଗତ ସୃଷ୍ଟି ସ୍ଥିତ ପାଳନ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପାଦିତ ହେଉଅଛି , ଯାହାଙ୍କର ଅଂଶ ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ କୋଟୀ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ସୃଷ୍ଟି କରିଅଛନ୍ତି ଓ ବିନାଶ କରୁଅଛନ୍ତି, ସେହି ସ୍ଵଂୟ ଭଗବାନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ନିଜଭକ୍ତି ବାତ୍ସଲ୍ୟ ଗୁଣରେ ନିଜ ସ୍ଵାତନ୍ତ୍ର୍ୟ ପରିତ୍ୟାଗ ପୂର୍ବକ ଭକ୍ତିର ଅଧୀନ ହେଲେ ଓ ଭକ୍ତି ଇଚ୍ଛାନୁସାରେ କରି କାର୍ଯ୍ୟ କଲେ । ଆହା ! ଭକ୍ତିର କି ଅପାର ମହିଁମା । ଜୀବରେ ଏ ଶକ୍ତି ଅନ୍ତର୍ନିହତ ଥାଉଁ ଥାଉଁ, ଆମ୍ଭେମାନେ ତାହା ଅନ୍ଵେଷଣ ନ କରି , ସେ ଅସୀମ ଶକ୍ତିକୁ ଜାଗରିତ ନ କରି, ଚିର ନିଦ୍ରାରେ ଅଭିଭୁତ ହୋଇ ରହିଅଛି , ଏହାଠାରୁ ଅଧିକ ଶୋଚନୀୟ ବିଷୟ ଆଉ କି ହୋଇପାରେ ।
ଭକ୍ତ ।
ଦ୍ଵିତୀୟ ପରିଚ୍ଛେଦ
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଚରଣାର ବିନ୍ଦରେ କାହାରି ଭକ୍ତି ଉଦୟ ହେଲେ ବିଷୟ ବାସନା ତାଙ୍କ ମନରୁ ତିରୋହିତ ହୋଇଯାଏ । ଆଲୋକ ପ୍ରବେଶରେ ଅନ୍ଧକାର ଆଉ ରହି ପାରେ ନାହିଁ । ଏହି ଅଳ୍ପଦିନ ତଳେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଲାଲାବାବୁଙ୍କ କଥା ବିଶେଷ ଉଲ୍ଲେଖର ଯୋଗ୍ୟ । ଶ୍ରୀ ବୃନ୍ଦାବନରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ବିଗ୍ରହଙ୍କ ରାଜ ସେବା ଯେଉଁ ମହାତ୍ମାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ ସେ ପଥର ଭିଖାରୀ ହୋଇ ବୃକ୍ଷ - ତଳରେ ବାସ କରି ଶ୍ରୀ ବୃନ୍ଦାବନରେ ମାଧୁକରୀ ବୃତ୍ତି ଅବଲମ୍ବନ କରି ଥିଲେ ମୋର ଏହି ପାପ ଚକ୍ଷୁରେ ଏକ ମହାପୁରୁଷଙ୍କ ଦର୍ଶନ ଲାଭ ଘଟିଛି । ସେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ନାମ ଭାରତରେ ବିଖ୍ୟାତ । ପ୍ରାୟ ଅନେକ ସେହି ରାନୀର୍ଷିରାୟ ବନମାଳୀ ରାୟ ବାହାଦୁରଙ୍କ ନାମ ଶୁଣିଥିବେ । ସେ ମହା ସମ୍ପତ୍ତିଶାଳୀ ହୋଇ ମଧ୍ୟ କି ରୂପ ନିରଭିମାନରେ ଜୀବନ ଯାତ୍ରା ନିର୍ବାହ କରୁଥିଲେ , ଯେଉଁ ମାନେ ତାଙ୍କ ଥରେ ମାତ୍ର ଦର୍ଶନ କରିଅଛନ୍ତି, ସେମାନେ ବୁଝିଅଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀ ରାଧାବିନୋଦଙ୍କର ସେବାହିଁ ତାଙ୍କର ଜୀବନର ସମସ୍ତ ସୁଖ ; ତଦ୍ ବ୍ୟତିତ ସାଂସାରିକ ମୁଖାଭିଳାଷ ତାଙ୍କୁ ସ୍ପର୍ଶ କରି ନଥିଲା । ଉତ୍କଳରେ କେନ୍ଦ୍ରାପଡ଼ାର ଭକ୍ତ ପ୍ରବର ଶ୍ରୀରାଧାଶ୍ୟାମ ନରେନ୍ଦ୍ର ଓ ତାଙ୍କର ସୁଯୋଗ୍ୟ ପୁତ୍ର ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ନରେନ୍ଦ୍ର ଏମାନେ ତାଙ୍କର ସମଗ୍ର ଐଶ୍ଵର୍ଯ୍ୟ ଶ୍ରୀ ରାଧା ଗୋବିନ୍ଦ ସେବାରେ ଏବଂ ବଇଷ୍ଣବ ସେବାରେ ବ୍ୟୟ କରି ଅତି ଦୀନ ଭାବରେ ଦିନ ଯାପନ କରୁଥିଲେ । କୃଷ୍ଣଭକ୍ତ ଉଦୟ ହେଲେ , ମନୁଷ୍ୟର ସେହି ଅବସ୍ଥା ଘଟି -ଥାଏ । ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଶ୍ରୀମାନ୍ ରଘୁନାଥ ଦାସଙ୍କ ବିଷୟ ବାସନା ପରିତ୍ୟାଗ ସମନ୍ଧରେ ଲେଖିବାକୁ ଯାଇ ଶ୍ରୀଳ କବିରାଜ ଗୋସ୍ଵାମୀ ଲେଖିଅଛନ୍ତି ।
କୃଷ୍ଣ ପାଦ ପଦ୍ମଗନ୍ଧ ଯେଇ ଜନ ପ୍ରାୟ
ବ୍ରହ୍ମଲୋକ ଆଦି ସୁଖ ତାରେ ନାହିଁ ଭାୟ
[ଚୈଃ ଚଃ ଅନ୍ତ୍ୟ ୬ଷ୍ଠ]
ପୂର୍ବ ପରିଚ୍ଛେଦରେ ଏହି ଗୋସ୍ଵାମୀଙ୍କର କିଛି ପରିଚୟ ଦେଇ-ଥିବାରୁ ପୁନର୍ବାର ଏଠାରେ ଆଉ ବିଶେଷ ଉଲ୍ଲେଖ କଲି ନାହିଁ । ଭକ୍ତ ସତତ କୃଷ୍ଣପ୍ରେମରେ ବିହ୍ଵଳ, ଭକ୍ତି ଚରିତ ବୁଝିବା ସହଜ ନୁହେଁ । ସାଧାରଣ ଚକ୍ଷୁରେ ଭକ୍ତ ଏକ ପ୍ରକାର ପାଗଳ ମଧ୍ୟରେ ଗଣ୍ୟ । ତାହାଙ୍କର କ୍ରିୟା , ଭାବ ଓ ମୁଦ୍ରା , ବିଜ୍ଞ ମଧ୍ୟ ବୁଝି ପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ଶ୍ରୀଲ କୃଷ୍ଣ ଦାସ କବିରାଜ କହିଅଛନ୍ତି, ସ୍ଵୟଂ ଭଗବାନ ଭକ୍ତିଭାବ ସମ୍ୟକ୍ ଉପଡଲବ୍ଧି କରି ନ ପାରି ଭକ୍ତି ଭାବରେ ଅବତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଥିଲେ । ଯଥା –
ଭକ୍ତେର ପ୍ରେମବିକାର ଦେଖି କୃଷ୍ଣର ଚମତ୍କାର
କୃଷ୍ଣ ଯାର ନା ପାୟ ଅନ୍ତ, କେବା ଛାର ଆର ।
ଭକ୍ତ ପ୍ରେମର ଯତ ଦଶା ଯେ ଗତି ପ୍ରକାର
ଯତ ଦୁଃଖ ଯତ ସୁଖ ଯତକେ ବିକାର ।
କୃଷ୍ଣ ତାହା ସମ୍ୟକ୍ ନା ପାରି ଜାନିତେ
ଭକ୍ତିଭାବ ଅଙ୍ଗୀକାର ତାହା ଆସ୍ପାଦିତେ ।
(ଚୈଃ ଚଃ ଅନ୍ତ୍ୟ ୧୮ଶ)
ଇଦୃଶ୍ୟ ସ୍ଵଭାବପନ୍ନ ଯେ ଭକ୍ତି, ସେମାନେ ଯେ କେବଳ ଉଚ୍ଚ – କୂଳରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରି ଥାଆନ୍ତି ଏମନ୍ତ ନୁହେଁ । କି ଉଚ୍ଚକୁଳ, କି ନୀଚକୁଳ, କି ଧନୀ କି ନିର୍ଦ୍ଧନୀ ପବିତ୍ର ଭକ୍ତିଦୃଷ୍ଟିଗୋଚର ହୁଅନ୍ତି । ଶ୍ରୀଲ ସନାତନ ଗୋସ୍ଵାମୀ ବ୍ରାହ୍ମଣ କୁଳରେ ଜାତ ହୋଇ ସୁଦ୍ଧା ଆପଣାକୁ ସତତ ଘୃଣ୍ୟ ଓ ଅସ୍ପୃଶ୍ୟ ମନେ କରୁଥିଲେ ଏବଂ ସେହି ଦୀନତାର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ଏକ ସମୟରେ ସେ ଶ୍ରୀପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ରକୁ ଆସି ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ରଥଚକ୍ର ତଳେ ପ୍ରାଣ ବିସର୍ଜନ କରିବାର ସଂକଳ୍ପ କରିଥିଲେ । ଅନ୍ତର୍ଯ୍ୟାମୀ ମହାପ୍ରଭୁ ତାଙ୍କର ସେ ଅଭିପ୍ରାୟ ବୁଝିପାରି ତାଙ୍କୁ ଉକ୍ତ କଦର୍ଯ୍ୟ ବାସନା ପରିତ୍ୟାଗ କରିବାକୁ ଉପଦେଶ ଦେଇ କହିଥିଲେ “ସନାତନ ,ନୀଚଜାତି କୃଷ୍ଣ ଉଚ୍ଚ- ନର ଅଯୋଗ୍ୟ ନୁହେ ଏବଂ ସତ୍କୁଳ ବିପ୍ର କେବଳ ସତ୍କୁଳରେ ଜନ୍ମ ହେତୁ ସେ ଭଜନାଧିକାରୀ ହୁଅନ୍ତି ଏରୂପ ମନେ କର ନାହିଁ । ଯେ କୃଷ୍ଣ ଭଜନକରେ ସେ ପ୍ରକୃତ ବଡ଼ ଓ ଯେ ଭଜନ ନ କରେ ସେ ଧନୀ ଓ ଜାତିଶ୍ରେଷ୍ଠ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ହୀନ” । ଯଥାଃ-
ନୀଚ ଜାତି ନୁହେ କୃଷ୍ଣ ଭଜନେ ଅଯୋଗ୍ୟ
ସତ୍କୁଳ ବିପ୍ର ନହେ ଭଜନରେ ଯୋଗ୍ୟ ।
ଯେଇ ଭଜେ ସେଇ ବଡ, ଅଭକ୍ତ ହୀନ ଛାର
କୃଷ୍ଣ ଭଜନେ ନାହିଁ ଜାତି କୁଲାଦି ବିଚାର ।
ଦୀନେରେ ଅଧିକ ଦୟା , କରେ ଭଗବାନ
କୁଳିନ ପଣ୍ଡିତ ଧନୀର ବଡ଼ ଅଭିମାନ ।
(ଚୈଃ ଚଃ ଅନ୍ତ୍ୟ ୪ର୍ଥ )
ଏହି ଯେ ଭକ୍ତ ଏମାନେ ପ୍ରଧାନତଃ କନିଷ୍ଠ, ମଧ୍ୟମ ଓ ଉତ୍ତମ ତିନି ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ । ଭକ୍ତି ପ୍ରବର୍ତ୍ତକ ମହାପ୍ରଭୁ ସ୍ଵୟଂ ଏହି ବିଭାଗ କଥା ଶ୍ରୀ ସନାତନଙ୍କୁ କାଶୀଧାମରେ ଭକ୍ତିର ସାଧନତତ୍ତ୍ଵ ଶିକ୍ଷା ଦେବା କାଳରେ କହି- ଥିଲେ । ଯଥାଃ-
ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନ୍ ଜନ ହୟ ଭକ୍ତି ଅଧିକାରୀ
ଉତ୍ତମ, ମଧ୍ୟମ, କନିଷ୍ଠ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଅନୁସାରି ।
(ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୨୨ଶ ଅ ।)
ସେଥିମଧ୍ୟରେ ଭକ୍ତି ବିଷୟରେ ଯାହାର କୋମଳ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଜାତ ହୋଇଅଛି ସେ କନିଷ୍ଠ । ଯଥାଃ-
ଯାହାର କୋମଳ ଶ୍ରଦ୍ଧା ସେ କନିଷ୍ଠ ଜନ ।
(ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୨୨ଶ ଅ )
ଭକ୍ତି ଉଦୟ ହେଲେ ଲୋକର କୃଷ୍ଣ କଥା ଶୁଣିବାର ରୁଚି ଜାତ ହୁଏ । ଯାହାର ଏମନ୍ତ ରୁଚି ଜନ୍ମେ ସେ ନିଶ୍ଚୟ ଭାଗ୍ୟବାନ୍ । ଅଳ୍ପ ଭାଗ୍ୟରେ କଥା ଶ୍ରବଣରେ ରୁଚି ଜନ୍ମେ ନାହିଁ । ଯଥାଃ-
ଯାର କୃଷ୍ଣ କଥାୟ ରୁଚି ସେଇ ଭାଗ୍ୟବାନ୍ ।
( ଚୈଃ ଚଃ ଅନ୍ତ୍ୟ ୫ମ ଅ )
ଏ ଉକ୍ତି ସ୍ଵୟଂ ମହାପ୍ରଭୁ ବ୍ୟବହାର କରି ଅଛନ୍ତି । ଏହି ପ୍ରକାର ରୁଚି ଜାତ ମାତ୍ର ମନୁଷ୍ୟ କନିଷ୍ଠ ଭକ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ପରିଗଣିତ ହୁଏ । ଯେଉଁ ଭକ୍ତମାନେ ଶାସ୍ତ୍ର ଯୁକ୍ତିରେ ନିପୁଣ ନୁହଁନ୍ତି ଅଥଚ କୃଷ୍ଣ ଓ ବୈଷ୍ଣବରେ ଦୃଢ଼ ବିଶ୍ଵାସ କରନ୍ତି ସେମାନେ ମଧ୍ୟମ ଶ୍ରେଣୀର ଭକ୍ତ ବୋଲି ପରିଗଣିତ ।
ଯଥାଃ- ଶାସ୍ତ୍ରଯୁକ୍ତ ନାହିଁ ଜାନେ ଦୃଢ଼ ଶ୍ରଦ୍ଧାବାନ୍
ମଧ୍ୟମ ଅଧିକାରୀ ସେଓ ମହା ଭାଗ୍ୟବାନ୍ ।
(ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୨୨ଶ ଅ )
ମହାପ୍ରଭୁ ଏହି ମଧ୍ୟମ ଶ୍ରେଣୀ ଭକ୍ତିକୁ ମହାଭାଗ୍ୟବାନ କହୁଅଛନ୍ତି । ପ୍ରକୃତରେ ଏମାନେ ମହାବାଗ୍ୟବାନ୍ ଯେହେତୁ ଏମାନଙ୍କର ଦୃଢ଼ ଶ୍ରଦ୍ଧା ଜାତ ହୋଇଅଛି । ଏ ସୌଭାଗ୍ୟ ଅତି ଅଳ୍ପ ଲୋକଙ୍କର ଘଟିଥାଏ । ଯେଉଁ ଭକ୍ତଗଣ ଶାସ୍ତ୍ରାଜ୍ଞ, ଏବଂ କୃଷ୍ଣ ବୈଷ୍ଣବଙ୍କଠାରେ ଯେଉଁମାନଙ୍କର ସୁଦୃଢ଼ ପ୍ରଶ୍ଵାସ ସେମାନେ ଉତ୍ତମ ଭକ୍ତ ମଧ୍ୟରେ ପରିଗଣିତ । ଯଥାଃ
ଶାସ୍ତ୍ରଯୁକ୍ତ ସୁନିପୁଣ ଦୃଢ଼ଶ୍ରଦ୍ଧା ଯାଇ
ଉତ୍ତମ ଅଧିକାରୀ ତହିଁ ତାରୟେ ସଂସାର ।
(ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୨୨ଶ ଅ )
ଅଧିକନ୍ତୁ ଏମାନେତ କୃଷ୍ଣପ୍ରେମ ଲାଭକରି ନିତ୍ୟଧାମକୁ ଯାଆନ୍ତି । ଏମାନେ ପୁଣି ସଂସାର ଉଦ୍ଧାର କରନ୍ତି । କୁଳୀନ ଗ୍ରାମବାସୀ ଶ୍ରୀଲ ସତ୍ୟ- ରାଜଖାନ୍ ଶ୍ରୀ ପରୁଷୋତ୍ତମରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ପଚାରିଲେ, “ପ୍ରଭୋ ! ଆପଣତ ବୈଷ୍ଣବ ସେବାରେ ଉପଦେଶ ଦେଉ ଅଛନ୍ତି । ଆମ୍ଭେମାନେ ଅଧମ –ଜନ , ବୈଷ୍ଣବ ଚିହ୍ନିବୁଁ କିପରି । କୃପାକରି ବୈଷ୍ଣବର ସାମାନ୍ୟ ଲକ୍ଷଣ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ଶ୍ରୀମୁଖରେ ଆଜ୍ଞା କରନ୍ତୁ “। ମହାପ୍ରଭୁ ଜାଣନ୍ତି ସତ୍ୟରାଜ ଓ ରାମାନନ୍ଦ ଏମାନେ ଉତ୍ତମ ଅଧିକାରୀ ଓ ବୈଷ୍ଣବର ଲକ୍ଷଣ ଏମାନଙ୍କୁ ଉତ୍ତମରୂପେ ଜଣା । ଜାଣି ସୁଦ୍ଧା ଯଦି ମୋ ମୁଖରୁ ଶୁଣିବା ପାଇଁ ଏମାନେ ପଚାରୁଅଛନ୍ତି ତେବେ ଏମାନଙ୍କୁ କହେ । ଏହା ଭାବେ ମହାପ୍ରଭୁ ଈଷତ୍ ହାସ୍ୟ ପୂର୍ବକ ସଂକ୍ଷପରେ କହିଲେ “ଯେଉଁଜନ ଥରେ ମାତ୍ର କୃଷ୍ଣନାମ କୀର୍ତ୍ତନ କରନ୍ତି ସେ ବୈଷ୍ଣବ । ତାହାଙ୍କର ପଦସେବା କରିବା ଉଚିତ ।
ଯଥାଃ- ପ୍ରଭୁ କହେ ଯାରମୁଖେ ଶୁନି ଏକବାର
କୃଷ୍ଣନାମ ସେଇ ପୂଜ୍ୟ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ସବାକାର ।
ଏକ କୃଷ୍ଣ ନାମେ କରେ ସର୍ବ ପାପକ୍ଷୟ
ନବବିଧ ଭକ୍ତିପୂର୍ଣ୍ଣ ନାମ ହୈତେ ହୟ ।
ଦୀକ୍ଷା ପୁରାଶ୍ଵର୍ଯ୍ୟା ବିଧି ଅପେକ୍ଷା ନା କରେ
ଜିହ୍ଵାସ୍ପର୍ଶେ ଅଚାଣ୍ଡାଳେ ସବାରେ ଉଦ୍ଧାରେ ।
ଆନୁସଙ୍ଗ ଫଳକରେ ସଂସାରରେ କ୍ଷୟ
ଚିତ୍ତ ଆକର୍ଷିୟା କରେ କୃଷ୍ଣ ପ୍ରମୋଦୟ ।
ଅତଏବ ଯାର ମୁଖେ ଏକ କୃଷ୍ଣ ନାମ
ସେଇତ ବୈଷ୍ଣବ ତାର କୀରିହ ସମ୍ମାନ ।
(ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୧୪ଶ ଅ )
ଏ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ଶ୍ରୀମୁଖର ଉକ୍ତି । ଏଥିରେ ମର୍ମ୍ମ ଗ୍ରହଣରେ ଅସମର୍ଥ ହୋଇ ନାନାରୂପ ତର୍କ ଉଠାଇଲା ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଅନୁଚିତ । ବିଶ୍ଵାସ ପୂର୍ବକ ଶ୍ରୀମାନ୍ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ଚରଣ ଚିନ୍ତା କଲେ, ଏଚହାର ପ୍ରକୃତି ମର୍ମ୍ମ ହୃଦୟରେ ଅବଶ୍ୟ ସ୍ଫୁର୍ତ୍ତି ପାଇବ ।
କୂଳୀନ ଗ୍ରାମବାସୀ ସତ୍ୟରାଜ ଖାନ ତତ୍ପରବର୍ଷ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କଠାରୁ ଶ୍ରୀ ପୁରୁଷୋତ୍ତମଙ୍କୁ ବିଦାୟକାଳରେ ପୁନର୍ବାର ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ପଚାରିଥିଲେ, “ପ୍ରଭୋ ! ମୋର କି କର୍ତ୍ତବ୍ୟ, ଶ୍ରୀମୁଖରେ ଆଜ୍ଞା କରନ୍ତୁ ।“ ମହାପ୍ରଭୁ କହିଲେ, “ ତୁମ୍ଭେ ବୈଷ୍ଣବର ସେବା କର ଏବଂ ହରିନାମ ସଂକୀର୍ତ୍ତନ କର । ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଚରଣାବିନ୍ଦ ଅଚିରେ ଲାଭ କରିବ “ । ସେଥିରେ ସେ ପଚାରିଲେ, ମୁଁ ବୈଷ୍ଣବ ଚିହ୍ନିବି କିପରି ?” ଯେତେବେଳେ ମହାପ୍ରଭୁ ଈଷତ୍ ହାସ୍ୟ ପୂର୍ବକ କହିଲେ, “ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ନିରନ୍ତର କୃଷ୍ଣ ନାମ ମୁଖରେ କୀର୍ତ୍ତନ କରେ ସେ ବୈଷ୍ଣବ । ତାହାଙ୍କର ଚରଣ ସେବା କର ।“ ଏ ଦ୍ଵିତୀୟ ବର୍ଷର ଉତ୍ତର ।
ଯଥା- କୃଷ୍ଣ ନାମ ନିରନ୍ତର ଯାହାର ବଦନେ,
ସେ ବୈଷ୍ଣବଶ୍ରେଷ୍ଠ ଭଚ୍ଚ ତାହାର ଚରଣେ ।
[ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୧୬ପରି ]
ଏଥିରୁ ବୋଧ ହୋଉଅଛି ପ୍ରଥମବର୍ଷ ମହାପ୍ରଭୁ କନିଷ୍ଟ ଅଧିକାରୀ ବୈଷ୍ଣବଙ୍କର ଲକ୍ଷଣ ବ୍ୟକ୍ତ କରିଥିଲେ । ଏଥର ମଧ୍ୟମ ଅଧିକାରୀଙ୍କୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ବୁଝାଇଲେ । ତତ୍ପରବର୍ଷ ସତ୍ୟରାଜଖାନ୍ ପୁନର୍ବାର ସେହିରୂପ ପ୍ରଶ୍ନ କରନ୍ତେ, ମହାପ୍ରଭୁ ଉତ୍ତମଅଧିକାରୀ ବୈଷ୍ଣବଙ୍କୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକରି କହିଲେ, “ଯାହାଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କଲେ ଅପରମୁଖରେ କୃଷ୍ଣନାମ ଆସେ ତାହାଙ୍କୁ ଉତ୍ତମ ଅଧିକାରୀ ଜାଣିବା” । ଯଥାଃ-
ଯହାଁର ଦର୍ଶନେ ମୁଖେ ଆଇସେ କୃଷ୍ଣନାମ
ତଁ ହାରେ ଜାନିତୁ ତୁମି ବୈଷ୍ଣବ ପ୍ରଧାନ ।
(ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୧୬ପରି )
ଏହାକହି ମହାପ୍ରଭୁ ତାଙ୍କୁ କନିଷ୍ଠ, ମଧ୍ୟମ ଓ ଉତ୍ତମ ବୈଷ୍ଣବ-ମାନଙ୍କର ଲକ୍ଷଣ ଉତ୍ତମରୂପେ ବୁଝାଇ ଦେଲେ।
ଉତ୍ତମଭକ୍ତଙ୍କର ଲକ୍ଷଣ ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟ ଚରିତାମୃତାଦିରେ ଅନେକ- ସ୍ଥଘଳରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି । ସେଥିମଧ୍ୟରୁ କେତେକ ନିମ୍ନରେ ଉଦ୍ଧୃତ କଲି, ଉତ୍ତମ ଭକ୍ତଗଣ ଅଭିମାନ ଶୂନ୍ୟ ।ସେମାନେ ଭକ୍ତବଳରେ ଜଗତ ଶୋଧନ କରିବାକୁ ଶକ୍ତି ଧାରଣ କଲେ ହେଁ ଆପଣାକୁ ସର୍ବଦା ଅତି ତୁଚ୍ଛ ଜ୍ଞାନ କରନ୍ତି । ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ଅପାରଶକ୍ତି ଅନୁଭବକରି ନିଜଶକ୍ତି ସେମାନଙ୍କୁ ଯତ୍ ସାମାନ୍ୟ ବୋଧହୁଏ । ଯଥାଃ-
ସର୍ବୋତ୍ତମ ଆପନାକେ ହୀନ କରି ମାନେ ।
[ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୨୩ଶ ଅ]
ଏବଂ କୃପାସାଗର କୃଷ୍ଣ ଯେ ନିଶ୍ଚୟ କୃପା କରିବେ ଏରୂପ ଦୃଢ଼ ପ୍ରତ୍ୟେୟ ତାଙ୍କ ମନରେ ଆମ ଉଦିତ ହୁଏ । ଯଥା-
କୃଷ୍ଣ କୃପା କରିବେନ୍ ଦୃଢ଼ କରିମାନେ ।
[ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୨୩ଶ ଅ ]
ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀମାନ୍ ସ୍ଵରୂପ ଓ ଶ୍ରୀ ରାୟ ରାମାନନ୍ଦଙ୍କୁ ସମ୍ବୋଧନ ପୂର୍ବକ ପଳାପଛରେ ଉତ୍ତମ ଲକ୍ଷଣ କିପରି ସୁନ୍ଦର ଭାବରେ ବୁଝାଇ ଅଛନ୍ତି ତାହା ଶ୍ରୀ କବିରାଜଙ୍କ ସରଳ ହୃଦୟସ୍ପର୍ଶୀ କବିତାରେ ଦେଖାଯାଉ ।
ଉତ୍ତମ ହୟାଁ ଆପନାନେ ମାନେ ତୃଣାଧମ
ଦୁଇପ୍ରକାର ସହିଷ୍ଣୁତା କରେ ବୃକ୍ଷ ସମ ।
ବୃକ୍ଷ ଯେନ କାଟିଲେ ଓ କିଛୁ ନା ବୋଲୟ
ଶୁକାଇୟା ମୈଲେ କାରେ ପାଣି ନା ମାଗୟ ।
ଯେଇ ଯେ ମାଗୟ ତାରେ ଦେୟ ଆପନ ଧନ
ଘର୍ମ୍ମ ବୃଷ୍ଟି ସହି ଅନେର କର ଯେ ରକ୍ଷଣ ।
ଉତ୍ତମ ହଞ୍ଚା ବୈଷ୍ଣବ ହବେ ନିରଭିମାନ
ଜୀବେ ସମ୍ମାନ ଦିବେ ଜାନି କୃଷ୍ଣ ଅଧିଷ୍ଟାନ ।
ଏଇମତ ହଞ୍ଜା ଯେଇ କୃଷ୍ଣ ନାମ ଲୟ
ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଚରଣେ ତାର ପ୍ରେମ ଉପଜୟ ।
[ଚୈଃ ଚଃ ଅନ୍ତ୍ୟ ୨୦ଶ ]
କୃଷ୍ଣ ଭକ୍ତ ସେବାମୁଖରେ ସତତ ନିମଗ୍ନ । ସେହି ସେବାରୁ ସେ ପୂର୍ଣ୍ଣା-ନନ୍ଦ ହଲାଭ କରନ୍ତି । କେତେବେଳେ ବିଗ୍ରହ ସେବା କରୁଅଛନ୍ତି, କେତେ-ବେଳେ ମାନସିକରେ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନରେ ଥାଇ ଶ୍ରୀ ରାଧାଗୋବିନ୍ଦଙ୍କ ସେବା କରିଅଛନ୍ତି । ସେବାସୁଖରେ ନିଜକୁ ଭୁଲି ଯାଇଅଛନ୍ତି । ଅତଏବ ସାଂସାରିକ ସୁଖ ଦୁଃଖ ତାଙ୍କର ଆଉ କେଉଁଆଡୁ ଆସିବ । ସୁଖ ଦୁଃଖେତ ମନର କଥା ।ସଂସାରରେ ଶତ ଶତ ଦୁଃଖ ଆସିଲେ ହିଁ ସେଥିରେ ତାଙ୍କର ଭୂକ୍ଷେପ ନାହିଁ । ଠାକୁର ଶ୍ରୀ ହରିଦାସଙ୍କୁ ଯବନଗଣ ବାଇସ ବଜାରରେ ବୁଲାଇ ନିର୍ଘାତ ପ୍ରହାର କରୁଅଛନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ସେ ପ୍ରେମାନନ୍ଦରେ ବିହ୍ଵଳ ହୋଇ ହସୁଛନ୍ତି । ଦୁଃଖ ତାଙ୍କୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିବ କାହିଁକି ?
