କେଶବ କୋଇଲି ଚଉତିଶା

ମାର୍କଣ୍ଡ ଦାସ

(ଇଂରାଜୀ ଶବ୍ଦ ‘Lyric’ର ଓଡ଼ିଆ ଅର୍ଥ ହେଲା-ଗୀତି କବିତା ଓ ‘Ballad’ର ଅର୍ଥ ହେଉଛି-ଗାଥା କବିତା । Lyrical Ballad କହିଲେ ବୁଝାଯିବ-ଗୀତି-ଗାଥା କବିତା । ଇଂରାଜୀ ସାହିତ୍ୟର ଏହି ଶବ୍ଦ ଯାହା ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ‘କୋଇଲି ଚଉତିଶା’ ତାହା ।

ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ‘କୋଇଲି’ର ସଂଖ୍ୟା ଖୁବ୍‌ କମ୍‌ । କୋଇଲି ଚଉତିରିଶି ପଦ ବିଶିଷ୍ଟ ଚଉତିଶାର ସମସ୍ତ ଗୁଣକୁ ବହନ କରୁଥିବାରୁ ଅର୍ଥାତ୍‌ ‘କ’ ଠାରୁ ‘କ୍ଷ’ ଯାଏଁ ଚଉତିରିଶି ପଦକୁ ନେଇ ରଚିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଚଉତିଶା କୁହାଯାଇପାରିବ । ଉଭୟ କୋଇଲି ଓ ଚଉତିଶା ମଧ୍ୟରେ ଯେଉଁ ସବୁ ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣିତ ସେଥିରେ ବି କୌଣସି ପ୍ରଭେଦ ନାହିଁ । ତେଣୁ କୋଇଲିକୁ ଚଉତିଶା ପଦବାଚ୍ୟ କରିବାରେ କୌଣସି ଅପ୍ରାସଙ୍ଗିକତା ନାହିଁ । କୋଇଲି-ଚଉତିଶାର ଏକତ୍ର ଓ ଅବସ୍ଥାନ ଘଟିଛି ଏଠାରେ ।

ପ୍ରାୟତଃ ‘କୋଇଲି’ କହିଲେ ସାଧାରଣ ଲୋକେ ମାର୍କଣ୍ଡ ଦାସଙ୍କ ‘କେଶବ କୋଇଲି’କୁ ହିଁ ବୁଝିଥା’ନ୍ତି । ଏହା ସର୍ବପ୍ରଥମ କବିତାଭାବେ ସ୍ୱୀକୃତ ଓ ବିଷୟବସ୍ତୁ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବେଶ୍‌ ମନୋଜ୍ଞ । ଏହା ଏତେ ଲୋକପ୍ରିୟ ଯେ ଦୀର୍ଘ ଛ’ଶହ ସାତ ଶହ ବର୍ଷ ଧରି ଓଡ଼ିଆ ଜନମାନସରେ ବଞ୍ଚି ରହିଛି । ପୁଣି ଏଇ ଗୋଟିଏ ମାତ୍ର ସୃଷ୍ଟି କବିଙ୍କୁ ଅସରନ୍ତି ସମ୍ମାନ ଓ ପ୍ରଶଂସା ଦେଇଛି, ଯାହାକି ଅନ୍ୟ କବିମାନେ ଏହିଭଳି ଜନପ୍ରିୟତା ପାଇ ପାରିନାହାନ୍ତି ।

