ରସ କଦମ୍ବ ଚଉତିଶା

ଲୋକନାଥ ଧୀବର

(ରାଗ-ନଳିନୀ ଗୌଡ଼ା)

(ଲୋକନାଥ ଧୀବର ଆନୁମାନିକ ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀର କବି । ସେ କେତେକ ଭଜନ, ଚଉତିଶା ରଚନା କରିଯାଇଛନ୍ତି । ‘ରସ କଦମ୍ବ’ ତାଙ୍କର ଏକ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଚଉତିଶା । ରସ ନାଗର ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ, କଦମ୍ବ ମୂଳିଆ । ତାଙ୍କର ଅପୂର୍ବ ରୂପ, ଠାଣି, ମୟୂରଚୂଳିଆ, ବଂଶୀଧର । କୃଷ୍ଣଙ୍କ ଏହି ରୂପ, ଗୁଣକୁ ଦୂତୀ ରାଧାଙ୍କ ଆଗରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି । ସରଳ, ସହଜ ଭାଷା ଓ ଭାବରେ ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ ଚଉତିଶାଟି ।)

ଭାବାର୍ଥ- (୧-୪) ରାଧା ଦୂତୀକୁ କହୁଛନ୍ତି, ରେ ଦୂତି, ମୋ କଥା ଶୁଣ । ଦିନେ ମୁଁ ଯମୁନାକୁ ଜଳ ପାଇଁ ଯାଇଥିଲି । କଦମ୍ବ ମୂଳରେ କ ରୂପ ଦେଖିଲି ଜାଣିଛୁ ? କାଳିଆ ତ୍ରିଭଙ୍ଗୀଠାଣି । ରେ ମିତ, ତାଙ୍କ କଣ୍ଠରୁ ସୁନ୍ଦର ଗୀତ ଭାସି ଆସୁଥିଲା । କୋଇଲି ପକ୍ଷୀର ସୁସ୍ୱର ତା’ ଆଗରେ ହାର ମାନିବ । ସେ କାହାର ପୁଅ କି ? ଖଣ୍ଡେ ଦୂରରୁ ତାଙ୍କୁ ଦେଖି ମୋ ମନ ଅଥୟ ହେଲା, ଛାତିରେ ଦମ୍ଭ ରହିଲା ନାହିଁ । କାଖରେ ଧରିଥିବା ଜଳକୁ ଖସି ପଡ଼ୁଥିଲା, ଥୟ ମନରେ ତାକୁ ଧରିଲି । ରେ ସଖି, ମନରେ ଖେଦ ଜାତ ହେଉଛି, କ୍ଷଣିକ ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଆଖୁ ପିଛାଡ଼ି ପାରୁନାହିଁ, ତାଙ୍କ ଖର ଚାହାଁଣି ଶରରେ ଯେମିତି ମୋତେ ବିନ୍ଧି ପକାଇଲା । ମୋତେ ଏ ଦୁଃଖରୁ ବଞ୍ଚା ।