ଭକ୍ତ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ପାଦପଦ୍ମରେ ଆପଣାକୁ ବିକ୍ରୟ କରିଅଛନ୍ତି ଅତଏବ ସେବାଛଡା ତାଙ୍କର ଅନ୍ୟକିଛି ବାସନା ନାହିଁ । କିପ୍ରକାର ସେହି ଦାସ- ରୂପରେ ନିଜ ସେବା ସୁଚାରୁରୂପେ ସମ୍ପାଦନ କରିବେ ଏହି ଏକମାତ୍ର ବାଞ୍ଛା । ଏତଦ୍ବ୍ୟତିତ ଆଉ କିଛି ବାଞ୍ଛା ତାଙ୍କର ନାହିଁ । ଏଣୁ ମହାପ୍ରଭୁ ସନାତନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷା ଦେବା କାଳରେ ନିଜେ ଶ୍ରୀମୁଖରେ କହିଅଛନ୍ତି –
କୃଷ୍ଣଭକ୍ତ ଦୁଃଖହୀନ ବାଞ୍ଛାନ୍ତର ହୀନ
କୃଷ୍ଣପ୍ରେମ ସେବା ପୂର୍ଣ୍ଣାନନ୍ଦ ପ୍ରବୀଣ ।
[ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୨୪ଶ ଅ]
ଉଚ୍ଚ ଭକ୍ତ ନିଜ ସୁଖ ଭୋଗ ବାସନା ପାଇଁ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଭଜନ କରନ୍ତି ନାହିଁ । କେବଳ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ସେବା ନିମିତ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଈଭଜନ କରନ୍ତି । ନିଜର ସୁଖ ଦୁଃଖକୁ କର୍ମଜନୀତ ମଣି ସେଥିରେ ଆନନ୍ଦିତ କିମ୍ବା ଉଦ୍ଗିଗ୍ନ ହୁଅନ୍ତି ନାହିଁ ।
ଶ୍ରୀ ବାଣୀନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କୁ ବଡ଼ ଯେନା ବାନ୍ଧି ନେଇ ଯାଉଅଛନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଏହି ବିଷମ ସଂକଟ କାଳରେ ସୁଦ୍ଧା ତାଙ୍କର ଚିତ୍ତ ଦଣ୍ଡକ ପାଇଁ ଉଦ୍-ବିଗ୍ନ ହୋଇ ନ ଥିଲା । ସେ ଗୋରଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ଅଭୟ ପାଦପଦ୍ମ ସ୍ମରଣ ପୂର୍ବକ ହରି ନାମ ଗ୍ରହଣ କରି ସଂଖ୍ୟା ଲାଗି ନିଜ ଅଙ୍ଗରେ ଗାର କାଟୁଥିଲେ ଓ ବନ୍ଧା ହୋଇ ନୀତି ହେବା କାଳରେ ମଧ୍ୟ ଆନନ୍ଦରେ ହରି ନାମ ସ୍ମରଣ କରୁଥିଲେ । ଶ୍ରୀ କାଶୀମିଶ୍ର ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ଏହି ବାଣୀନାଥ ଓ ତାଙ୍କ ଭ୍ରାତା ଗୋପୀନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ବିଷୟ କହିବା କାଳରେ କହିଅଛନ୍ତି ।
ସେହି ଶୁଦ୍ଧଭକ୍ତ ତୋମାଭଜେ ତୋମାଲାଗି
ଆପନାର ସୁଖ ଦୁଃଖ ହୟ ଭୋଗ ଭୋଗୀ ।
(ଚୈଃ ଚଃ ଅନ୍ତ୍ୟ ୯ମ ପଃ)
ଉତ୍ତମ ଭକ୍ତଗଣ ଏକ ମୁହୂର୍ତ୍ତ ସୁଧା ବୃଥାରେ କଟାନ୍ତି ନାହିଁ । ଦିବା-ନିଶି ଅଷ୍ଟପ୍ରହର ସେମାନଙ୍କର କୃଷ୍ଣ ଚିନ୍ତା ଓ କୃଷ୍ଣ ସେବା , ଅନ୍ୟ ବିଷୟକୁ ମନ ଦେବାକୁ ସେମାନଙ୍କର ତିଳମାତ୍ର ଅବସର ନ ଥାଏ । ଶ୍ରୀଲ ରଘୁନାଥ ଭଟ୍ଟଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଶ୍ରୀ କବିରାଜ ଗୋସ୍ଵାମୀ ଲେଖିଛନ୍ତି-
ଗ୍ରାମ୍ୟବାର୍ତ୍ତା ନା ଶୁନେନ୍, ନା କହେନ ହିହ୍ଵାୟ
କୃଷ୍ଣକଥା ପୂଜା ଦିତେ ଅଷ୍ଟ ପ୍ରହର ଯାଏ ।
(ଚୈଃ ଚଃ ଅନ୍ତ୍ୟ ୧୩ଶ ପଃ)
ଶ୍ରୀଲ ରଘୁନାଥ ଗୋସ୍ଵାମୀଙ୍କର ମଧ୍ୟ ଭଜନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସେହି ରୀତି । ଶ୍ରୀଲ କବିରାଜଙ୍କ ସୁମଧୁର ଭାଷାରେ ପାଠନେ ଶ୍ରବଣ କରନ୍ତୁ ।
ସହସ୍ର ଦଣ୍ଡବତ କରେ ଲୟେ ଲକ୍ଷ ନାମ
ସହସ୍ର ବୈଷ୍ଣବେ ନିତ୍ୟ କରେନ ପ୍ରଣାମ ।
ରାତ୍ରୀଦିନେ ରାଧାକୃଷ୍ଣେର ମାନସେ ସେବନ
ପ୍ରହରେକ ମହାପ୍ରଭୁର ଚରିତ୍ର କଥନ ।
ତିନ୍ ସନ୍ଧ୍ୟା ରାଧାକୁଣ୍ଡେ ଆପତିତ ସ୍ନାନ
ବ୍ରଜବାସୀ ବୈଷ୍ଣବେରେ ଆଲିଙ୍ଗନ ମାନ ।
ସାର୍ଦ୍ଧ ସପ୍ତ ପ୍ରହର କରେ ଭକ୍ତିର ସାଧନେ
ଚାରିଦଣ୍ଡ ନିଦ୍ରା; ସେହି ନହେ କେତେ ଦିନ ।
(ଚୈଃ ଚଃ ଆଦି ୧୦ମ ଅଃ )
ଏହାଠାରୁ ସାଧନର କି ଅଧିକତର ପ୍ରକ୍ରିୟା, ଏ ଭୂମଣ୍ଡଳରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇପାରେ । ଆହା ! ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ପାର୍ଷଦମାନେ କି ସୁନ୍ଦର ଆଦର୍ଶ ଆୟମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳାର୍ଥ ରଖି ଯାଇନାହାନ୍ତି ।
ଯଦି ଉଚ୍ଚଭକ୍ତ କେହି କୌତୁକବଶତଃ ପଶା ଖେଳାଦିରେ ଯୋଗ ଦିଅନ୍ତି ତେବେ ସୁଦ୍ଧା ସେ ଖେଳାରେ ସେମାନଙ୍କର ସମୟ ବୃଥା ଅତିବାହିତ ହୁଏ ନାହିଁ । ସମୟର ମୂଲ୍ୟ ସେମାନଙ୍କୁ ଉତ୍ତମରୂପେ ଜଣା । ଅତଏବ କୌତୁକ ବଶତଃ ପଶା ଖେଳିଲେ ମଧ୍ୟ ମନ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରୀ ଗୋବିନ୍ଦଙ୍କର ଗୋପୀମାନଙ୍କ ସହ ପଶା ଖେଳଦି ସ୍ମରଣ କରି ଅଷ୍ଟାକାଳ ଲୀଳା ସ୍ମରଣର ପର୍ଥକୁ ଅକ୍ଷୁର୍ଣ୍ଣ ରଖନ୍ତି ।
ସେଥିପାଇଁ ବୈଷ୍ଣବ ସେବୀ ପରମ ଭାଗବତ କାଳିଦାସଙ୍କ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଶ୍ରୀଲ କବିରାଜ ଗୋସ୍ଵାମୀ ଲେଖି ଅଛନ୍ତି ।
କୌତୁକେତେ ତିହୋଁ, ଯଦି ପାଶକ ଖେଳୟ
ହରେକୃଷ୍ଣ ହରେକୃଷ୍ଣ କରି ପଶକ ଚାଲୟ ।
(ଚୈଃ ଚଃ ଅନ୍ତ୍ୟ ୧୬ଶ ପଃ )
ମହାଭାଗବତଗଣ ଜଗତକୁ କୃଷ୍ଣମେୟ ଦେଖନ୍ତି । ଜଳରେ, ସ୍ଥଳରେ, ଗଛରେ, ପତ୍ରରେ, ସର୍ବତ୍ର ତାଙ୍କୁ କୃଷ୍ଣ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଅନ୍ତି । ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀଲ ରାମାନନ୍ଦ ତାୟଙ୍କୁ ଏ ବିଷୟରେ କହିଥିଲେ ।
ମହାଭାଗବତ ଦେଖେ ସ୍ଥାବର ଜଙ୍ଗମ
ତାହାଁ ତାହାଁ ହୟ ତାର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ସ୍ଫୁରଣ ।
ସ୍ଥାବର ଜଙ୍ଗମ ଦେଖେ ତାର ମୂର୍ତ୍ତି
ସର୍ବତ୍ର ହୟ ନିଜ ଇଷ୍ଟଦେବ ସ୍ଫୁର୍ତ୍ତି ।
(ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୮ମ ପଃ )
ଏଠାରେ ମହାପ୍ରଭୁ ଆତ୍ମାଗୋପନ ପାଇଁ ରାମାନନ୍ଦଙ୍କ ଠାରେ ଏ ଛଳବାକ୍ୟ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ ହେଁ କଥାଟା ଅତି ସତ୍ୟ । ଭକ୍ତ ହେବା ପାଇଁ ବିଦ୍ୟା ବା ଜ୍ଞାନର ଆବଶ୍ୟକ ରଖେ ନାହିଁ । ମୁର୍ଖ ହେଉ ପଛେ , କୃଷ୍ଣଗତ ପ୍ରାଣ ହେଲେ ସେ ଭକ୍ତ ମଧ୍ୟରେ ପରିଗଣିତ । ମହାପ୍ରଭୁ ଏହାର ସୁନ୍ଦର ଆଦର୍ଶ ଜୀବ ସମ୍ମୁଖରେ ଚିହ୍ନାଇ ଦେଇ ଯାଇଛନ୍ତି । ସେ ତୀର୍ଥ ଭ୍ରମଣ ଛଳରେ ଜୀବ ଉଦ୍ଧାର ପାଇଁ ଯେତେବେଳେ ଦକ୍ଷିଣ ଦେଶକୁ ଯାଇଥିଲେ ସେହି ସମୟରେ ଶ୍ରୀଶ୍ରୀରଙ୍ଗକ୍ଷେତ୍ରରେ ମହାବୈଷ୍ଣବ ଶ୍ରୀ ବେଙ୍କଟ ଭଟ୍ଟଙ୍କ ଗୃହରେ ଚାତୁର୍ମାସ୍ୟା ଅତିବାହିତ କରିଥିଲେ ।
ସେହି ସମୟରେ ଶ୍ରୀଶ୍ରୀରଙ୍ଗକ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକଗୀତାଧ୍ୟାୟୀ ବୈଷ୍ଣବ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କ ଭେଟ ପାଇଲେ । ଦେଖିଲେ, ବ୍ରାହ୍ମଣ ନିବିଷ୍ଟ ମନରେ ଗୀତା ପାଠ କରୁଅଛନ୍ତି । ପଢ଼ିବା କାଳରେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ବାହ୍ୟଜ୍ଞାନ ଶୂନ୍ୟ । ପୁଲକ, ଆଶ୍ରୁ, ସ୍ଵେଦ, କମ୍ପ ପ୍ରଭୃତି ସାତ୍ଵିକ ଭାବ ତାଙ୍କ ଅଙ୍ଗରେ ପ୍ରକାଶ ପାଉଅଛି । ତାଙ୍କର ଅଶୁଦ୍ଧ ଗୀତା ପାଠରେ ଲୋକେ ତାଙ୍କୁ ଥଟା କରି ହସୁଅଛନ୍ତି । କେହି ନିନ୍ଦା କରୁଅଛନ୍ତି, ସେଥି ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ଲକ୍ଷ୍ୟ ନାହିଁ । ମହାପ୍ରଭୁ ତାଙ୍କର ଏହି ଅପୂର୍ବ ସାତ୍ଵିକ ଭାବ ଦର୍ଶନ କରି ପଚାରିଲେ । “ମହାତ୍ମନ୍ ! ଗୀତାର କି ଅର୍ଥ ବୁଝି ଆପଣଙ୍କର ଏତେ ସୁଖ ଜାତ ହେଉଅଛି । “ସେ ବ୍ରାହ୍ମଣ ବିନୀତ ଭାବରେ ଉତ୍ତର କଲେ, “ଶ୍ରୀ ପାଦ ! ମୁଁ ମୂର୍ଖ, ଶ୍ରୀମଦ୍ଭଗବତ୍ ଗୀତାର ଶବ୍ଦାର୍ଥ ମୋତେ ଜଣା ନାହିଁ । ଶୁଦ୍ଧ ପଢ଼ିଛି କି ଅଶୁଦ୍ଧ ପଢ଼ୁଛି ସେ ଜ୍ଞାନମଧ୍ୟ ମୋର ନାହିଁ । କେବଳ ଶ୍ରୀଗୁରୁଆଜ୍ଞା ଶିରୋଧାର୍ଯ୍ୟ କରି ଗୀତା ପଠନ କରୁଅଛି । ମୁଁ ପାଠକାଳରେ ଦେଖିବାକୁ ପାଏ ନବଜଳଧର କାନ୍ତି ଶ୍ୟାମ-ସୁନ୍ଦର ବୀର ଚୂଡ଼ାମଣି ଅର୍ଜ୍ଜୁନଙ୍କ ରଥରେ ସାରଥି ହୋଇ ବସିଅଛନ୍ତି, ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ହିତ ଉପଦେଶ ପ୍ରଦାନ କରୁଅଛନ୍ତି । ଏହା ଦେଖି ମୋର ଅପାର ଆନନ୍ଦ ଜାତ ହୁଏ, ଯେତେବେଳେ ଯାଏ ମୁଁ ଗୀତା ପାଠ କରେଁ, ତେତେବେଳ ଯାଏ ମୁଁ ଏହା ଦେଖିବାକୁ ପାଏ । “ମହାପ୍ରଭୁ ତାଙ୍କ ମୁଖରୁ ଏହାଶୁଣି ଅପାର ପ୍ରୀତି ଲାଭକରି ତାଙ୍କୁ ଆଲିଙ୍ଗନ ପ୍ରଦାନ କଲେ ଏବଂ କହିଲେ “ବିପ୍ରବର ! ଗୀତା ପାଠରେ ତୁମ୍ଭରହି ପ୍ରକୃତ ଅଧିକାରୀ । ତୁମ୍ଭେ ହିଁ ଗୀତାର ସାର ଅର୍ଥ ଜାଣ । ଯେଉଁମାନେ ପଣ୍ଡିତାଭିମାନରେ ଗୀତା ପାଠ କରନ୍ତି ସେମାନେ ଗୀତାର ପ୍ରକୃତ ମର୍ମ ଗ୍ରହଣ କରି ପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।“ ଯଥାଃ-