କବି ମାର୍କଣ୍ଡ ଦାସଙ୍କ ସମ୍ପର୍କରେ ଏ ଯାବତ୍‌ କୌଣସି ତଥ୍ୟ ମିଳିନାହିଁ । ଆନୁମାନିକ ତାଙ୍କର ସମୟ ୧୫ଶ ଶତାବ୍ଦୀ ବୋଲି ଧରି ନିଆଯାଇଛି । ‘ମହାଭାଷ’ ଓ ‘କେଶବ କୋଇଲି’ ତାଙ୍କର ସୃଷ୍ଟି । ‘ମହାଭାଷ’ ଦୁଷ୍ପ୍ରାପ୍ୟ । କୋଇଲି କବିତାର ଆଦ୍ୟ ସ୍ରଷ୍ଟାଭାବେ ସେ ସ୍ମରଣୀୟ । ‘କେଶବ କୋଇଲି’ରେ ପୁତ୍ର ବିଚ୍ଛେଦ ଜନିତ ମର୍ମବେଦନା ମାତା ଯଶୋଦାଙ୍କ ହୃଦୟରେ କିପରି ଫୁଟି ଉଠିଛି, ତା’ର ମର୍ମସ୍ପର୍ଶୀ ଆଲେଖ୍ୟ ଏଥିରେ ଦେଖୁଁ । ଏହି ଚିତ୍ର ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରତ୍ୟେକ ପୁରପଲ୍ଲୀର ମାତୃହୃଦୟର ଚିତ୍ର ।

ଭାବାର୍ଥ- (୧-୫) ବାଳକ କୃଷ୍ଣ ଧନୁଯାତ୍ରା ଦେଖିବାକୁ ମଥୁରାକୁ ଯାଇଛି । ଗଲାବେଳେ ମାତା ଯଶୋଦାଙ୍କୁ କଥା ଦେଇଥିଲା- ଶୀଘ୍ର ଫେରିଆସିବ । ଆସିବାର ବିଳମ୍ବ ହୋବାରୁ ମାତାଙ୍କ ହୃଦୟ ବିଳାପ କରିଛି । ନିଜର ମନ ବେଦନାକୁ କୋଇଲି ଆଗରେ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ଯଶୋଦା । ଲୋ କୋଇଲି, କେଶବ ମଥୁରାକୁ ଗଲାଣି । କାହା ବୋଲରେ ପଡ଼ିଛି ଯେ ଏବେ ଯାଏଁ ବାହୁଡ଼ି ଆସିଲା ନାହିଁ ।

ଲୋ କୋଇଲି, ଖଣ୍ଡକ୍ଷୀର ମୁଁ କାହାକୁ ଦେବି ? ଯିଏ ତ ଖାଇଥା’ନ୍ତା, ସିଏ ଏବେ ମଥୁରାପୁରକୁ ଚାଲିଯାଇଛି ।

ଲୋ କୋଇଲି, ମୋ ପୁତ୍ର ମଥୁରାକୁ ଯାଇଛି ଯେ, ବାହୁଡ଼ି ଆସିନାହିଁ । ଭାବୁଛି ଏ ଗହନ ବୃନ୍ଦାବନର ଶୋଭା ତା’ ମନକୁ ପାଇଲା ନାହିଁ ।

ପୁତ୍ର ଘରେ ନ ଥିବାରୁ ତାହା ଘର ପରି ଲାଗୁନାହିଁ । ସ୍ୱାମୀ ନନ୍ଦରାଜା ଘରକୁ ଦେଖି ପୁତ୍ରକୁ ଝୁରୁଛନ୍ତି । କିଛି ସୁଖ ଲାଗୁନାହିଁ । ଗୋବିନ୍ଦ (କୃଷ୍ଣ) ବିନା ଏ ଘର ଖାଲି ଖାଁ ଖାଁ ଲାଗୁଛି ।

କୋଇଲି ଲୋ, ନନ୍ଦରାଜାଙ୍କ ଦେହ ବିଧାତା ପାଷାଣରେ ଗଢ଼ିଛି । ନ ହେଲେ ଚକ୍ଷୁରେ କଜ୍ଜ୍ୱଳ ଦେଇ ଆନନ୍ଦରେ ରଥ ଉପରେ ବସାଇ ଦେଇଥା’ନ୍ତେ କି ?

ଭାବାର୍ଥ- (୬-୧୦) ପୁଅ ମୋର ଅଣ୍ଟାରେ ମେଖଳା ବାନ୍ଧିଛି । ଚାଲିଲା ବେଳେ ଝୁଣୁଝୁଣୁ ଶବ୍ଦରେ ସମସ୍ତଙ୍କ ଚିତ୍ତ ମୋହିଥାଏ । ତା’ର ସେ ମେଖଳା ଶବ୍ଦଶୁଣି ଗୋପପୁରର ବାଳୀମାନେ ଚଳିତ ହେଲେ କି ?