ରେ ସଖି, ତାଙ୍କ ଚାହାଁଣି, ରୂପ ଦେଖି ମୋ ମନ ଇତସ୍ତତଃ ହୋଇ ପଡ଼ିଲା । ସେଠାରୁ ମୁଁ ଆସି ପାରିଲି ନାହିଁ । ଦୁଇ ପାଦ ମୋର ଚଳିଲା ନାହିଁ । ପାଦ ଚଳିଲା ନାହିଁ ବୋଲି ଅଟକି ଗଲା ବେଳେ ପୁଣି ତାଙ୍କର ଅପୂର୍ବ ମୁରଲୀ ସ୍ଵନ ଶୁଣି ପ୍ରହରେ ଯାଏଁ ରହିଗଲି । ରେ ସଖି, ତୋ ପାଖରେ ଶରଣ ପଶୁଛି, ତାଙ୍କୁ ମୋ ପାଖକୁ ଆଣ । ପିଣ୍ଡରୁ ମୋର ପ୍ରାଣ ଛାଡ଼ି ଯାଉଛି । ତାଙ୍କ ମୁରଲୀ ବାଜିଲେ ମୋର ପ୍ରାଣ ରହିବ । ତାଙ୍କ ମନୋହର ରୂପ, ସୁନ୍ଦର ଶ୍ରୀମୁଖ ଦେଖିଲା ବେଳଠୁଁ କନ୍ଦର୍ପ ମୋ ଉପରେ ଦାଉ ସାଧୁଛି । ମୋ ଶରୀର ଯନ୍ତ୍ରଣାରେ ଜର୍ଜରିତ ହୋଇ ପଡ଼ୁଛି । ମୋ ଆଖିକୁ ଆଉ ନିଦ ଆସୁନାହିଁ । କନ୍ଦର୍ପ ଭୟରେ ମୁଁ କୁଞ୍ଜରୁ କୁଞ୍ଜକୁ ଏବେ ବୁଲିବି ।

ଭାବାର୍ଥ- (୫-୯) ରେ ସଜନି, ତାଙ୍କ ନବଘନର ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟକୁ ଧାରଣ କରିଛି । ଅଧର ସୁରଙ୍ଗରେ ଶୋଭିତ, ପୀତବସନ ଶରୀରରେ ମନୋହର ଦିଶୁଛି । ସେ ନୂଆ ମଦନ କିମ୍ବା ତ୍ରିଦିବ (ସ୍ଵର୍ଗ) ନାଗର ଚିହ୍ନି ପାରିଲି ନାହିଁ । ସିଏ ବନପ୍ରଦେଶର । ତରୁଣୀମାନଙ୍କ ଗର୍ବକୁ ଗଞ୍ଜନ କରେ । ତାଙ୍କ ଭଳି ସଂସାରରେ ଏମିତି ଦ୍ୱିତୀୟ କେହି ନାହିଁ । କଦମ୍ବ ଗଛ ମୂଳେ ସେ ବିଜେ କରିଛନ୍ତି । ସେ ମଥାରେ ଲଗାଇଥିବା ଚନ୍ଦନ ଟୋପାକୁ ମୁଁ ସାମାନ୍ୟ ଚାହିଁଦେଲି । ସେଇ ଚିତ୍ତ ଚୋରଙ୍କ ଆଖୁ, ହୃଦୟରେ ଏହା ଲାଖିଗଲା, ସେ ମୋତେ ଯେମିତି ଚାହିଁଲେ ମୁଁ ଲାଜରେ ଶଢ଼ିଗଲି । ମୋ ମନ ତରଳି ଗଲା । ସେଠାରୁ ଶୀଘ୍ର ଆସି ପାରିଲି ନାହିଁ । ରେ ସଖି, କଦମ୍ବ ମୂଳରେ ତ୍ରିଭଙ୍ଗୀ ମୂର୍ତ୍ତି ଛିଡ଼ା ରହିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ କପାଳର ଚିତା ଚନ୍ଦ୍ରକୁ ଉପହାସ କରୁଛି । ତାଙ୍କୁ ଦେଖି ମନେ ହେଉଛି, ସ୍ଵର୍ଗରୁ ଇନ୍ଦ୍ର ଆସି ଏ ଛାର ଜଗତପୃଷ୍ଠରେ ଜନ୍ମ ନେଇଛନ୍ତି କି ? ସଜନି ଗୋ, ତାଙ୍କ ଛାଇ ସର୍ବଦା ମୋ ଆଖି ଆଗରେ ନାଚୁଛି । ତାଙ୍କରି ଅପୂର୍ବ ରୂପ, ଠାଣି ମୋ ଚକ୍ଷୁରେ ଛପି ରହିଛି । ସେଇ ଛୁଆ ସିଂହର ଠାଣି କେଡ଼େ ସୁନ୍ଦର ସତେ ! ତାକୁ କଥାରେ କହି ହେବ ନାହିଁ ।