ବିପ୍ର କହେ ମୂର୍ଖ ଆମି ଶବ୍ଦାର୍ଥ ନା ଜାନି
ଶୁଦ୍ଧାଶୁଦ୍ଧ ଗୀତା ପଢ଼ି ଗୁରୁ ଆଜ୍ଞା ମାନି ।
ଅର୍ଜୁନେର ରଥେ କୃଷ୍ଣ ହୟ ରଜ୍ଜୁଧର
ବସିଆଛେ ହାତେ ତୋତ୍ର ଶ୍ୟାମଲ ସୁନ୍ଦର ।
ଅର୍ଜୁନେରେ କହିତେଛେନ ହିତ ଉପଦେଶ
ତାରେ ଦେଖି ହୟ ମୋର ଆନନ୍ଦ ଆବେଶ ।
ଯାବତ ପଢ଼େ । ତାବତ ପାଓଁ ତାର ଦରଶନ
ଏଇ ଲାଗି ଗୀତା ପାଠେ ନା ଛାଡେ ମୋର ମନ ।
ପ୍ରଭୁ କହେ, “ଗୀତା ପାଠେ ତୋମାରଇ ଅଧିକାର
ତୁମି ସେ ଜାନହ ଏଇ ଗୀତାର ଅର୍ଥ ସାର” ।
(ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୯ମ ପଃ )
ଉତ୍ତମଭକ୍ତମାନଙ୍କର ନିଜ ଦୁଃଖ ପ୍ରତି ଭୂକ୍ଷେ୍ପ ତ ନ ଥାଏ କିନ୍ତୁ ସେମାନେ ସତତ ପରଦୁଃଖରେ କାତର । ପର ଦୁଃଖ ଦେଖୀଲେ ସେମାନଙ୍କ ଅନ୍ତରାତ୍ମା କାତର ହୋଇ ଉଠେ । ସେମାନେ ପର ପାଇଁ ସତତ ବ୍ୟଥିତ ହୋଇ ଭଗବାନଙ୍କ ଆରାଧନା କରନ୍ତି ଓ ଭଗବାନଙ୍କଠାରେ ସେମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ପ୍ରାର୍ଥନା କରନ୍ତି । ମହାତ୍ମାମାନଙ୍କର ପର ଦୁଃଖ କତରତା ପ୍ରଧାନ ଚିହ୍ନ । ଏହି ନିମିତ୍ତ ଶ୍ରୀଅଦୈତ ଚନ୍ଦ୍ର, ଊନବିଂଶତ ବର୍ଷ ଜଳ ତୁଳସୀରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କର ଆରଧନା କରିଥିଲେ ଓ ଠାକୁର ଶ୍ରୀ ହରିଦାସ ଆତୁର ହୋଇ ଭଗବାନଙ୍କୁ ଡାକୁଥିଲେ । ଜୀବ ଦୁଃଖରେ କାତର ହୋଇ ଶ୍ରୀଲ ବାସୁଦେବ ଦତ୍ତ ଯେ ଉଦାହରଣ ଜଗତରେ ରଖି ଯାଇଅଛନ୍ତି, ତାହା ପୃଥିବୀ ଇତି- ହାସରେ ବିରଳ । ନାହିଁ ବୋଲି କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକ୍ତ ହେବ ନାହିଁ । ସେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ କାତର ହୃଦୟରେ ଏହି ବର ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଥିଲେ, “ପ୍ରଭୋ ! ଜଗତର ସମସ୍ତ ଜୀବମାନଙ୍କର ସମସ୍ତ ପାପ ମୋ ଶିରରେ ଦେଇ ସମସ୍ତ ଜୀବଙ୍କୁ ପାପ ମୁକ୍ତ କରନ୍ତୁ । ମୁଁ ପଛେ ସମସ୍ତଙ୍କ ପାପ ନେଇ ମହାନରକ ଭୋଗ କରେ । ଯଥା-
ଜଗତେ ଯେତକ ଜୀବ ତାର ପାପ ଲଞ୍ଜା
ନରକ ଭୁଞ୍ଜିତେ ଚାୟ ଜୀବେ ଛୋଡାଇଞ୍ଜା ।
(ଚୈଃ ଚଃ ଆ ୧୦ମ ଅ )
ଆହାକି ଅଦ୍ଭୁତ ପ୍ରାର୍ଥନା, କି ଅଦ୍ଭୁତ ପରୋପକାର ବ୍ରତ । ପରର ପାପ ତ ନିଜ ମୁଣ୍ଡରେ ନେବା ଦୂରର କଥା। କୌଣସି ପ୍ରକାର ନିଜ ଦୋଷକୁ ପର ଉପରେ ଢ଼ାଳି ପାରିଲେ ଆମ୍ଭେମାନେ ଖଲାସ, ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଏହାହିଁ ସାଧନା ଓ ବ୍ରତ ।
ତୃତୀୟ ପରିଚ୍ଛେଦ ।
ଭକ୍ତର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ।
ଭକ୍ତିର କି କି କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ତାହା ବହୁ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ହୋଇଅଛି । କିନ୍ତୁ ଏହା କରିବା କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଓ ଏହାର ଅକର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଏରୂପ ଉପଦେଶ ବାକ୍ୟରେ ସେ ସବୁ ବର୍ଣ୍ଣନ ନ କରି ଶ୍ରୀ ଚୈତନ୍ୟଚରିତାମୃତ ପ୍ରଭୃତିରେ ମହାନୁଭବମାନେ ନିଜ ନିଜ ଆଚରଣଦ୍ଵାରା ଭକ୍ତମାନଙ୍କର ଯେଉଁ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି ତାହା ସଂଗ୍ରହପୂର୍ବକ ନିମ୍ନରେ ସନ୍ନିବେଶିତ କଲି ।
ମହାପ୍ରଭୁ ସ୍ଵଂୟ ନିଜକୃତ “ନ ଧନଂନ ଜନଂ “ ଶ୍ଲୋକ ଉଦ୍ଧୃତ କରି ଶ୍ରୀରାମାନନ୍ଦ ରାୟ ଓ ଶ୍ରୀସ୍ଵରୂପ ଦାମୋଦରଙ୍କଠାରେ ଭକ୍ତପକ୍ଷରେ କି ପ୍ରଧାନ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ତାହା ସ୍ଥିର କରି ଯାଇଅଛନ୍ତି । ସେ କହୁଅଛନ୍ତି “ଧନ ଜନ, ସୁନ୍ଦରୀଭାର୍ଯ୍ୟା, ସୁଖ, ସମ୍ପତି ପ୍ରଭୃତି କୌଣସି ପଦାର୍ଥ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ- ଙ୍କଠାରେ କାମନା କରିବ ନାହିଁ । କେବଳ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଚରଣାବିନ୍ଦରେ ଅହୈତୁକ ଭକ୍ତ ପ୍ରାର୍ଥନୀୟ । ଯଥା –
“ଧନ ଜନ ନାହିଁ ମାଗୋଁ କବିତା ସୁନ୍ଦରୀ
ଶୁଦ୍ଧ ଭକ୍ତି ଦେହ ମୋର କୃଷ୍ଣ କୃପାକରି ।“
ଭକ୍ତ ସମୟରେ ପ୍ରୟୋଜନ ଉତ୍ତମରୂପେ ଅନୁଭବ କରି ମୁହୂର୍ତ୍ତମାତ୍ର ବୃଥା କଟାଇବାକୁ ଚାହାନ୍ତି ନାହିଁ । ତେଣୁ ଶ୍ରୀ ସନାତନ ଗୋସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷାଦେବା କାଳରେ ମହାପ୍ରଭୁ କହିଅଛନ୍ତିଃ-
“କୃଷ୍ଣସମ୍ବନ୍ଧ ବିନା ବ୍ୟର୍ଥ କାଳ ନାହିଁ ଯାୟ ।“
(ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୨୩ଶଃ ପଃ )
ମହାପ୍ରଭୁ ଯେ ଏକା ଶ୍ରୀ ସନାତନଙ୍କୁ ଏହା ଶିକ୍ଷା ଦେଇଥିଲେ ଏମନ୍ତ ନୁହେଁ । ସର୍ବ ଜୀବମାନଙ୍କୁ ମହାପ୍ରଭୁ ସେହି ଶିକ୍ଷା ଦେଇଥିଲେ । ସେ ଯେଉଁଦିନ ସନ୍ୟାସଗ୍ରହଣ ପାଇଁ ନବଦ୍ଵୀପ ତ୍ୟାଗକରିବାର ସଂକଳ୍ପ କରିଥିଲେ ସେଦିନ ସେ କୃପାରଜ୍ଜୁଦ୍ଵାରା ନିଜ-ଜନମାନଙ୍କୁ ଆକର୍ଷଣପୂର୍ବକ ସେମାନଙ୍କୁ ଅହର୍ନିଶ କୃଷ୍ଣ ଭଜନ କରିବାରେ ଉପଦେଶ ଦେଇଥିଲେ । ଯଥା-
“ଆପନା ଗଲାର ମାଲା ସବାକାରେ ଦିୟା
ଆଜ୍ଞାକରେ ପ୍ରଭୁ ସବେ କୃଷ୍ଣ ଗାଓ ଗିୟା,
ବଲ କୃଷ୍ଣ ଗାଓ କୃଷ୍ଣ ଭଜ କୃଷ୍ଣ ନାମ
କୃଷ୍ଣ ବିନୁ କେହି କିଛୁ ନା ଭାବିହ ଆନ ।
ଯଦି ଆମାପ୍ରତି ସ୍ନେହ ଥାକୟ ସବାର
ତବେ କୃଷ୍ଣ ବ୍ୟତିରିକ୍ତ ନା ଗାଇବେ ଆର ।
କି ଶୟନେ କି ଭୋଜନେ କିବା ଜାଗରଣେ
ଅହିର୍ନିଶ ଚିନ୍ତ କୃଷ୍ଣ ବଲହ ବଦନେ “ ।
(ଚୈତନ୍ୟ ଭାଃ ମଧ୍ୟଃ ୨୭ ଶଃ ପଃ )
ଏହି ଯେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ଶ୍ରୀମୁଖର ଉପଦେଶ, ଏଥିରେ ମୋତେ ହରି- ନାମ ନେବାର ସମୟ ନାହିଁ ଏ ଆପତ୍ତି ଆଉ ରହିଲା ନାହିଁ । ସବୁ କାର୍ଯ୍ୟ- କର ଅଥଚ କାର୍ଯ୍ୟ କରୁ କରୁ ମନେ ମନେ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କର ।
ତେବେ ଅନୁନ୍ଦୁକ ହୋଇ କୃଷ୍ଣ ଭଜନ କରିବା ବିଧେୟ । ଅପର କୌଣସି ଧର୍ମ ସମ୍ପ୍ରଦାୟକୁ ନିନ୍ଦା କରିବା କିମ୍ବା ଦେବଦେବୀଙ୍କୁ ନିନ୍ଦା କରିବା । କୃଷ୍ଣ ଭକ୍ତି ପକ୍ଷରେ ଅନୁଚିତ । ସେଥିରେ ହରିନାମର କୃପା ହୁଏ ନାହିଁ, ତେଣୁ କୃଷ୍ଣ ପ୍ରେମ ଲାଭ ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ସର୍ବାନ୍ତଃକରଣରେ କୃଷ୍ଣ ନାମ ଗ୍ରହଣ କରିବା ବିଧେୟ । ତେଣୁ ବୃନ୍ଦାବନ ଦାସ କହିଅଛନ୍ତି ।
“ସର୍ବଭାବ ଭଜେ କୃଷ୍ଣ କାରେ ନାହିଁ ନିନ୍ଦେ,
ସେଇସବ ଗଣ ପାୟ ବୈଷ୍ଣବରେ ବୃନ୍ଦେ “ ।
[ଚୈଃ ଭାଃ ମଧ୍ୟ ୨୩ ଶଃ ପଃ ]
କୃଷ୍ଣଭକ୍ତମାନଙ୍କର ସଦ୍ବୁଦ୍ଧି ଆପେ ଜାତ ହୁଏ; ସେମାନେ ଭଗବାନଙ୍କର ଦଣ୍ଡରେ ବିରକ୍ତ ନ ହୋଇ ତାକୁ ଭଗବତ୍କୃପା ବୋଲି ମନେ କରନ୍ତି ମହାପ୍ରଭୁ ଯେତେବେଳେ ପ୍ରଥମେ ନାମ ସଂକୀର୍ତ୍ତନ ପ୍ରଚାର ଆରମ୍ଭ କଲେ ତେତେବେଳେ କେବଳ କେତେକ ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ଭକ୍ତ ଘେନି ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ବିହରଙ୍ଗ ଲୋକ ସେଠାକୁ ପ୍ରବେଶ କରିପାରୁ ନ ଥିଲେ । ଏକ ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ ଶ୍ରୀ ବାସଙ୍କ ବିଶେଷ ଅନୁରୋଧ କରିବାରୁ ଶ୍ରୀବାସ ମନେକଲେ ଏହି ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ ଅନ୍ନ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ , ପୟଃପାନ କରନ୍ତି ଅତଏବ ଏହାଙ୍କୁ କୀର୍ତ୍ତନ ଦେଖାଇବାକୁ ଅଭ୍ୟନ୍ତରକୁ ନେଲେ କିଛି ହାନି ନାହିଁ । ଏହା ମନେକରି ତାଙ୍କୁ ଗୃହାଭ୍ୟନ୍ତରକୁ ନେଇ ନିଦ୍ଭୃତରେ ରଖାଇଲେ । ଅନ୍ତର୍ଯ୍ୟାମୀ ମହାପ୍ରଭୁ ତାହା ଜାଣିପାରି କୀର୍ତ୍ତନ କରୁ କରୁ କହିଲେ, “ଆଜି ମନ କୀର୍ତ୍ତନରେ ଉଲ୍ଲସିତ ହେଉନାହିଁ କାହିଁକି । କେହି ବିହରଙ୍ଗ ଲୋକ ଏଠାକୁ ଆସିଅଛି କି ?”