ଲୋ କୋଇଲି ମୋ ମନକୁ ଏବେ ଭାବନା ଆସୁଛି । ଦିନେ ତାକୁ ଛାଟରେ ପିଟିଥିଲି । ଭାବୁଛି, ସେଇ ରାଗରେ ମୋତେ ଛାଡ଼ି ଚାଲିଗଲାକି ?

କୋଇଲି, କଂସରାଜାର ଦୂତଭାବରେ ଅକ୍ରୂର ଏଠାକୁ ଆସିଥିଲେ । ମନରେ ମୋର ସନ୍ଦେହ ଆସୁଛି, ଯାତ୍ରା ହେଉଛି ବୋଲି ମିଛଟାରେ ରଥରେ ବସାଇ ଭଣ୍ଡି ନେଇଗଲେ କି ?

ଲୋ କୋଇଲି, ପୁତ୍ର କୃଷ୍ଣର ବିଚ୍ଛେଦ ଦୁଃଖ ମୋତେ ଅନବରତ ଘାରୁଛି । ଆଖିରୁ ବାରମ୍ବାର ଲୁହ ଝରୁଛି । ଆଖିରେ ଆଉ ଲୁହ ରହୁନାହିଁ । ମଥୁରାରେ ଝଗଡ଼ା ଶେଷ କରି ମଥୁରାରେ ରହିଗଲା ପରା ?

ପୁତ୍ରର ପିଲାଦିନର କଥାକୁ ମନେପକାଇ ଯଶୋଦା ପୁଣି କୋଇଲିକୁ କହୁଛନ୍ତି-ଲୋ କୋଇଲି, ରାତି ସମୟରେ ଆକାଶରେ ଜହ୍ନ ଦେଖିଲେ ହରି (କୃଷ୍ଣ) ତାକୁ ମାଗେ । ନନ୍ଦରାଜା ଆକାଶକୁ ଆଖି ଟେକି ଚାହିଁ ଜହ୍ନକୁ ଡାକନ୍ତି ।

ଭାବାର୍ଥ- (୧୧-୧୫) ପୁତ୍ରର ହସ ହସ ମୁଖକୁ ମନେ ପକାଇ ମାତା ଯଶୋଦା କୋଇଲିକୁ କହୁଛନ୍ତି- ଲୋ କୋଇଲି, ମା କୋଳରେ କୃଷ୍ଣ ବସିଥିବା ବେଳେ ଟହଟହ ହସୁଥା’ନ୍ତି । ତାକୁ ମନେ ପକାଇଲେ ମୋ ଛାତି ଫାଟିଯାଉଛି । ସେ ଯେତେବେଳେ ମୋ କୋଳରେ ଝୁଲୁଥାଏ, ସେତେବେଳେ ଟଳଟଳ ହୁଏ ।

ମୋ ଦୁଇପୁତ୍ର କୃଷ୍ଣ, ବଳରାମର ଠାଣି, ରୂପ ଅତି ସୁନ୍ଦର । କଂସ ଅକ୍ରୂରଙ୍କୁ ପଠାଇ ଠକି ଭିଣ୍ଡି ନେଇଗଲା । କୃଷ୍ଣ ସେଠାରୁ ଫେରୁନାହିଁ ।

ଡାକିଲେ ଶାରୀ ଯେମିତି କଥା କହେ, ସେମିତି ମୁଁ ଯେତେବେଳେ ତାକୁ ଡାକେ ରତ୍ନ ଶୁଆ ପ୍ରାୟ ଡାଳରେ ରହି ସେ ଭାଷୁଥାଏ ।