ସଖି ଗୋ, ତାଙ୍କ କପାଳ ଉପରେ ଅଳକା (ଚୂର୍ଣ୍ଣକୁନ୍ତଳ-କୁଞ୍ଚୁକୁଞ୍ଚିଆ କେଶ) ପଡ଼ି ଝଟକୁଛି, ସିଏ କିଏ ଜାଣିଛୁ କି ? ଯୋଗୀଜନମାନେ ଯାହାଙ୍କୁ ଧାନ କରୁଛନ୍ତି, ସିଏ ତ ମାନବ ନୁହଁନ୍ତି । ତେବେ ଇଏ କିଏ ? ଭଲା, ସିଏ ଯୁବାଯୁବତୀଙ୍କ ମନ ମୋହିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କୁ କେଉଁ ନାରୀ ଜନ୍ମ ଦେଇଛି ? ଜୀବପ୍ରାଣ ସିଏ ହରି ନେଉଛି । ମଥାଚୂଳରେ ମୟୂରପକ୍ଷୀର ପୁଛ ଖୋଷିଛନ୍ତି । ଏହା ଅତ୍ୟନ୍ତ ତେଜରେ ଝଟକୁଛି । ତାଙ୍କର ଏ ମନମୋହନ ରୂପ ଦେଖି ବାରମ୍ବାର ଝୁଣ୍ଟି ପଡ଼ିଲି । ଝାମ ଦେଲା ପ୍ରାୟ ମୋ ଶରୀର ହେଲା । ତାଙ୍କର ମଧୁର ବଂଶୀସ୍ଵନ ଶୁଣି ଝୁରି ମରୁଛି । ଗୋ ସହି, ତାଙ୍କୁ ମୋ ପାଖକୁ ଶୀଘ୍ର ଆଣ । ସେ ଗୋପୀମାନଙ୍କର ଜୀବଜୀବନ । ମୋର ଧ୍ୟାନ ତାଙ୍କ ପାଖରେ ରହିଛି ।

ଭାବାର୍ଥ- (୧୦-୧୪) ରାଧାଙ୍କ ଠାରୁ ଏମିତି ଅନୁନୟ ବାଣୀ ଶୁଣି ଦୂତୀ କହିଲା- ରେ ସଙ୍ଗାତ, ମର୍ତ୍ତ୍ୟରେ ଲୀଳା ପ୍ରଦର୍ଶନ ପାଇଁ ବୈକୁଣ୍ଠ ଠାକୁର ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁ ଜନ୍ମ ନେଇଛନ୍ତି । ଶ୍ରୀହରି ନିତ୍ୟଧାମ ତ୍ୟାଗକରି ମର୍ତ୍ତ୍ୟରେ ଅବତାର ନେଇ ପୂତନା ଅସୁରୀକୁ ନାଶ କଲେ । ସେ ଆଉ କେହି ନୁହଁନ୍ତି, ନନ୍ଦରାଜାଙ୍କ ପୁତ୍ର ସିଏ ଚକ୍ରଧାରୀ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ । ତାଙ୍କର ମହିମା ଅପାର । ବାଳୁତ ବୟସରେ ଟେକା ପ୍ରାୟ କରି ପର୍ବତକୁ ଟେକି ଧରିଥିଲେ । ଇନ୍ଦ୍ରଦେବ ଗୋପ ନରନାରୀମାନଙ୍କୁ ହଇରାଣ କଲେ । କୃଷ୍ଣ ତାଙ୍କର ଗର୍ବ, ଟାଣପଣ ଭାଙ୍ଗିଦେଲେ । କନ୍ଦର୍ପର ପିତା ସିଏ । ନନ୍ଦିଘୋଷ ରଥରେ ସେ ଚଢ଼ନ୍ତି । ବୀରବର ପାର୍ଥ ଅର୍ଜୁନ ତାଙ୍କୁ ସର୍ବଦା ଭକ୍ତି କରନ୍ତି । ଠାକୁର ପଣରେ ସେ ଜାତ ହୋଇ ଗୋପପୁରରେ ଯାମଳା ଅର୍ଜୁନକୁ ବଧ କଲେ । କବି ନାଥିଆ (ଲୋକନାଥ) କହିଲେ ଯେ, ପ୍ରଭୁ ତାଙ୍କର ସବୁ ଗର୍ବକୁ ଗଞ୍ଜିଛନ୍ତି । ଏ ସଂସାରକୁ ସେ ରଚନା କରିଛନ୍ତି । ସର୍ବଦା ଠାକୁରଙ୍କ ସଙ୍ଗତରେ ଥିବୁ, ତା ହେଲେ ସବୁ ବିପଦ ନାଶଯିବ ।