ଶ୍ରୀବାସ ପଣ୍ଡିତ ମନେ ମନେ ଭୀତ ହୋଇ କହିଲେ “ପ୍ରଭୋ ! କେହି ପାଷାଣ୍ଡ ଏ ପୁର ମଧ୍ୟକୁ ଆସିନାହିଁ, କେବଳ ଜଣେ ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ ଯେ କି ଅନ୍ନ ଗ୍ରହଣ କରନ୍ତି ନାହିଁ କେବଳ ଦୁଗ୍ଧ ମାତ୍ର ପାନ କରନ୍ତି ଏବଂ ନିଷ୍ପାପ ଅଟନ୍ତି ତାହାଙ୍କର ଭବଦୀୟ କୀର୍ତ୍ତନ ଶୁଣିବାର ବାସନା ହେବାରୁ ସେ ଆସି ଏ ଗୃହ ମଧ୍ୟରେ ରହିଅଛନ୍ତି । ମହାପ୍ରଭୁ କ୍ରୋଧ ପ୍ରକାଶ ପୂର୍ବକ କହିଲେ “ପଣ୍ଡିତ, ତାହାଙ୍କୁ ଶିଘ୍ର ଏ ଗୃହରୁ ବାହାର କର, କେବଳ ପୟଃପାନ କଲେ ଭକ୍ତି ହୁଏ ନାହିଁ “ । ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର କ୍ରୋଧ ବାକ୍ୟ ଶ୍ରବଣ କରି ବ୍ରହ୍ମଚାରୀ ପୁରୀରୁ ବାହାର ହୋଇଗଲେ । କିନ୍ତୁ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ବିରକ୍ତି ବା କ୍ରୋଧ ଜାତ ହେଲା ନାହିଁ । ସେ ଭାବିଲେ ମୋର ଏ ବଡ଼ ସୌଭାଗ୍ୟ ଯେ ମୁଁ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର କିଞ୍ଚିତ ପ୍ରେମର ନୃତ୍ୟ ଦର୍ଶନ କଲି । ମୁଁ ଯେତେବେଳେ ଅପରାଧୀ, ଅପରାଧନୁରୁପ ଦଣ୍ଡ ପାଇଲି । ଶ୍ରୀଳ ବୃନ୍ଦାବନ ଦାସ ତାଙ୍କର ଏହିଭାବ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କହି ଅଛନ୍ତି ।
“ସେବକ ହଇଲେ ଏଇମତ ବୁଦ୍ଧି ହୟ
ସେବକ ସେ ପ୍ରଭୁର ସକଲ ଦଣ୍ଡ ସୟ”
(ଚୈଃ ଭାଃ ମଧ୍ୟଃ ୨୩ ଶଃ ପଃ )
ସର୍ବାନ୍ତର୍ଯ୍ୟାମୀ ମହାପ୍ରଭୁ ତାହାଙ୍କର ସେହି ମନୋଗତ ଭାବ ଜାଣି ଗୃହାଭ୍ୟନ୍ତରକୁ ଡ଼କାଇ ଆଣି କୃପାପୂର୍ବକ ନିଜ ଦୁର୍ଲ୍ଲଭ ପାଦପଦ୍ମ ତାହାଙ୍କ ଶିରରେ ଅର୍ପଣ କଲେ । ଭକ୍ତ ଭଗବତ ପ୍ରୀତି ନିମନ୍ତେ ଧନ ଜନ ଏମନ୍ତ କି ପ୍ରାଣ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅକ୍ଳେଶରେ ଦେବାକୁ କୁଣ୍ଠିତ ନୁହନ୍ତିଁ । ସେ ତ୍ୟାଗ ମଧ୍ୟ ପ୍ରକୃତ ତ୍ୟାଗ ନୁହେଁ । ଏକ ସନ୍ୟାସୀ ଆସି ଶ୍ରୀହାଡାଇ ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ଘରେ ଅତିଥି ହେଲେ ଏବଂ ବିଦାୟ କାଳରେ ହାଡ଼ାଇ ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ କହିଲେ ‘” ପଣ୍ଡିତ ! ମୋ ସାଙ୍ଗରେ ଭଲ ବ୍ରାହ୍ମଣ ନ ଥିବାରୁ କଷ୍ଟ ହେଉଅଛି । ତୁମ୍ଭର ଏ ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ସନ୍ତାନଙ୍କୁ ମୋତେ ଦିଅ ।“ହାଡ଼ାଇ ପଣ୍ଡିତ ବଡ଼ ସଙ୍କଟରେ ପଡିଲେ; ଭାବିଲେ, ପୂର୍ବେ ଲୋକ ସନ୍ନ୍ୟାସୀଙ୍କୁ ପ୍ରାଣ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଭିକ୍ଷା ଦେଇଅଛନ୍ତି, ମୁଁ ମନା କରିବି କିପରି । ସେ ଯାଇ ନିଜ ପତ୍ନୀ ପଦ୍ମାବତୀଙ୍କ ଠାରେ ଏହା ପ୍ରକାଶ କଲେ । ପତି ଯେମନ୍ତ ପତ୍ନୀ ମଧ୍ୟ ତଦ୍ରୁପ । ସେପରି ନ ହେଲେ ପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀନିତ୍ୟାନନ୍ଦ ସେମାନଙ୍କର ପୁତ୍ରତ୍ଵ ସ୍ଵୀକାର କରନ୍ତେ କିପାଇଁ । ପଦ୍ମାବତୀ ମଧୟ ସେଥିରେ ସମ୍ମତ ପଦାନ କଲେ । ଉଭୟଙ୍କ ସମ୍ମତକ୍ରମେ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ଶ୍ରୀମନ୍ ନିତ୍ୟାନନ୍ଦଙ୍କୁ ସଙ୍ଗେ ଘେନି ତୀର୍ଥ ପର୍ଯ୍ୟଟନ କରିବାକୁ ବାହାରିଲେ । ଏହି ତ୍ୟାଗ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଶ୍ରୀଳ ବୃନ୍ଦାବନ ଦାସ କହିଅଛନ୍ତି ।-
“ପରମାର୍ଥେ ଏଇ ତ୍ୟାଗ ତ୍ୟାଗ କଭୁ ନୟ
ଏ ସକଲ କଥା ବୁଝ କୋନ ମହାଶୟ ।“
[ଚୈଃ ଭାଃ ମଧ୍ୟଃ ୩ୟ ପ ]
ଏଥିରେ ହାଡ଼ାଇ ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ପୁତ୍ର ମମତା ତ୍ୟାଗ କରିବାକୁ ହୋଇଥିଲା, ଏହା ସାଂସାରିକ ମମତା, କିନ୍ତୁ ସେ ତ୍ୟାଗ ଦ୍ଵାରା ପରମାର୍ଥତଃ ତାହାଙ୍କର ଯେ ପ୍ରଭୃତ ଲାଭ ହୋଇଥିଲା, ଏଥିରେ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ । ଯେଉଁ କୁଳରେ କେହି-ଜଣେ ବୈଷ୍ଣବ ହୁଅନ୍ତି, ତାହାର ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ପୁରୁଷ ଉଦ୍ଧାର ହୁଅନ୍ତି । ପିଣ୍ଡଦାନରେ ପୁନ୍ନାମ ନରକରୁ ନ୍ତ୍ରାଣ କରେ ବୋଲି ସିନା ପୁତ୍ରର ଆବଶ୍ୟକ , କିନ୍ତୁ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ହେବାଦ୍ଵାରା ଲୋକ ଯେ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ପୁରୁଷ ଉଦ୍ଧାର କରେ, ଅତଏବ ଏ ତ୍ୟାଗତ ତ୍ୟାଗ ନୁହେ, ଏହା ପରମ ଲାଭ ।
ପ୍ରେମିକ ଭକ୍ତ ଆତ୍ମସୁଖ ଚାହାନ୍ତି ନାହିଁ । ସେମାନେ ସତତ କୃଷ୍ଣ ସୁଖ ବାଞ୍ଛା କରନ୍ତି, ଏବଂ ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ ତାଙ୍କ ପ୍ରୀତି ନିମନ୍ତେ କରିଥାଆନ୍ତି । ନିଜର ଅସୀମ କଷ୍ଟ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ସେଥିପ୍ରତି ତାହାଙ୍କର ଭ୍ରୂକ୍ଷେପ ନାହିଁ, ଏହା ମୋର ପ୍ରାଣନାଥ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ପ୍ରୀତିକର ହେବ , ଏହା ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ସୁଖ ଲାଗିବ, ଏହା ଭାବନାରେ ସେମାନେ କାର୍ଯ୍ୟ କରନ୍ତି । ଏହାର ଉତ୍କୃଷ୍ଟତମ ଉଦାହରଣସ୍ଥଳ ଶ୍ରୀମାଧବେନ୍ଦ୍ର ପୁରୀ । ସେ ଶ୍ରୀଗୋପାଳଙ୍କ ସ୍ଵପ୍ନାଦେଶରେ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନ ଧାମରୁ ଚନ୍ଦନ ନିମିତ୍ତ ଶ୍ରୀ ପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଯାତ୍ରା କଲେ ଏବଂ ସେଠାରୁ ବହୁ ଯତ୍ନରେ ଚନ୍ଦନ ସଂଗ୍ରହ କରି ଶ୍ରୀ ଗୋପାଳଙ୍କ ଶ୍ରୀଅଙ୍ଗରେ ଚନ୍ଦନ ଲଗାଇ, ତାଙ୍କର ତାପ ଶାନ୍ତି କରିବେ ଏହି ଆନନ୍ଦରେ ବୃଦ୍ଧ ବୟସରେ ନିଜର କାୟକ୍ଳେଶ ପାଇଁ ଲେଶମାତ୍ର ଚିନ୍ତିତ ନ ହୋଇ ଉଲ୍ଲାସରେ ଗମନ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ତାଙ୍କର ସେହି ପ୍ରଗାଢ଼ କୃଷ୍ଣପ୍ରେମ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଶ୍ରୀଳ କବିରାଜ ଗୋସ୍ଵାମୀଙ୍କର ଅମୃତମୟୀ ଭାଷା ଶ୍ରବଣ କରନ୍ତୁ ।
“ପୁରୀରପ୍ରେମ ପରାକାଷ୍ଠା କରହ ବିଚାର
ନିଜଦୁଃଖ ବିଘ୍ନାଦିକ ନାକରେ ବିଚାର “ ।
(ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୪ର୍ଥ ପ)
ଶ୍ରୀ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ଜନନୀ ଶ୍ରୀମତୀ ଶଚୀଦେବୀ ନିରୂପ ଆତ୍ମସୁଖ ବିସର୍ଜନର ପରିଚୟ ଦେଇଅଛନ୍ତି ତାହା ଆଲୋଚନା କରାଯାଉ । ମହାପ୍ରଭୁ ଯୁବତୀଭାର୍ଯ୍ୟା ଓ ବୃଦ୍ଧା ଜନନୀଙ୍କୁ ନିଜର ପୂର୍ଣ୍ଣ ଯୌବନ କାଳରେ ଅର୍ଥାତ୍ ଚବିଶ ବର୍ଷ ବୟଃକ୍ରମ ସମୟରେ ପରତ୍ୟାଗ ପୂର୍ବକ ସନ୍ନ୍ୟାସ ଗ୍ରହଣ କଲେ । ଶଚୀମାତା ସମସ୍ତ ପୁତ୍ର କନ୍ୟା ହରାଇ ଏକମାତ୍ର ପୁତ୍ର ବିଶ୍ଵମ୍ବରଙ୍କୁ ଘେନି ସୁଖରେ କାଳାତିପାତ କରୁଥିଲେ । ବଧୂ ବିଷ୍ଣୁପ୍ରିୟା ଚତୁର୍ବ୍ଦଶବର୍ଷାୟା, ପୁତ୍ର ପୁଣି ଅପୂର୍ବ ରୂପବାନ ଓ ଗୁଣବାନ୍ ଓ ଅଳ୍ପ ବୟସରେ ଅଦ୍ଵିତୀୟ ପଣ୍ଡିତ । ଏପରି ଅବସ୍ଥାରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରାଣ ସର୍ବସ୍ଵ ନିମାଇ ସନ୍ନ୍ୟାସ ଅବଲମ୍ବନ ପୂର୍ବକ ଘରୁ ବାହାରି ଆସିଅଛନ୍ତି । ସେ କାଟୋୟାରେ ସନ୍ନ୍ୟାସ ଗ୍ରହଣପର ଶ୍ରୀ ବୃନ୍ଦାବନ ଧାମକୁ ଯାଉଥିଲେ । ପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀ ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ ତାଙ୍କୁ ଭୁଲାଇ ଶାନ୍ତିପୁରକୁ ଘେନି ଆସିଲେ, ଏବଂ ଶଚୀମାତାଙ୍କୁ ନେଇ ସନ୍ନ୍ୟାସଶ୍ରମୀ ପୁତ୍ରଙ୍କ ସହ ଭେଟ କରାଇଲେ । ଜନନୀ ପୁତ୍ରକୁ ପାଇ କାନ୍ଦିବାକୁ ଲାଗିଲେ ଏବଂ କିଛି ଦିନ ଶାନ୍ତିପୁରରେ ରହି ନାନା ବିଧି ପକଦ୍ରବ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ମନ ଆବେଗରେ ସନ୍ନ୍ୟାସବେଶଧାରୀ ନିମାଇକୁ ଭିକ୍ଷା କରାଇଲେ । ତତ୍ପର ମହାପ୍ରଭୁ ମାତାଙ୍କୁ ଏବଂ ପ୍ରିୟଭକ୍ତଗଣଙ୍କୁ ସମ୍ବୋଧନ ପୂର୍ବକ କହିଲେ “ମୁଁ ତୁମ୍ଭମାନଙ୍କ ଆଜ୍ଞା ବିନା ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନକୁ ଯାଉଥିବାରୁ ସେଥିରେ ବିଘ୍ନ ଘଟିଲା କିନ୍ତୁ ସନ୍ନ୍ୟାସୀ ପକ୍ଷରେ ନିଜ ଜନ୍ମ ସ୍ଥାନରେ ବାସ କରିବା ଶାସ୍ତ୍ର ବିରୁଦ୍ଧ । ମୁଁ ସନ୍ନ୍ୟାସ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେହେଁ ତୁମ୍ଭମାନଙ୍କ ସ୍ନେହ ପାଶରେ ଚିର ଆବଦ୍ଧ । ଅତଏବ ଯେରୂପ ଲୋକନିନ୍ଦା ନ ହୁଏ ଓ ଧର୍ମରକ୍ଷା ହୁଏ ସେହି ଯୁକ୍ତି ପ୍ରଦାନ କର ।“ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ଏହି ଉକ୍ତି ଶୁଣି ଆଚାର୍ଯ୍ୟାଦି ଶଚୀମାତାଙ୍କୁ ତାହାଙ୍କର ମତ ପଚାରିଲେ । ଶଚୀଦେବୀ ସେ ସମସ୍ତ ଶ୍ରବଣ କରି ଦୀର୍ଘ ନିଃଶ୍ଵାସ ପକାଇ କହିଲେ “ ନିମାଇ ଯଦି ନିଦୟାରେ ରହେ ଆମ୍ଭେମାନେ ତାକୁ ସତତ ଦେଖି ପାରିବା, ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଅତୀବ ଆନନ୍ଦ ହେବା ଏହା ସତ୍ୟ, କିନ୍ତୁ ସେ ନିଦୟାରେ ରହିଲେ ତାକୁ ଯେ ସମସ୍ତ ନିନ୍ଦାକରିବେ । ନିମାଇର ନିନ୍ଦା ମୁଁ ପ୍ରାଣରେ ସହିବି କିପରି ? ମୋର ସୁଖର ଆବଶ୍ୟକ ନାହିଁ । ଯାହା ସୁଖକର ତାହା ମଧ୍ୟ ମୋତେ ସୁଖକର , ଅତଏବ ଶ୍ରୀପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବାସ କରୁ । ଲୋକ ମୁଖରୁ ମୁଁ ତାର ଶୁଭ ବାର୍ତ୍ତା ସମୟ ସମୟରେ ଶୁଣିପାରିବି, ତୁମ୍ଭେମାନେ ସମୟ ସମୟରେ ଶ୍ରୀନୀଳାଚଳକୁ ଯିବ ଓ ତାହା ସଂବାଦ ଆଣିବ । ସେ ମଧ୍ୟ ଶ୍ରୀଗଙ୍ଗାଦର୍ଶନ ନିମିତ୍ତ ସମୟରେ ଆସିପାରେ “।