ଲୋ କୋଇଲି, ତା’ ଢଳଢଳ ନୟନରେ କଜ୍ୱଳ ଦେଲି, ତା’ ନାସାରେ ମୋତି ମାଣିକ୍ୟ ଲଗାଇଲି ।

ମୋ ପୁତ୍ରକୁ ରାଜା କଂସ ବହୁତ ହିଂସା କରୁଛି । ନିଜ କୂଟରେ ନିଜେ ନାଶଗଲା ।

ଭାବାର୍ଥ- (୧୬-୨୦) ଲୋ କୋଇଲି, ପୁତ୍ରର ଶରୀରରେ କୁଙ୍କୁମ ଲେପି ଦେଉଥାଏ । ବଳରାମ ତାକୁ ଖେଳାଉଥାଏ । ସେ କଥା ଏବେ ମନେ ପଡ଼ୁଛି ।

ଥନ ଭାଙ୍ଗି ପୁତ୍ର କହ୍ନାଇକୁ କ୍ଷୀର ପାନ କରାଇଲି । ଏବେ ଥବିର (ବୃଦ୍ଧା) କାଳକୁ ତାକୁ ଦେଖିପାରିଲି ନାହିଁ । ଏହା ମୋତେ ବେଶି କଷ୍ଟ ଦେଉଛି ।

ପୂର୍ବର ଏକ ଘଟଣାକୁ ମନେପକାଇ ଯଶୋଦା ଅନୁତାପ ଜର୍ଜରିତା ହୋଇ କହୁଛନ୍ତି- ଲୋ କୋଇଲି, ଦୁଷ୍ଟ ହେବାରୁ ଦିନେ କହ୍ନାଇକୁ ଦଉଡ଼ିରେ ବାନ୍ଧି ଦେଇଥିଲି । ବୋଧେ ସେଇ ରାଗରେ ପୁତ୍ର ମୋର ମଥୁରା ପୁରକୁ ଚାଲିଗଲା ।

ଦେବକୀ (ଦଇବକୀ)ର ଜୀବନ ଧନ୍ୟ । ତା’ର ଧର୍ମବଳ ବେଶି । ଯାହା ଫଳରେ କୃଷ୍ଣଭଳି ପୁତ୍ର ପାଇଛି ବା ଏବେ ସେ ଦେବକୀଙ୍କ ପାଖକୁ ଚାଲିଯିବ ।

ଲୋ କୋଇଲି, ପୁତ୍ର କୃଷ୍ଣବିନା ଏ ଗୋପପୁର ଶ୍ରୀହୀନ ହୋଇପଡ଼ିଛି । ସେ (ନାରାୟଣ) ମଥୁରା ନଗରକୁ ଗଲା ଦିନରୁ ସବୁ ଏଠାରୁ ହସଖୁସି ଲିଭିଯାଇଛି ।

ଭାବାର୍ଥ- (୨୧-୨୫) କୋଇଲି, ମୋ ମାଧୋଇ ପବିତ୍ର ପୁରୁଷ । କୃଷ୍ଣ ମୁଖ ଚାହିଁ ମୁଁ ଅଧିକ ପବିତ୍ର ହେଉଥିଲି । ଏବେ ତାକୁ ହରାଇଛି ।

ମୋର ଆଉ ସନ୍ତାନ ସନ୍ତତି ହେବାର ଆଶା ନାହିଁ । ଯାହା ଫଳ ବା ପାଇଥିଲି ବା କୃଷ୍ଣକୁ ପୁତ୍ର ରୂପେ ପାଇଥିଲି, ସେ ଏବେ ବସୁଦେବଙ୍କ ପାଖକୁ ଚାଲିଗଲା । ସେଇ ଦୁଃଖରେ ଭାଙ୍ଗି ପଡ଼ୁଛି ।

ଲୋ କୋଇଲି, ତାଙ୍କ ଅଳି ବହୁତ ସହିଲି । ବହୁତ ଶରଧା କଲି । ସେ ସବୁକୁ ଭାଙ୍ଗି ପୁତ୍ର (ବନମାଳୀ) ମୋର ମଥୁରାକୁ ଚାଲିଗଲା । ମୋ ମନ ନିରାଶରେ ମଉଳି ଯାଉଛି ।