ଡଗର ପଣରେ ଦୂତିକା ଶୀଘ୍ର ଯାଇ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନରେ ପ୍ରବେଶ କଲା । ଡାହୁକ, କୋକିଳର ରାବରେ ବନଭୂମି ଉଛୁଳି ପଡ଼ୁଥାଏ । ଦୂତୀ ଯାଇ କାଳିଆ କାହ୍ନ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଭେଟିଲା । ଶିବ ଯାହାଙ୍କର ସେବା କରନ୍ତି, ସେଇ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ନିକଟରେ ଦୂତୀ ସମସ୍ତ ବୃତ୍ତାନ୍ତ କହିଲା । ପୁଣି କହିଲା, ହେ ପ୍ରଭୁ, ରାଧା ତୁମକୁ ଝୁରି ଝୁରି ଅଚେତ ହୋଇ ପଡ଼ିଛି, ଢଳି ପଡ଼ୁଛି । ମୋତେ ତୁମ ପାଖକୁ ପଠାଇ କହିଛି ସେଠାକୁ ଯିବା ପାଇଁ । ତାକୁ ନିରାଶ କର ନାହିଁ । ତୁମ ଯିବା ବାଟକୁ ସେ ଚାହିଁ ବସିଛି । ତୁମେ ସେଠାକୁ ଗଲା ପରେ ସେ ତୁମ ଅଧରରୁ ଅମୃତ ପାନ କରିବ । କାମଦେବ ତାକୁ ଏବେ ଯନ୍ତ୍ରଣା ଦେଉଛି । ରାଧା ତୁମକୁ ଅଶେଷ ଶ୍ରଦ୍ଧା କରୁଛି ।

ଭାବାର୍ଥ- (୧୫-୨୦) ଦୂତିକା ଠାରୁ ଏପରି କଥା ଶୁଣି କୃଷ୍ଣ କହିଲେ- ଅଜାଙ୍କ ଝିଅ ଚନ୍ଦ୍ରସେଣାଙ୍କ ସ୍ତ୍ରୀ ମୋର ମାଇଁ ଅଟନ୍ତି । ଇଏ ବଡ଼ ଜଟିଳ କଥା । ଅସଧରେ ସେ ସଧ ହୋଇଛି । ସଂସାରରେ ଏମିତି କଥା କେବେ ଶୁଣା ନ ଥିଲା । ତେଣେ ସେ କିଶୋରୀ ବିପଦରେ ଘାରି ହୋଇ ମାତା ପାର୍ବତୀଙ୍କୁ ପ୍ରାର୍ଥନା କଲା । ତିଳ, ତଣ୍ଡୁଳ ଓ ବେଲପତ୍ରୀ ଦେଇ ଈଶ୍ଵରଙ୍କୁ ଆରାଧନା କଲା- “ହେ କୈଳାସବାସୀ, ଦିଗମ୍ବର, ହେ ଭବାନୀଶଙ୍କର ମୋତେ ତ୍ରାହି କର ।” କୃଷ୍ଣଙ୍କ କଥା ଶୁଣି ଦୂତିକା କ୍ଲାନ୍ତ ହୋଇ ପଡ଼ିଥିଲା । କିଛି ସମୟ ପରେ ପୁଣି ପଚାରିଲା- ସ୍ନେହକୁ ଥାପି ଦେଇ ସରଳା ଝିଅଟି କାହିଁକି ଦୁଃଖ ସହିଲା ? କପଟ ଶରଧା ବୁଝି ସେଇ ନିତମ୍ବିନୀ ରାଧା ସବୁ ନିନ୍ଦା ସହିଲା ।