ଯଥା-“ ଆପନାର ଦୁଃଖ , ସୁଖ ତାହା ନାହିଁ ଗଣି
ତାର ସେଇ ସୁଖ ସେଇ ନିଜ ସୁଖ ମାନି ।“
(ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୩ୟ ପ)
ଏହିରୂପେ ଆଦର୍ଶରେ ଭକ୍ତର ସତତ କୃଷ୍ଣ ସୁଖ ବାଞ୍ଛା କରିବା ବିଧ୍ୟେୟ । ସମସ୍ତ ସଂସାର ଆତ୍ମ ସୁଖରେ ପ୍ରଧାବିତ, ଦିବାନିଶି ନିଜର ସୁଖଚିନ୍ତା, ଜୀବ ନିଜ ସୁଖ ପାଇଁ ପରପୀଡା କିମ୍ବା ପର ଅନିଷ୍ଟରେ କୁଣ୍ଠିତ ନୁହେଁ । ପର ପଛେ ଯେତେ କଷ୍ଟ ଭୋଗକରୁ ମୁଁ ସୁଖରେ ଥାଏ , ସାଧାରଣ ଲୋକର ଏହି ମୂଳ ମନ୍ତ୍ର କିନ୍ତୁ ଭକ୍ତିର ସ୍ଵଭାବ ଏହାର ଠିକ ବିପରୀତ । ଭକ୍ତ କେବେ ନିଜ ସଂସାର ସୁଖରେ ଲାଳାୟିତ ନୁହେଁ । ନିଜର ପଛେ ଅନିଷ୍ଟହେଉ ପର କିପରି ସୁଖୀ ହେଉ , ଭକ୍ତ ସତତ ଏରୂପ ଚିନ୍ତା କରନ୍ତି ଏବଂ ଏହାହିଁ ଉଦାର ସ୍ଵଭାବ, ପରଦୁଃଖ କାତର ଭକ୍ତଙ୍କର ସ୍ଵଭାବସିଦ୍ଧ ଗୁଣ, ଏଥିପାଇଁ ଶ୍ରୀଳ ବୃନ୍ଦାବନ ଦାସ ଲେଖିଅଛନ୍ତି ।
“ପର ଦୁଃଖ କାତର ସ୍ଵଭାବ ସାଧୁଜନ
ପରେର ଆନନ୍ଦ ସେବା ଭାୟ ଅନୁକ୍ଷଣ “
(ଚୈଃ ଭାଃ ୨୫ଶ ଅ )
ଭକ୍ତର ସ୍ଵଭାବ ନିରହଙ୍କାର । ମହାପ୍ରଭୁ ‘’ତୃଣାତପି’’ ଶୋକଦ୍ଵାରା ଆପଣାକୁ କିପରି ନୀଚ ମନେ କରିବା ଉଚିତ ତାହା ଉତ୍ତମରୂପେ ଶିକ୍ଷା ଦେଇଅଛନ୍ତି । ଅତଏବ ଭକ୍ତଙ୍କର ସତତ ଏହିରୂପ ସତର୍କ ରହିବା ଉଚିତ ଯେ ଅହଙ୍କାର ଯେରୂପ ତାଙ୍କ ଚିତ୍ତକୁ ସ୍ପର୍ଶ ନକରେ । ଭକ୍ତି ପଥରେ ଅନେକ ଉଚ୍ଚ କି ପାନକୁ ଉଠି ମଧ୍ୟ ଗର୍ବ ଭାରରେ ପୁନର୍ବାର ପତନର ଆଶଙ୍କା ଅଛି ଗର୍ବ ଭାରରେ ପଦସ୍ଫଳିତ ହେଲେ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ଵରୁ ପତନ ହେତୁ ଅଙ୍ଗ ଚୂର୍ଣ୍ଣ , ବିଚୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଯାଏ । ସେଥି ନିମିତ୍ତ ଭକ୍ତଙ୍କର ପଦେ ପଦେ ସାବଧାନ ହେବା ବିଧେୟ । ନିଜଠାରୁ ଅଧିକତର ଗୁଣାବଳୀ ପୁରୁଷମାନଙ୍କ ଉପରେ ସତତ ଦୃଷ୍ଟ ରହିଲେ ଅଭିମାନ ଅଚନ୍ତରକୁ ସହଜେ ଆସିପାରେ ନାହିଁ । ମନେ ହୁଏ ଅମୂକ ଏମନ୍ତ ସାଧନ କରୁଅଛି ମୁଁ ତାଙ୍କ ଆଗରେ କି ଛାର । ମହାସାଗରକୁ ଦର୍ଶନ କଲେ କୂପର ନିଜ ଗର୍ବ ରହିପାରେ କି ? ବିଶାଳ ବଟବୃକ୍ଷକୁ ଦୃଷ୍ଟି କଲେ ଏରଣ୍ଡ ବୃକ୍ଷର ଗର୍ବ ଆଉ ରହେ କି ? ଅତଏବ ଭକ୍ତର ସତତ ନିଜଠାରୁ ଶତ ଶତ, ସହସ୍ର ସହସ୍ର ଗୁଣ ଉଚ୍ଚ ସାଧୁଙ୍କ ପ୍ରତି ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖି ବିଚରଣ କରିବା ବିଧେୟ । ଏହା କଲେ ଭକ୍ତ ନିଶ୍ଚୟ ଗର୍ବର ଭୀଷଣ କବଳରୁ ରକ୍ଷା ପାଇ ପାରିବେ । ଅହଙ୍କାର ଯେ କିରୂପ ଭୟାନକ ଏବଂ ତାହାର କବଳରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବା ପାଇଁ କିପରି ସାବଧାନ ହେବା ଉଚିତ , ଭକ୍ତପ୍ରବର ଶ୍ରୀଳ ବାସୁଦେବ ଏହାର ଉତ୍ତମ ଶିକ୍ଷା ଦେଇ ଯାଇ ଅଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ଦେହ କୁଷ୍ଠ ରୋଗାକ୍ରାନ୍ତ, କିନ୍ତୁ ହୃଦୟ ଯେ କିରୂପ ନିର୍ମଳ ତାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ ତାହାର ଉତ୍ତମ ସାକ୍ଷ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରୁଅଛି । ନିଜ ଅଙ୍ଗର କୃମିମାନେ ଖସିପଡିଲେ ସେ ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଅନୁକମ୍ପାପୂର୍ବକ ଉଠାଇ ନିଜ ଅଙ୍ଗରେ ସନ୍ନିବିଷ୍ଟ କରୁଅଛନ୍ତି ଯଥା –
“ଅଙ୍ଗହୈତେ ଯେଇ କୀଡା ଖସିୟା ପଡ଼ୟ
ଉଠାଇୟା ସେଇ କୀଡ଼ା ରାଖେ ସେଇଠାଇଁ “
(ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୭ମ ପଃ)
ମହାପ୍ରଭୁ କୂର୍ମ୍ମ କ୍ଷେତ୍ରରେ ବିରାଜମାନ କରିଅଛନ୍ତି ଏହି ସଂବାଦ ଶୁଣି ଗଳତ୍ କୁଷ୍ଠ ବାସୁଦେବ ଆନନ୍ଦରେ ବିହ୍ଵଳ,- କୃଷ୍ଠାକ୍ରାନ୍ତ ହେତୁ ଚାଲିବାରେ ଯେତେଶକ୍ତି ନାହିଁ, ତେବେ ଆନନ୍ଦ ତଡ଼ିତର ସ୍ରୋତ ଅଙ୍ଗରେ ପ୍ରବାହିତ ହେତୁ ଗମନ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । କୂର୍ମ୍ମ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରବେଶ କରି ଭକ୍ତବର ଶ୍ରୀକୂର୍ମ୍ମନାମକ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କଠାରୁ ଶୁଣିଲେ, ମହାପ୍ରଭୁ ସେ ସ୍ଥାନରେ ପ୍ରଭାତରୁ ସ୍ନାନ କରି ଚାଲିବାରେ ଅଛନ୍ତି । ବାସୁଦେବଙ୍କ ମସ୍ତକରେ ବଜ୍ରପତନ ରୂପ କଷ୍ଟ ଅନୁଭୂତ ହେଲା । ସେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ପାଦପଦ୍ମ ଦର୍ଶନରୁ ବଞ୍ଚିତ । ଏ ତିବ୍ର କଷ୍ଟ ସହ୍ୟ କରି ନ ପାରି ମୂର୍ଚ୍ଛିତ ହୋଇ ପଡିଲେ । ତାଙ୍କର ଅଦ୍ଭୁତ ଆକର୍ଷଣରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ଗତିରୋଧ ହେଲା । ସେ ବାସୁଦେବଙ୍କର ଆର୍ତ୍ତିରଜ୍ଜୁରେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇ କୂର୍ମ୍ମକ୍ଷେତ୍ରକୁ ଫେରିଆସିଲେ ଏବଂ ବାସୁଦେବଙ୍କୁ କୃପାଦୃଷ୍ଟି କରି ଆଲିଙ୍ଗନ କଲେ । ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ଆଲିଙ୍ଗନରେ ତାଙ୍କ ଦେହରୁ କୁଷ୍ଠରୋଗ ଅନ୍ତର୍ହିତ ହୋଇଗଲା ଓ ଦେହ ଅପୂର୍ବ ଶୋଭା ଧାରଣ କଲା , ସେ ନିଜର ଏହି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ବିସ୍ମିତ ହେଲେ ଓ କହିଲେ “ପ୍ରଭୋ ! ମୋ ପ୍ରତି ଏଡ଼େ ନିଗ୍ରହ କାହିଁକି ? ମୁଁ ତ କୁଷ୍ଠରୋଗରେ ଭଲଥିଲି, ବର୍ତ୍ତମାନ ଅଭିମାନ ଭୟାନକ ମୂର୍ତ୍ତିରେ ଆସି ଗ୍ରାସ କରିବ ଯଥା –
ମୋରେ ଦେଖି ମୋର ଗନ୍ଧେ ପଳାୟ ପାମର
ହେନ ମୋର ସ୍ପର୍ଶ ତୁମି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଈଶ୍ଵର
କିନ୍ତୁ ଆଛଲାମ ବାଲ ଅଧମ ହଇୟା
ଏବେ ଅହଙ୍କାର ମୋର ଜନ୍ମିବେ ଆସିୟା
(ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୭ମ ପ)
ମହପ୍ରଭୁ କହିଲେ “ବାସୁଦେବ। ସେଥିପାଇଁ ତୁମ୍ଭେ ଭୟକର ନା; ଅଭିମାନ ତୁମ୍ଭକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିପାରିବ ନାହିଁ।“ ନିଜ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ସ୍ଥାପନ ବିଷୟରେ ଭକ୍ତର କେତେଦୂର ସତର୍କ ହେବା ଉଚିତ ଆଉ ଏକ ଉଦାହରଣ ଦେଖାଯାଉ ।
ଶ୍ରୀଳ ମାଧବେନ୍ଦ୍ର ପୁରୀ ଶ୍ରୀମାନ୍ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ପରମଗୁରୁ ଅର୍ଥାତ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ଗୁରୁଦେବ ଶ୍ରୀଈଶ୍ଵରପୁରୀଙ୍କ ଗୁରୁ । ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନରେ ଅଯାଚକ ବୃତ୍ତି ଆଚରଣ କରି ଭଜନରେ ରତ ଥିଲେ । ଶ୍ରୀଗୋପାଳ ତାଙ୍କୁ ଗୋପ ବାଳକ ରୂପରେ ଦର୍ଶନ ଦେଇ ଦୁଗ୍ ଯୋଗାଇଲେ ଏବଂ ରାତ୍ରରେ ସ୍ଵାପ୍ନାଦେଶ କଲେ “ମୁଁ ଏହି ବନମଧ୍ୟରେ ଲୁକ୍କାୟିତ ଭାବରେ ରହିଅଛି, ମୋତେ ବାହାର କରାଇ ପୂଜାକର ।“ ପୁରୀଗୋସ୍ଵାମୀ ସ୍ଵପ୍ନ ଦେଖି ଆନନ୍ଦ ବିହ୍ଵଳ ହୋଇ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନବାସୀଙ୍କୁ ଘେନି ନିବିଡ଼ ଅରଣ୍ୟ ମଧ୍ୟରୁ ସୁନ୍ଦର ଗୋପାଳ ବିଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରାଇଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କର ସେବାରେ ସୁନ୍ଦର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଇଲେ । କିଛିଦିନ ପରେ ରଙ୍ଗିଆଗୋପାଳ ପୁଣି ପୁରୀଗୋସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ ଆଦେଶ କଲେ, “ତୁମ୍ଭେ ଶ୍ରୀପୁରୁଷୋତ୍ତମକ୍ଷେତ୍ରକୁ ଯାଇ ମଳୟଜ ଚନ୍ଦନ ଆଣି ମୋହର ଦେହରେ ଲେପନ କର , ମୋର ଦେହରେ ତାପ ଶାନ୍ତି ହେବ ।“ ଆଜ୍ଞାପାଇ ଶ୍ରୀପୁରୀଗୋସ୍ଵାମୀ ପୁରୀ ଯାତ୍ରା କଲେ । ପଥରେ ଶ୍ରୀରେମୁଣାରେ ପହୁଞ୍ଚୁ ଶ୍ରୀଗୋପୀନାଥଙ୍କ ଦର୍ଶନପୂର୍ବକ ପ୍ରେମବିହ୍ଵଳ ହେଲେ । ଏବଂ ସେଠାରେ ଉତ୍ତମ କ୍ଷିରୀ ଭୋଗ ହେଉଥିବାରୁ ଶୁଣି ମନେକଲେ ଟିକିଏ କ୍ଷିରୀ ପ୍ରସାଦ ଅଯାଚିତ ଭାବରେ ପାଇଲେ ଆସ୍ଵାଦନ କରି ତଦ୍ରୁପ କ୍ଷିରୀ ମୋର ଗୋପାଳଙ୍କୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ଖୁଆନ୍ତି । ଏ ଭାବତ ନିଜର ଜିହ୍ଵା ତର୍ପଣ ନିମିତ୍ତ ନୁହେଁ, ଶ୍ରୀଗୋପାଳଙ୍କୁ ଉତ୍ତମ କ୍ଷିରୀ ଖୁଆଇବାର ଅଭିଳାଷ । ତଥାପି ଏହି ବାସନା ମନରେ ଉଦୟ ହେବାରୁ ସେ ମନେ ମନେ ଲଜ୍ଜିତ ହେଲେ । ତତ୍ପର ଶ୍ରୀଗୋପୀନାଥଙ୍କ ଭୋଗ ପର ଆରତି ଦର୍ଶନ କରି ପ୍ରଣାମନ୍ତେ ବାହାରକୁ ଯାଇ ଏକ ନିର୍ଜ୍ଜନ ସ୍ଥାନରେ ବସି କୃଷ୍ଣସ୍ମରଣ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ ।