ମୋତେ ଭଣ୍ଡି ଦେଇ ଦୁଇ ପୁଅଯାକ ମଥୁରାକୁ ଗଲେ ଯେ ଗଲେ ଫେରିବାର ନାଁ ଗନ୍ଧ ନାହିଁ । ବଳରାମ ମଧ୍ୟ ଏଠାକୁ ବେଢ଼ାଏ ବୁଲି ଆସିଲା ନାହିଁ ।

କୋଇଲି ଲୋ, ଏ ସବୁ ଭାବି ମୋ ମନ ଏବେ ବଡ଼ ଉଚ୍ଛନ୍ନ ହେଉଛି । ଭାବୁଛି, ମଥୁରାକୁ ଧାଇଁ ଯିବି କି ? ଦୁଇ ଭାଇ ମାଧବ, ମଧୁସୂଦନ (କୃଷ୍ଣ ବଳରାମ)ଙ୍କୁ ଏଠାକୁ ସଙ୍ଗରେ ନେଇଆସିବି ।

ଭାବାର୍ଥ- (୨୬-୩୦) ଲୋ କୋଇଲି, ଅକ୍ରୂର ସଙ୍ଗରେ ଗଲାବେଳେ ଦୁଇ ଭାଇ ଶୀଘ୍ର ଫେରିଆସିବେ ବୋଲି କହିଯାଇଥିଲେ, ଜଗତ ଜୀବନ ପ୍ରଭୁ (କୃଷ୍ଣ) ଆଉ ବାହୁଡ଼ି ଆସିଲେ ନାହିଁ ।

କୋଇଲି ଲୋ, ଦୁଇ ଭାଇ ରାମକୃଷ୍ଣଙ୍କ ଅଙ୍ଗରେ ରତ୍ନବସ୍ତ୍ର ଅଳଙ୍କାର ସଜେଇ ମଥୁରାକୁ ଛାଡ଼ିଥିଲି । ସେସବୁ ସେମାନଙ୍କୁ ଖୁବ୍‌ ଶୋଭା ଦିଶୁଛି ।

ମୋ ପୁତ୍ର ଲକ୍ଷ୍ମୀବନ୍ତ, ଗାର୍ଗବ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଶ୍ରଦ୍ଧାରେ ନାଁ ନାରାୟଣ ରଖିଛନ୍ତି । ତା’ ବିନା ମୋ ଜୀବନ ନିରର୍ଥକ ହୋଇ ପଡ଼ୁଛି ।

କୋଇଲି ଲୋ, କୃଷ୍ଣ ଗଲା ଦିନଠୁଁ ବୃନ୍ଦାବନ ଶିରୀ ଶୂନ୍ୟ ହୋଇପଡ଼ିଛି । ଯମୁନାର କୂଳରେ କିଏ ଆଉ ବତ୍ସା (ବାଛୁରୀ) ଚରାଇବ ?

ମୋ ମାଧୋଇ ଶ୍ରୀମନ୍ତ ପୁରୁଷ, ଶିରୀରଙ୍ଗ (କୃଷ୍ଣ) ମଥୁରା ଗଲାଦିନଠୁଁ ନନ୍ଦରାଜା ପାଗଳ ପ୍ରାୟ ହୋଇଗଲେଣି । ଖାଇବା, ପିଇବା ତାଙ୍କୁ ଭଲ ଲାଗୁନାହିଁ ।

ଭାବାର୍ଥ- (୩୧-୩୪) କୃଷ୍ଣ ମଥୁରାକୁ ଗଲା ଦିନଠୁଁ ତାକୁ ଝୁରି ଝୁରି ନନ୍ଦରାଜାଙ୍କ ଦେହ ଭଲ ରହୁନାହିଁ । ଚନ୍ଦ୍ର ଯେମିତି ଦିନକୁ ଦିନ କ୍ଷୀଣ ହୋଇଥାଏ, ସେମିତି ତାଙ୍କ ଶରୀର କ୍ଷୀଣ ହୋଇଯାଏ ।