ଦୂତିକାଠାରୁ ସମସ୍ତ କଥା ଶୁଣି କୃଷ୍ଣ ଦୟା କରି ଆଜ୍ଞା ଦେଲେ, ଦିନ ଶେଷରେ ରାତିରେ ଆଣିଦେବ ବୋଲି କହିଲେ । ତୁରନ୍ତ ତାଙ୍କୁ ପେଶି ଦେଲେ । ଶୁଭ୍ରକେଶୀ ରାଧା ଦଣ୍ଡ ଗଣୁଥିଲେ । ଦୂତୀତାଙ୍କୁ ମିଳି ହସି ହସି କହିଲେ- ହେ ସଖ, ଏବେ ଚାଲ ଯିବା, ତୋତେ ସଙ୍ଗରେ ନେଇଯିବା ପାଇଁ କହିଛନ୍ତି । ତୋର ଦେହରେ ଧୂଳିଲାଗି ଧୂସର ବର୍ଣ୍ଣ ହୋଇଛି । ଶୀଘ୍ର ନିଜକୁ ସଜାଡ଼ି ସୁବେଶ ହୁଅ । ଯିବାରେ ବିଳମ୍ବ ଘଟିଲେ ସେ ରୁଷିବେ । ତୁମକୁ ଦେଲେ ହୃଦୟରେ ଲଗାଇବେ । ଧୀରେ ଧୀରେ ତୁମ ଗାଲରେ ସରୁ ଚୁମ୍ବନ ଦେବେ । ଦୂତୀ ଠାରୁ ଏହା ଶୁଣି ରାଧା ନିତ୍ୟକର୍ମ ସାରି ସୁବେଶ ହେଲେ । ମୁଣ୍ଡରେ କବରୀ ଖଞ୍ଜିଲେ । ନାନା ଅଳଙ୍କାରରେ ନିଜକୁ ମଣ୍ଡିତ କଲେ । ତାଙ୍କୁ ଦେଖିଲା ପରେ ମନେ ହେଲା, ଅପସରୀଟିଏ ଯେମିତି ସ୍ୱର୍ଗରୁ ଖସି ପଡ଼ିଛି । ବାମା ନବ ତରୁଣୀ, କୁଳଚନ୍ଦ୍ରମା ସେ । ନାରାୟଣ ମନୋହାରୀ ରମା । ତାଙ୍କ ଶୋଭା ସହିତ ଅନ୍ୟ କେହି ସମାନ ହେବ ନାହିଁ ।