ଏଣେ ଶ୍ରୀଗୋପୀନାଥ ପୁରୀଙ୍କ ମାନସ ଜାଣି ବାରଗୋଟି କ୍ଷିରୀମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ନିଜ ବସ୍ତ୍ର ମଧ୍ୟରେ ଲୁଚାଇ ରଖିଲେ । ଗୋପୀନାଥଙ୍କ ଇଚ୍ଛାରୁ ପୂଜାହାରୀ ତାହା ଲକ୍ଷ୍ୟକରି ପାରିଲେ ନାହିଁ । ତତ୍ପର ଗୋପୀନାଥ ପୂଜାହାରୀଙ୍କୁ ସ୍ଵପ୍ନରେ ଆଦେଶକଲେ ମୁଁ ଗୋଟିଏ କ୍ଷିରୀ ଲୁଚାଇ ରଖିଅଛି, ତାହା ତୁମ୍ଭେ ନେଇ ମୋର ପ୍ରିୟ ଭକ୍ତ ମାଧବେନ୍ଦ୍ର ପୁରୀଙ୍କୁ ଦେଇଆସ । ପୂଜାହାରୀ ଜାଗ୍ରତ ହୋଇ ଯାଇ ଦେଖିଲେ ପ୍ରକୃତରେ କ୍ଷିରୀ ରଖା ହୋଇଅଛି ସେ ବିସ୍ମିତ ହୋଇ ସେହି ରାତ୍ରରେ ପୁରୀଗୋସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ ଅନ୍ଵେଷଣ କରି ସେ କ୍ଷିରୀର ବୃତାନ୍ତ ନିବେଦନ ପୂର୍ବକ ଅର୍ପଣ କଲେ ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କଲେ । ପୁରୀଗୋସ୍ଵାମୀ ଶ୍ରୀଗୋପୀନାଥଙ୍କର ଅପାର କୃପା ଦର୍ଶନକରି ପ୍ରେମବିହ୍ଵଳ ହୋଇ ସେ କ୍ଷିରୀ ଆସ୍ଵାଦନ କଲେ । ଏଠାରେ ଆଉ ରହିଲେ ଏ କ୍ଷିରୀ ବୃତାନ୍ତ ଚତୁର୍ଦ୍ଦିଗକୁ ବିସ୍ତୃତ ହୋଇ ମୋର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ବର୍ଦ୍ଧିତ ହେବ ଏହି ଭୟରେ ପ୍ରତ୍ୟୁଷରେ ଶ୍ରୀଗୋପୀନାଥଙ୍କ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ପ୍ରଣାମ-ପୂର୍ବକ ସେ ସ୍ଥାନ ତ୍ୟାଗକରି ପଳାଇ ଗଲେ । ଯଥା-
ଠାକୁର ଆମାକେ କ୍ଷିରୀ ଦିଲ ଲୋକ ସବ୍ ଶୁନି
ଦିନେ ଲୋକ ଭିଡ ହବେ ମୋର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଜାନି ।
ଏଇ ଭୟେ ରାତ୍ରିଶେଷେ ଚଲିଲା ଶ୍ରୀପୁରୀ
ସେଇ ଖାନେ ଗୋପୀନାଥେ ଦଣ୍ଡବତ କରି ।
(ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୪ର୍ଥ ପଃ)
ଯେଉଁ ଗୋପୀନାଥ ତାଙ୍କପାଇଁ କ୍ଷିରୀ ଚୋରୀ କରିଥିଲେ ତାଙ୍କୁ ପୁନର୍ବାର ଦର୍ଶନ କରିବେ ଏ ଅପେକ୍ଷା ମଧ୍ୟ ସେ ରଖିଲେ ନାହିଁ । ଯେଉଁ ପୁରୀଗୋସ୍ଵାମୀଙ୍କ ପାଇଁ ଗୋପୀନାଥ ଚିରକାଳ ପାଇଁ କ୍ଷିରଚୋରା ନାମ ଧାରଣ କଲେ ସେ ପୁରୀଗୋସ୍ଵାମୀଙ୍କ ସ୍ଵଭାବ ଦେଖିଲେତ । “ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଶୁକରୀ ବିଷ୍ଣା” ତାର ଗନ୍ଧ ବାଜିଲେ ଅଙ୍ଗ ଦୁର୍ଗନ୍ଧରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହେବ । ଅତଏବ ଭକ୍ତଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠାଶା ଏକାବେଳକେ ତ୍ୟାଗକରିବା ବିଧେୟ । ପ୍ରେମିକ ଭକ୍ତିଗଣ ଏଣୁ ନିରହଙ୍କାର ଓ ପ୍ରତିଷ୍ଟା ଶୂନ୍ୟ, ନିର୍ଭୀକ ଓ ସ୍ରଷ୍ଟାବାଦୀ । ସଂସାରର ଲାଭାଶା ସେମାନଙ୍କର ନାହିଁ, ତେବେ ସେମାନେ
ଭୟ କରିବେ କାହିଁକି ? ଠାକୁର ଶ୍ରୀହରିଦାସ ଯବନମାନଙ୍କ କର୍ତ୍ତୃକ ଧୃତ ହୋଇ ଗୌପବାଦସାହଙ୍କ ଠାକୁ ନୀତ ହୁଅନ୍ତେ, ବାଦସାହ ତାଙ୍କୁ କହିଲେ “ହରିଦାସ, ତୁମ୍ଭେ କଲମା ପାଠକର, ନୋହିଲେ , ଏ କାଜିମାନେ ତୁମ୍ଭର ଦଣ୍ଡ ବିଧାନ କରିବେ । ସେଥିରେ ସେ ଅକାତରେ ଉତ୍ତର କଲେ –
“ଯେ କରାନ୍ ଈଶ୍ଵରେ
ତାହାବଇ ଆର କେହି କରତେ ନା ପାରେ ।
ଅପରାଧ ଅନୁରୂପ ଯାର ଯେଇ ଫଲ୍
ଈଶ୍ଵରେ ସେ କରେ ଇହା ଜାନହି କେବଲ ।
ଖଣ୍ଡ ଖଣ୍ଡ ଯଦି ହୟା ଯାୟ ଦେହ ପ୍ରାଣ
ତବୁ ଆମି ବଦନେ ନା ଛାଡି ହରି ନାମ ।
(ଚୈଃ ଚଃ ଆଦି ୧୪ଶ ଅ)
ନିମ୍ନରେ ଶ୍ରୀଳ ସନାତନ ଗୋସ୍ଵାମୀଙ୍କର ଓ ପଣ୍ଡିତ ଶ୍ରୀଦାମୋଦରଙ୍କର ସୃଷ୍ଟିବାଦିତାର ପରିଚୟ ଉଦ୍ଧୃତ ହେଲା ।
ମହାପ୍ରଭୁ ଗୌଡ଼ଦେଶ ଦେଇ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନ ଯାଉଅଛନ୍ତି । ସଙ୍ଗରେ ଅନେକ ପ୍ରିୟ ପାର୍ଷଦ ଅଛନ୍ତି । ପଥରୁ ପ୍ରିୟ ଭକ୍ତମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା କ୍ରମେ ବର୍ଦ୍ଧିତ ହେଉଅଛି । ମହାପ୍ରଭୁ ଏହିରୂପଭାବରେ ରାମକେଳୀ ଗ୍ରାମରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ । ତାହା ଗୌଡ଼ ବାଦସାହଙ୍କର ମନ୍ତ୍ରୀ ଶ୍ରୀରୁପ ଓ ଶ୍ରୀସନା – ତନଙ୍କର ନିବାସ । ସେ ଦୁହେଁ ରାଜମନ୍ତ୍ରୀ ହେଲେହେଁ ମହାଭକ୍ତ । ସେ ଦୁହେଁ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ଦର୍ଶନ କରିବାକୁ ଆସି ବହୁଦୈନ୍ୟ ପ୍ରକାଶପୂର୍ବକ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ଶ୍ରୀଚରଣ କମଳରେ ପ୍ରଣତ ହେଲେ । ନିଜ ପ୍ରିୟ ଭକ୍ତ ଦୁହିଁଙ୍କର ନିଷ୍କପଟ ଦୈନ୍ୟରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ଅନ୍ତର ଦ୍ରବୀଭୂତ ହେଲା । ମହାପ୍ରଭୁ ସେମାନଙ୍କ ଦୈନ୍ୟ ଦର୍ଶନରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରୀତ ହୋଇ କୃପା ବର୍ଷଣ ପୂର୍ବକ ବିଦାୟ ଦେଲେ । ବିଦାୟ କାଳରେ ଶ୍ରୀସନାତନ ଗୋଟିଏ ପ୍ରହେକିକା କହି ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ପାଦପଦ୍ମରୁ ବିଦାୟ ଘେନି ଚାଲିଗଲେ।
ପ୍ରହେଳିକାଟି ଏହି ।
ଯାର ସଙ୍ଗେ ହୟୁ ଏଇ ଲୋକ ଲକ୍ଷ କୋଟି
ବୃନ୍ଦାବନ ଯାବର ଏଇ ନହେ ପରିପାଟି ।
(ଚୈଃ ଚଃ ମଧ୍ୟ ୧୬ଶଃ ପ )
ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀସନାତନଙ୍କର ପ୍ରହେଳିକାରୁ ଯେତେବେଳେ ଭଲ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ନ ଥିଲେ , ପରେ ଚିନ୍ତା କରି ଭାବିଲେ ସନାତନ ଯଥାର୍ଥ କହିଅଛି । ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଲୋକଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ଘେନି ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନ ଗମନ ଉଚିତ ନୁହେଁ । ଏକା କିମ୍ବା ଦୁଇ ଏକ ଜଣ ମର୍ମୀ ଲୋକ ସଙ୍ଗେ ଯିବା ବିଧେୟ । ତେଣୁ ସେଥର ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନକୁ ନ ଯାଇ କହ୍ନେଇ ନାଟଶାଳାଠାରୁ ଫେରି ଆସିଲେ ଓ ପୁନର୍ବାର ଶ୍ରୀ ବଳଦେବ ଭଟ୍ଟାଚାର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ସଙ୍ଗେ ନେଇ ନିର୍ଜ୍ଜନ ବନପଥ ଦେଇ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନ ଯାତ୍ରା କଲେ ।
ପଣ୍ଡିତ ଶ୍ରୀଦାମୋଦରଙ୍କର ନିର୍ଭୀକତା ଏହାଠାରୁ ଆହୁରି ଏକଗୁଣ ଅଧିକତର । ମହାପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀପୁରୁଷୋତ୍ତମରେ ବାସ କରିବା କାଳରେ ଗୋଟିଏ ସୁନ୍ଦର ବାଳକ ତାଙ୍କଠାକୁ ଆସୁଥିଲେ ଏବଂ ମହାପ୍ରଭୁ ସ୍ନେହ ପରବଶ ହୋଇ ତାଙ୍କୁ ଆଦର କରୁଥିଲେ । ସେ ବାଳକ ଏକ ବିଧବାର ସନ୍ତାନ ସେ ବିଧବା ଯୁବତୀ ଓ ପରମାସୁନ୍ଦରୀ । ପଣ୍ଡିତ ଦାମୋଦର ଏହା ଜାଣିଥିଲେ ଅତଏବ ବାଳକର ପ୍ରତ୍ୟହ ଆଗମନ ଓ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ସେ ବାଳକ ପ୍ରତି ପ୍ରଗାଢ଼ ସ୍ନେହ ଦାମୋଦର ସହ୍ୟ କରିପାରିଲେ ନାହିଁ । ଦାମୋଦର ଜାଣନ୍ତି ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ସେପରି ଭୟର କିଛି କାରଣ ନାହିଁ , ତଥାପି ସେ ସ୍ଵୟଂ ଆଚରଣ କରି ଧର୍ମ ଶିକ୍ଷା ଦେବାକୁ ଏ ଧରାକୁ ଆସି ଅଛନ୍ତି । ଅତଏବ ଏ କାର୍ଯ୍ୟ ତାଙ୍କର ସାଧାରଣ ଶିକ୍ଷାର ବାଧା ଜନକ ହେବ । ତେଣୁ ପଣ୍ଡିତ ଦାମୋଦର ନିଃସଙ୍କୋଚ ଭାବରେ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ କହିଲେ “ପ୍ରଭୋ ! ଆପଣ ପରମ ସୁନ୍ଦର ଯୁବକ, ଏହି ଯେ ପରମା ସୁନ୍ଦରୀ ଯୁବତୀଟିର ସନ୍ତାନଟିକୁ ସ୍ନେହ କରୁଅଛନ୍ତି ଏଥିରେ ଆପଣଙ୍କର ଶ୍ରୀ ପୁରୁଷୋତ୍ତମରେ ବିଶେଷ ଅଖ୍ୟାତି ହେବ । ଯଥା-
ଅନ୍ୟୋପଦେଶେ ପଣ୍ଡିତ କହୋଁ ଗୋସାଇଁ ଉଠାଇଁ
ଗୋସାଇଁ ଗୋସାଇଁ ଏବେ ଜାନିବା ଗୋସାଇଁ ।
ଏବେ ଗୋସାଇଁର ଗୁଣ ସବଲୋକ ଗାଇବେ
ତବେ ଗୋସାଇଁର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପୁରୁଷୋତ୍ତମେ ହୈବେ ।
ଶୁନି ପ୍ରଭୁ କହେ କାହା କହ ଦାମୋଦର ?
ଦାମୋଦର କହେ ତୁମି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଈଶ୍ଵର ।
ସ୍ଵଚ୍ଛନ୍ଦେ ଆଚାର କର କେ ପାରେ ବଲିତେ
ମୁଖର ଜଗତେର ମୁଖ ଯାର ଆଚ୍ଛାଦିତେ ?