କୋଇଲି ଲୋ, ଇନ୍ଦ୍ର ସାତଦିନ ଯାଏ ବୃଷ୍ଟି କଲେ । ଗୋପପୁରବାସୀଙ୍କୁ ଇନ୍ଦ୍ର ଦାଉରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବାକୁ ସାତ ବର୍ଷର ବାଳୁତ ପୁତ୍ର କୃଷ୍ଣ ମନ୍ଦର (ପର୍ବତ) ଧରି ସେମାନଙ୍କୁ ଆଶ୍ରୟ ଦେଲା ।

କୋଇଲି ଲୋ, ପିଲାଟି ସିନା, ତା’ର ଶକ୍ତି ବହୁତ । ଦିନେ ସେ ହାଇମାରୁଥିଲା ବେଳେ ତା’ ତୁଣ୍ଡ ଭିତରେ ସପ୍ତ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଦେଖିଲି ।

କବି ମାର୍କଣ୍ଡ ଦାସ ସେଇ ପରମ ପ୍ରେମମୟ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ପ୍ରାର୍ଥନା କରି ତାଙ୍କୁ କ୍ଷମା ପ୍ରାର୍ଥନା କରିଛନ୍ତି ।

‘କେଶବ କୋଇଲି’ ରଚିତ ହେବାର ଦୀର୍ଘ ଦେଢ଼ଶହ ବର୍ଷ ପରେ ଭାଗବତ ଗ୍ରନ୍ଥର ରଚୟିତା କବି ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସ ‘କେଶବ କୋଇଲି’ର ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ‘ଅର୍ଥ କୋଇଲି’ରେ କରିଛନ୍ତି । ପାଠକଙ୍କ ଅବଗତ ପାଇଁ ଆମେ ଏହାକୁ ଏଠାରେ ଉପସ୍ଥାପନ କରୁଛୁ ।

(କ) କୋଇଲିର ଅର୍ଥ ଏଠାରେ ଜୀବ । ସେ ସର୍ବତ୍ର ବିଦ୍ୟମାନ । ସେ ଆସିଥିଲା ପୁଣି ଚଳିଗଲା । ପୁତ୍ର ଜୀବ ଚାଲିଗଲା ଆଉ ମଥୁରା ରୂପକ ପିଣ୍ଡ ପଡ଼ିରହିଲା ।

(ଖ) ଜୀବ ପିଣ୍ଡରେ ରହି ମହାସୁଖ ପାଇଥାଏ । ହରିରସ ହେଉଛି ଖଣ୍ଡକ୍ଷୀର । ଜୀବ ଚାଲିଯିବାରୁ ଏହା ବିଅର୍ଥ ହେଲା ।

(ଗ) ଗହନର ଅର୍ଥ ହେଉଛି ଜୀବ । ଗୋପପୁର ଦେହ ଗୋଟା ଶୋଭା ପାଉନାହିଁ । ପିଣ୍ଡକୁ ଛାଡ଼ି ପରମ ଚାଲିଗଲା । ତେଣୁ ପିଣ୍ଡ ଭୂମିରେ ପଡ଼ିଲା ।

(ଘ) ଘଟଣ ପୁରୁଷ ଛାଡ଼ିକରି ଯିବାରୁ ନନ୍ଦ ଯିଏ ପରମ ସେଠାରେ ନିଷ୍ଫଳ ହେଲା । ପରମକୁ ନେଇ ଜୀବ ଚାଲିଯିବାରୁ ଘରଟି ଅଶୋଭା ଦିଶିଲା ।

(ଙ ବା ନ) ଏଠାରେ ନନ୍ଦ ଦେହ ହେଉଛି ଦେହ, ଏ ଜୀବନ ଯେହେତୁ ଅନ୍ତରୀକ୍ଷକୁ ଗଲା, ସେଠାରେ ନିରାଶ ହୋଇ ଆଉ ବାହୁଡ଼ି ଆସିଲା ନାହିଁ । ପିଣ୍ଡରୁ ଜୀବ ଛାଡ଼ିଲେ ଆଖିରୁ ଲୁହ ଝରେ । ଏହାକୁ ଶାସ୍ତ୍ରରେ କଜ୍ଜ୍ୱଳ କୁହାଯାଇଛି ।