ଭାବାର୍ଥ- (୨୧-୨୫) ପଶ୍ଚିମ ଆକାଶରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଅସ୍ତଗଲେ । ରାତି ପ୍ରହରେ ହେଲା । ପଦ୍ମଲୋଚନୀ ରାଧା ଦୂତୀକୁ ପଚାରିଲେ । ଚାଲଯିବା, ପାନ ଭାଙ୍ଗି ତାଙ୍କୁ ଖୁଆଇବା । ରାତି ପାହିଗଲେ କିଛି କରିପାରିବା ନାହିଁ, ଲୋକଙ୍କୁ ଦେଲେ ଲାଜ ପାଇବା । ଦୁଇ ସଖୀ ରାଧା ଓ ଦୂତୀ ଆନନ୍ଦ ମନରେ ବାହାରିଲେ । ଚନ୍ଦ୍ରରାତିକୁ ଦେଖି ଚିନ୍ତାରେ ପଡ଼ିଲେ । ରାଧା କୋପରେ ଚନ୍ଦ୍ରକୁ ଗାଳି ଦେଲେ । ରେ ଶଶି, ମୋ ଫଟାକପାଳକୁ ତୁ ଆସି ତୋର ଶୋଭାରାଶି ଦେଖେଇ ହେଉଛୁ । ମୁଁ ତୋତେ ବିନତି ଜଣାଉଛି, ମେଘ ଭିତରେ ପଶି ମୋର ଇଜ୍ଜତ ରଖ । ଚନ୍ଦ୍ରବଦନୀର ଅନୁରୋଧରେ ଚନ୍ଦ୍ର କଳାମେଘ କୋଳରେ ଲୁଚିଗଲେ । ଜଗତଯାକରେ ଯେଉଁ ଆଲୁଅ ଥିଲା, ସେ ସବୁ ଚାଲିଯାଇ ଘନ ଅନ୍ଧକାର ହୋଇଗଲା । ଏଥିରେ ରାଧାଙ୍କ ମନ ଖୁସି କହିଲେ ନ ସରେ । ଖୁସି ମନରେ ସେ ଗନ୍ତବ୍ୟ ପଥରେ ଯାତ୍ରା କଲେ । ବେଳେ ବେଳେ ବିଜୁଳି ତାଙ୍କୁ ବାଟ ଦେଖାଉଥାଏ । ପରିଶେଷରେ ସେ ଯାଇ ବୃନ୍ଦାବନରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ।

ଭଗବାନ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଭେଟି ରାଧା ଖୁବ୍ ଆନନ୍ଦିତା ହେଲେ । ରାଧାକୃଷ୍ଣ ନାମକୁ ଭଜି ନ ପାରି ଧୀବର ନାଥିଆ (କବି ଲୋକନାଥ ଧୀବର) ପାଗଳ ହୋଇଯାଇଛି । ପଦ୍ମଫୁଲକୁ ପାଇ ଭ୍ରମର ଖୁସି ହେଲା ଭଳି କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ପାଇ ରାଧା ଖୁସିରେ ନାଚିଲେ । ଭୋକିଲା ଲୋକଟିଏ ଅନ୍ନପାଣି ପାଇଲା ଯେମିତି । ରାଧାକୃଷ୍ଣଙ୍କ ଅପୂର୍ବ ମିଳନ ଦେଖିବା ପାଇଁ ଦୂତୀ ମାଧବୀଲତା ଉହାଡ଼ ତଳେ ଲୁଚି ରହିଲା । ମର୍କତ ଚଉରା ଉପରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ରାଧାଙ୍କୁ କୋଳେଇ ନେଲେ । ଦୁହେଁ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ପାଇ ପରସ୍ପରର ମାନ ଭଞ୍ଜନ କଲେ । ଉଭୟେ ହରଷ ମନରେ ପ୍ରେମରେ ମଜ୍ଜିଗଲେ ।