ପଣ୍ଡିତ ହଞ୍ଜା ମନେ କେନ ବିଚାର ନା କର
ରାଣ୍ଡୀ ବ୍ରାହ୍ମଣୀର ବାଳକେ ପ୍ରୀତି କେନ କର ।
ଯଦ୍ୟପି ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ସେଇ ତପସ୍ଵିନୀ ସତୀ
ତଥାପି ତାହାର ଦୋଷ ସୁନ୍ଦରୀ ଯୁବତୀ ।
ତୁମି ଓ ପରମ ଯୁବା ପରମ ସୁନ୍ଦର
ଲୋକ କାନା କାନି ବାତେ ଦେହ ଅବସର ।
(ଚୈଃ ଚଃ ଅନ୍ତ୍ୟ ୩ ୟ ପ)
ମହାପ୍ରଭୁ ଦାମୋଦର ପଣ୍ଡିତଙ୍କୁ ନିରପେକ୍ଷ ଜାଣ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇ ନିଜଗୃହର ଅଭିଭାବକ ସ୍ଵରୂପ ମାତାଠାକୁରାଣୀଙ୍କ ନିକଟରେ ରହିବା ପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ଶ୍ରୀ ନବଦ୍ଵୀପକୁ ପଠାଇଥିଲେ । ଭକ୍ତଗଣ ଯେ ସ୍ପଷ୍ଟବାଦୀ, ତୋଷାମୋଦକାରୀ ନୁହନ୍ତି ଏହାର ଆହୁରି ଏକ ଉଦାହରଣ ଶ୍ରୀଜଗଦାନନ୍ଦଙ୍କ ବ୍ୟବହାରରୁ ଜଣାଯାଏ । ପଣ୍ଡିତ ଜଗଦାନନ୍ଦ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ଅତି ପ୍ରିୟ । ପଣ୍ଡିତ ଶ୍ରୀସନାତନ ବୟୋଧିକ ଓ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ସମ୍ମାନପାତ୍ର ଏବଂ ପଣ୍ଡିତ ଜଗଦାନନ୍ଦ କନିଷ୍ଠ ଓ ସ୍ନେହାସ୍ପଦ । ଜଗଦାନନ୍ଦ ଶ୍ରୀ ସନାତନ ଗୋସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ ଗୁରୁତୁଲ୍ୟ ମାନ୍ୟ କରୁଥିଲେ । ଏକସମୟରେ ଜଗଦାନନ୍ଦ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନକୁ ଯାଇ ଶ୍ରୀସନାତନଙ୍କ କୁଟୀରରେ ବାସକଲେ । ଜଗଦାନନ୍ଦଙ୍କୁ ପରୀକ୍ଷା କରିବା ନିମିତ୍ତ ସନାତନ ଗୋସ୍ଵାମୀ ଏକଦିନ ମୁକୁନ୍ଦ ସରସ୍ଵତୀଙ୍କଠାରୁ ଏକ ଚାତୁଲ ବସନ ନେଇ ମସ୍ତକରେ ବାନ୍ଧ ଜଗଦାନନ୍ଦ ପାକ କରୁଥିବା କାଳରେ ତାଙ୍କଠାରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ । ଜଗଦାନନ୍ଦ ପଚାରିଲେ “ଶ୍ରୀପାଦ, ଏ ଚାତୁଲ ବସନ କେଉଁଠାରୁ ପାଇଲେ “ ସନାତନ ଗୋସ୍ଵାମୀ କହିଲେ”ମୁଁ ଏହା ମୁକୁନ୍ଦ ସରସ୍ଵତୀଙ୍କଠାରୁ ଆଣିଅଛି” ।
ଜଗଦାନନ୍ଦ ଭାବିଥିଲେ “ ଏ ଚାତୁଲ ବସନ ବୋଧହୁଏ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ପ୍ରସାଦୀ ବସନ,” ତେଣୁ ମନେ ମନେ ଖୁସୀ ହୋଇଥିଲେ । ପରେ ଯେତେବେଳେ ଶୁଣିଲେ ଏହା ମୁକୁନ୍ଦ ସରସ୍ଵତୀଙ୍କର, ସେତେବେଳେ ଜଗଦାନନ୍ଦ କ୍ରୋଧାନ୍ଧ ହୋଇ ଭାତହାଣ୍ଡି ଧରି ସନାତନଙ୍କୁ ମାରିବାକୁ ଦୌଡିଲେ । ସନାତନ ଗୋସ୍ଵାମୀ ପ୍ରାମାଣିକ ଆଦର୍ଶ ବୈଷ୍ଣବ ଓ ସମସ୍ତଙ୍କର ଗୁରୁ ସ୍ଥାନୀୟ ଓ ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ପ୍ରଧାନ ପାର୍ଷଦ । ଅପର ସନ୍ନ୍ୟାସୀଙ୍କର ବ୍ୟବହୃତ ବସ୍ତ୍ର ବ୍ୟବହାର କରିଅଛନ୍ତି ଏହା ଜଗଦା-ନନ୍ଦରଙ୍କର ପ୍ରାଣରେ ସହ୍ୟ ହେଲା ନାହିଁ । ସନାତନ ଗୋସ୍ଵାମୀ ଯେ ତାଙ୍କର ଗୁରୁତୁଲ୍ୟ ମାନ୍ୟପାତ୍ର, ଜଗଦାନନ୍ଦ ସନାତନଙ୍କ ଅମର୍ଯ୍ୟାଦା କାର୍ଯ୍ୟରେ ତାହା ଭୁଲିଗଲେ । ଯାହା ଦେଖିବା ପାଇଁ ସନାତନ ସେ ନିଜ ଅନୁପଯୁକ୍ତ ବସ୍ତ୍ର ଶିରରେ ବାନ୍ଧିଥିଲେ ତାହା ଦର୍ଶନ କରି ଜଗଦାନନ୍ଦଙ୍କୁ ଭୂୟସୀ ପ୍ରଶଂସା କଲେ ଏବଂ କହିଲେ,
“ଯାହା ଦେଖିବାରେ ବସ୍ତ୍ର ମସ୍ତକେ ବାନ୍ଧିଲ
ସେଇ ଅପୂର୍ବ ପ୍ରେମ ଏଇ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଦେଖିଲ ।“
(ଚୈଃ ଚଃ ଅନ୍ତ୍ୟଃ ୧୩ଶ ପଃ )
ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କର ପାର୍ଷଦଗଣ ସତତ ଧର୍ମ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ପାଳନ କରି ଚଳୁଥିଲେ । ମର୍ଯ୍ୟାଦା ରକ୍ଷା ନ କଲେ ଧର୍ମର ବିଶୃଙ୍ଖଳ ଘଟେ । ତେଣୁ ମହାପ୍ରଭୁ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ପାଳନ ବିଷୟରେ ନିଜ ଜନଙ୍କୁ ଶିକ୍ଷା ଦେଉଥିଲେ ।
ମହାପ୍ରଭୁ ତୋଟା ଗୋପୀନାଥରେ ଭିକ୍ଷା କରୁଅଛନ୍ତି । ଜ୍ୟେଷ୍ଠମାସର ମଧ୍ୟାହ୍ନକାଳ, ପ୍ରଚଣ୍ଡ ରୌଦ୍ରତାପରେ ସମୁଦ୍ରର ବାଲୁକା ତାତି ଧପ ଧପ କରୁଅଛି । ଏମନ୍ତ ସମୟରେ ରଙ୍ଗିୟା ପ୍ରଭୁ ଶ୍ରୀସନାତନ ଗୋସ୍ଵାମୀଙ୍କୁ ଡକାଇ ପଠାଇଲେ । ବର୍ତ୍ତମାନ ଯେଉଁ ସ୍ଥାନରେ ବକୁଳ ମଠ, ସନାତନ ଗୋସ୍ଵାମୀ ସେହିଠାରେ ଠାକୁର ଶ୍ରୀହରିଦାସଙ୍କ ସଙ୍ଗେ ବାସ କରୁଥିଲେ । ମହାପ୍ରଭୁ ମୋତେ ଡକାଇ ଅଛନ୍ତି ଏହି ଆନନ୍ଦରେ ଶ୍ରୀସନାତନ ଗୋସ୍ଵାମୀ ଯିବାକୁ
ଲାଗିଲେ । ତୋଟା ଗୋପୀନାଥ ଯିବାକୁ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଦେଉଳ ପାର୍ଶ୍ଵରେ ସହର ମଧ୍ୟ ଦେଇ ଏକ ସହଜ ଓ ସୁବିଧା ଜନକ ପଥ ଅଛି କିନ୍ତୁ ସନାତନ ଘନତାର ଆଦର୍ଶ । ଯବନ ରାଜାଙ୍କ ଅଧୀନରେ ମନ୍ତ୍ରୀତ୍ଵ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିବାରୁ ଓ ଯବନ ସଂସର୍ଗ କରିଥିବାରୁ ସେ ନିଜକୁ ପତିତ ବୋଲି ମନେ କରୁଥିଲେ । ସହର ପଥରେ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥଦେବଙ୍କର ସେବକମାନେ ଗତାୟତ କରନ୍ତି ଅତଏବ ସେ ବାଟେ ଗଲେ କୌଣସି ସେବକଙ୍କର ଅଙ୍ଗସ୍ପର୍ଶ ଘଟିପାରେ । ଶ୍ରୀପୁରୁଷୋତ୍ତମ କ୍ଷେତ୍ର ଯାତ୍ରୀମାନଙ୍କରେ ସତତ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅତଏବ ଏକାନ୍ତ ଭାବରେ ସହର ବାଟେ ଯିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ । ଶ୍ରୀ ଜଗନ୍ନାଥଦେବଙ୍କ ସେବକଙ୍କୁ ସ୍ପର୍ଶକଲେ ତାଙ୍କର ଅପରାଧ ଜାତହେବ ଏହି ଭୟରେ ସହର ପଥରେ ନ ଯାଇ ବାଲୁକାମୟ ନିର୍ଜନ ପଥରେ ଯିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ଅନ୍ତର ଆନନ୍ଦରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ଅତଏବ ତପ୍ତ ବାଲୁକାରେ ପାଦରେ ଫୁଟୁକା ଜାତ ହେଉଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେ କଷ୍ଟ ଅନୁଭୂତି ହେଉ ନଥାଏ । ତୋଟା ଗୋପୀନାଥରେ ପହଞ୍ଚି ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ପ୍ରଣାମ କଲେ । ମହାପ୍ରଭୁ ତାହାଙ୍କୁ ପ୍ରସାଦ ସେବନ କରିବାକୁ ଆଦେଶ କଲେ । ପ୍ରସାଦ ସେବା ନାନାନ୍ତର ପଚାରିଲେ “ସନାତନ, ତୁମ୍ଭେ କେଉଁ ପଥରେ ଆସିଲ” ସନାତନ କହିଲେ “ମୁଁ ସମୁଦ୍ର ପଥରେ ଆସିଲି “ ।
ମହାପ୍ରଭୁ କହିଲେ “ଏଡ଼େ ଖରାରେ ତପ୍ତବାଲୁକାରେ ଆସିଲ, ଶ୍ରୀଦେଉଳ ପାଶଦେଇ ଶୀତଳ ବାଟରେ ଆସିଲ ନାହିଁ ? ” ସନାତନ କହିଲେ “ ପ୍ରଭେ ! ସିଂହ ଦ୍ଵାରପଥରେ ମୋର ଆସିବାର ଅଧିକାର ନାହିଁ । ବିଶେଷତଃ ଶ୍ରୀଜଗନ୍ନାଥ ଦେବଙ୍କ ସେବକମାନେ ସେ ବାଟେ ଗତାୟାନ କରନ୍ତି । ସେମାନଙ୍କୁ ଛୁଇଁଲେ ମୋର କେତେ ଅପରାଧ ନ ହୁଅନ୍ତା ।“ ମହାପ୍ରଭୁ ଦେଖିଲେ ସନାତନ ତାଙ୍କ ବିଷମ ପରୀକ୍ଷାରେ ଉତ୍ତମରୂପେ ଉତ୍ତୀର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଅଛନ୍ତି । ତେଣୁ ପ୍ରୀତିପୂର୍ବକ ସମ୍ବୋଧନ କରି କହିଲେ “ ସନାତନ ! ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ସ୍ପର୍ଶକରି ସମସ୍ତ ଜଗତ ପବିତ୍ର ହୋଇପାରେ, ଦେବତା ଓ ମୁନିଗଣ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ସ୍ପର୍ଶକରି ପବିତ୍ର ହୁଅନ୍ତି । ତଥାପି ତୁମ୍ଭ ପକ୍ଷରେ ଏ ମର୍ଯ୍ୟାଦାରକ୍ଷଣ ଭୂଷଣ ସ୍ଵରୂପ ହୋଇଅଛି । ଯଥା-
ଯଦ୍ୟପିଓ ହଓ ତୁମି ଜଗତ ପାବନ
ତୋମା ସ୍ପର୍ଶେ ପବିତ୍ର ହୟ ଦେବ ମୁନିଗଣ ।
ତଥାପି ଭକ୍ତେର ସ୍ଵଭାବ ମର୍ଯ୍ୟାଦା ରକ୍ଷଣ
ମର୍ଯ୍ୟାଦା ପାଳନ ହୟ ସାଧୁର ଭୂଷଣ ।
(ଚୈଃ ଚଃ ଅନ୍ତ୍ୟ ୪ର୍ଥ ପଃ)
କୃଷ୍ଣଭକ୍ତି ପକ୍ଷରେ ଯେରୂପେ କେତେକ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହେଲା ସେହିରୂପ କେତେକ ଅକର୍ତ୍ତବ୍ୟ ମଧ୍ୟ ରହିଅଛି । ଭକ୍ତ ଭଗବାନଙ୍କୁ ଶ୍ରଦ୍ଧାସହ ଭଜନ କରନ୍ତି । ନିଜ ସୁଖ କାମନାରେ ବା ବିଷୟ ବାସନାରେ ଭଜିବା ପ୍ରେମିକ ଭକ୍ତିର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ନୁହେଁ । ପ୍ରାଣାନ୍ତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରେମିକ ଭକ୍ତ ଭଗବାନଙ୍କୁ ବିଷୟ ପ୍ରାର୍ଥନା କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଶ୍ରୀଚୈତନ୍ୟ ଚରିତାମୃତରେ ଏହାର ଉତ୍ତମ ପ୍ରମାଣ ରହିଅଛି । ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ନିମ୍ନରେ ବିବୃତ ହେଲା ।
ଶ୍ରୀ ଗୋପୀନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକ ବିଖ୍ୟାତ ଶ୍ରୀଳ ରାୟରାମାନନ୍ଦଙ୍କ କନିଷ୍ଠ ଭ୍ରାତା । ଉତ୍କଳେଶ୍ଵର ମହାରାଜ ଶ୍ରୀପ୍ରତାପରୁଦ୍ରଦେବଙ୍କ ଅଧୀନରେ କର୍ମ କରୁଥିଲେ ତାଙ୍କ ଉପରେ କେତେକ ଟଙ୍କା ରାଜସରକାରରୁ ବାକିଥିଲା । ସେହି ଟଙ୍କା ଆଦାୟ ଘେନି ରାଜପୁତ୍ର ଶ୍ରୀପୁରୁଷୋତ୍ତମ ଜେନାଙ୍କୁ ସେ କିଛି ତାଚ୍ଛଲ୍ୟ ଭାବି ପ୍ରକାଶ କରିବାରୁ ରାଜପୁତ୍ର ସେଥିରେ ରାଗାନ୍ଵିତ ହୋଇ ମହାରାଜାଙ୍କୁ ଜଣାଇ ଗୋପୀନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକଙ୍କ ପ୍ରତି ପ୍ରାଣଦଣ୍ଡର ଆଜ୍ଞା କରାଇ ଚାଙ୍ଗ ଉପରେ ଚଢ଼ାଇଲେ କିନ୍ତୁ ସେହି ଅବସ୍ଥାରେ ମଧ୍ୟ ଧୀର ଭକ୍ତବୀର ଗୋପୀନାଥ ପଟ୍ଟନାୟକ ନିଜ ପ୍ରାଣ ନିମନ୍ତେ କାତର ନଥିଲେ । ସେ ତେତେବେଳେ ନିର୍ଭୟରେ ହରିନାମ ନେଉଥିଲେ । ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ କୃପା କୌଶଳରୁ ତାଙ୍କର ପ୍ରାଣ ରକ୍ଷା ହେଲା ଓ ରାଜସରକାରରୁ ଦୁଇଗୁଣ ବର୍ତ୍ତନ ବୃଦ୍ଧି ହେଲା ।
ସେହି ଗୋପୀନାଥଙ୍କ ବିଷୟ ଶ୍ରୀକାଶୀମିଶ୍ର ମହାପ୍ରଭୁଙ୍କ ପାଖରେ କହିବା ସମୟରେ କହିଥିଲେ “ପ୍ରଭୋ । ଯେ ବିଷୟ କାମନାରେ ତୋର ଶ୍ରୀଚରଣାବିନ୍ଦ ଭଜନ କରେ ସେ ଅନ୍ଧ ଯଥା-
ବ୍ୟବହାର ଲାଗି ଯେ ତୋମା ଭଜେ ସେ ଜ୍ଞାନ ଅନ୍ଧ !
ତୋମାର ଭଜନ ଫଲ ତୋମାତେ ପ୍ରେମଧନ