ଭାବାର୍ଥ- (୨୬-୩୦) ରାଧାକୃଷ୍ଣଙ୍କ ମିଳନ ଅପୂର୍ବ, ଅଲୌକିକ । ସେ ଦୁହିଁଙ୍କର ଭିଡ଼ାଭିଡ଼ି, ଜଡ଼ାଜଡ଼ି ଓ ଠାଣି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବାକୁ ଭାଷା ନାହିଁ । ତମାଳ ବୃକ୍ଷରେ ଲତା ଯେମିତି ଆଶ୍ରା ନେଇଛି । ନୀଳବର୍ଣ୍ଣ ମେଘ ଦେହରେ ବିଜୁଳି ଖେଳିଲା ପ୍ରାୟ ରାଧା, କୃଷ୍ଣଙ୍କ ଦେହରେ ଶୋଭା ପାଉଛନ୍ତି । ଜମ୍ଭାରତିମଣି (ଇନ୍ଦ୍ରମଣି) ସୁନା ଭାବିଲେ । ଲୋ ସ୍ୱର୍ଗ ନଦୀ ଭାବି ସେଥିରେ ଡୁବି ଗଲେ ଯେମିତି । କସ୍ତୁରୀ, ହରିଡ଼ା ରସ ମଧ୍ୟରେ ଦବିଗଲେ । ରାଧା ପ୍ରବଳା ହୋଇ ଶ୍ୟାମଘନ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ମୁଖରୁ ଝରୁଥିବା ଅମୁତକ ଚାଖିଲେ ଅର୍ଥାତ୍ ତାଙ୍କ ଶ୍ରୀମୁଖରେ ଗାଢ଼ ଚୁମ୍ବନ ଦେଲେ । ମକରନ୍ଦ ପାନରେ ଭୋଳା ଭ୍ରମର ଶ୍ଵେତପଦ୍ମ ମଧ୍ୟରେ ରହି ଚୁମ୍ବନରେ ମଗ୍ନ ରହିଛି । ରାତ୍ର ଅର୍ଦ୍ଧ ହୋଇଛି । କୃଷ୍ଣ, ରାଧା ଦୁହେଁ ସେଠାରେ ରସବିନୋଦ କଲେ । ସେମାନେ ମୁଖକୁ ମୁଖ ଲଗାଇ, ଭୁଜକୁ ଭୁଜ ଭିଡ଼ାଭିଡ଼ି କରି, ହୃଦୟକୁ ହୃଦୟ ମିଶାଇଲେ । ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣଙ୍କ ରାସକ୍ରୀଡ଼ା ଦେଖି ରସସମୁଦ୍ର ବଢ଼ିଲା । ପୁଣି ଜିଭକୁ ଜିଭ ଲଗାଇ ସୁଖରେ ମାତିଲେ । ଏହା ଦେଖି କାମଦୁଃଖ ଲାଜରେ ପଳାଇଲା । ଲତାନିକୁଞ୍ଜ ଦେଖି ପୁଲକିତ ହୋଇ ଉଠିଲା ।

ବସନ ପାହୁଡ଼ି ସୁବେଶ ହୋଇ ଦୁହେଁ ଶ୍ରୀବୃନ୍ଦାବନରେ ରାସକ୍ରୀଡ଼ା କଲେ । ଦୂତୀ ପରିହାସରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ କହିଲା- ହେ ବନମାଳି, ତୁମେ ବଡ଼ ନିଷ୍ଣୁର, ଚନ୍ଦ୍ରବଦନୀର ଗାଲ ଓ ବକ୍ଷୋଜରେ ଦାନ୍ତ, ନଖଚିହ୍ନ ରହିଛି । ହେ ମଧୁସୂଦନ, ତୁରନ୍ତ ତାକୁ ଲିଭାଅ । ରାଧା ମୁଣ୍ଡରେ ହାତ ଦେଇ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ କହିଲେ- ହେ ନଟବର, ଯମୁନାକୁ ଜଳ ପାଇଁ ଗଲେ ଶାଶୂ, ନଣନ୍ଦ ଗଞ୍ଜଣା ଦେଉଛନ୍ତି । ରନ୍ଧାରେ ମନ୍ଦ ବାଛୁଛନ୍ତି । ବାଳ ବାନ୍ଧୁବାନ୍ଧୁ ଶହେ ଟାହିଟାପରା କରୁଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ଗାଳି, ନିନ୍ଦା, ଟାପରା ଶୁଣି ଶୁଣି ମୁଁ ଖାଲି କାନ୍ଦୁଛି । କାନ୍ଦୁ କାନ୍ଦୁ ଦିନ ସରୁ ନାହିଁ ।

ଭାବାର୍ଥ- (୩୧-୩୪) ହେ ମୁରଲୀଧର, ସହଜରେ ମୁଁ କିଛି କାମ କରିପାରୁନି, ପୁଣି ଲୋକ ଲଜ୍ଜାରେ ମରୁଛି । ଗାଈ ରଖି ମୁରଲୀ ବଜାଉଥାଅ, ତାହା ଶୁଣି ମୁଁ ପାଗଳୀ ହୋଇଯାଏ, ଝୁରି ମରୁଥାଏ । ହେ ହରି, ମୋର କେହି ସଖା, ସୋଦର ନାହାନ୍ତି । ତୁମେ କେବଳ ମୋର ସହାୟ । ସବୁଦିନେ ମୁଁ ତୁମର ଦାସୀ । ମୋତେ ନିର୍ମଳ ହୃଦୟରେ ଦୟା କରୁଥିବ । ରାଧାଙ୍କ ଠାରୁ ଏହା ଶୁଣି ସାରଙ୍ଗଧର କହିଲେ- ରେ ସଖି, ହୃଦପଦ୍ମ ମଧ୍ୟରେ କୌଣସି ଭାବନା ଆଣନାହିଁ । ଆସନ୍ତା କାଲି ସ୍ନାନ ସମୟରେ କେଳି କଦମ୍ବ ମୂଳରେ ଆମ ଦୁହିଁଙ୍କର ଭେଟ ହେବ । ହେ ଶଶିମୁଖି, ଏବେ ଫେରିଯାଅ । ଆମେ ଦୁହେଁ ଯୁଗଯୁଗ ଧରି ଏକ । ମୁଁ ଦେହ, ତୁମେ ପ୍ରାଣ । ତୁମେ ସର୍ବନିଧି, ମୁଁ ରଙ୍କ ପ୍ରାୟ । ତୁମ ଲାଗି ମୁଁ କେବଳ ଏ ମର୍ତ୍ତ୍ୟ ଭୂମିରେ ଅବତାର । ନେଇଛି, ଦେହ ଧାରଣ କରିଛି ।

କୃଷ୍ଣଙ୍କ ଠାରୁ ଏହା ଶୁଣି ରାଧା ଦୂତୀକୁ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ଘରକୁ ଫେରିଲେ । ହରି, ବତ୍ସାଙ୍କୁ ସଙ୍ଗରେ ନେଇ ଗୋପାଳଙ୍କ ସାଥିରେ ଗୋଷ୍ଠରେ ଯାଇ ରହିଲେ । ମହାଦେବ ଯାହାଙ୍କୁ ଧ୍ୟାନ କରି ପାଇ ପାରନ୍ତି ନାହିଁ, ସେ ଅନ୍ତର୍ଯ୍ୟାମୀ ସମସ୍ତଙ୍କ ହୃଦୟର କଥା ଜାଣନ୍ତି । ସେ ଜଗତର ହର୍ତ୍ତାକର୍ତ୍ତା, ମହାକାମୀ । ବେଦବର ବ୍ରହ୍ମା, ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଠାକୁର ଯାହାର ଭେଟ ପାଇପାରନ୍ତି ନାହିଁ । ତାଙ୍କୁ ମଣିଷ ଛାର ବା କେମିତି ପାଇବ ? କବି ଲୋକନାଥ ଧୀବର କହୁଛନ୍ତି- ପ୍ରଭୁଙ୍କୁ ନ ପାଇ ମୁଁ କେତେ କଷ୍ଟ ନ ପାଉଛି ? ପୁଣି ସେ ଲେଖୁଛନ୍ତି- “ମୁଁ କ୍ଷୁଦ୍ର ବୁଦ୍ଧିରେ ଏ ଗୀତ ଲେଖିଲି । ଭାଗବତର ଅମୃତବାଣୀ ମୁଁ ଜାଣେ ନାହିଁ । ହେ ପ୍ରଭୁ କ୍ଷମାନିଧି, ମୋତେ କ୍ଷମା କର ।