(ଚ) ପିଣ୍ଡରେ ପରମ ଯେବେ ଲୀଳା କରେ, ପିଣ୍ଡ ସେତେବେଳେ ନିଶ୍ଚଳ ହୋଇଯାଏ । ପରମକୁ ନେଇ ଯେତେବେଳେ ଜୀବ ଚଳିଗଲା ସେତେବେଳେ ସେ ନିଶ୍ଚଳ ହୋଇଗଲା ।

(ଛ) ଛାଟକେ ପ୍ରକୃତି ପିଣ୍ଡ ମଧ୍ୟରେ ଥାଏ । ସେ କ୍ଷୋଭମନ ହୋଇ ଜୀବକୁ ଛାଡ଼ିକରି ଗଲା।

(ଜ) ଦୂତ ଅର୍ଥ ଏଠାରେ ପରମ । ଜୀବ ଗଲେ ପରମ କ୍ଷଣେ ମାତ୍ର ରହେ ନାହିଁ । ଯାତ୍ରା ହେଉଛି ଏ ସଂସାର ଅର୍ଥାତ୍‌ ଖେଳଘର । ଜୀବ ଗଲେ ପିଣ୍ଡ ଭୂମିଗତ ହୋଇଥାଏ । ଏଠାରେ ଅକ୍ରୂର ହେଉଛନ୍ତି ସ୍ୱୟଂ ଭଗବାନ ।

(ଝ) ଜୀବକୁ ନ ଦେଖିଲେ ପ୍ରକୃତ ଝୁରିଥାଏ । ଝଗଡ଼ା ସଂସାର ଗୋଟି ଛାଡ଼ିକରି ଯାଆନ୍ତି ।

(ଞ) ଏଠାରେ ନିଶା କାଳ ହେଉଛି ଚକ୍ଷୁ । ଚାନ୍ଦ ହେଉଛି ପରମାନଗର ଘର । ନନ୍ଦ ହେଉଛନ୍ତି ପରମାର୍ଥ ବାମ ଚକ୍ଷୁ । ନୟନ ବୁଜିଲେ ଅନ୍ଧାର ଦିଶେ ।

(ଟ) ଟଳ ଟଳର ଅର୍ଥ ନାଶକୁ ବୁଝାଏ । ତ୍ରିକୂଟ ମଧ୍ୟରେ ଟଙ୍କଧରର ଆସ୍ଥାନ । ତା’ ଉପରେ ହରିବୋଲ ଯେ ବାଜୁଛି । ପରମକୁ ନେଇ ଜୀବ ଶୂନ୍ୟରେ ରହିଥାଏ । ଟଳବନ୍ଧ ନୟନ ଶୂନ୍ୟରେ ଆତଯାତ ହେଉଛି । ପିଣ୍ଡ ଥକିଯାଇ ଟଳି ପଡ଼ିବ ।

(ଠ) ଠଣ ସୁନ୍ଦରର ଅର୍ଥ ଜୀବ ଓ ପରମ । ଠଣ ଦେହ ଗୋଟି କ୍ଷଣିକରେ ଚାଲିଯିବ । ଆଉ ଫେରିବନି ।

(ଡ) ଚାରି ଡାଳ ଏପିଣ୍ଡକୁ ଆବୋରି ରହିଛି । ଏହାରି ମଧ୍ୟରେ ଜୀବ ଭ୍ରମଣ କରୁଛି । ପଞ୍ଜୁରୀ ମଧ୍ୟରେ ଯେମିତି ଶୁଆ ଥାଏ, ପିଣ୍ଡରେ ପରମଜୀବ ସେପରି ଥାଏ ।

(ଢ) ଢଳଢଳର ଅର୍ଥ ଭ୍ରୂଲତା । ମୋତିବର ହେଉଛି ଦୁଇ ଚକ୍ଷୁ । ଚକ୍ଷୁର ଲୋତକ ଧାର ହେଉଛି କଜ୍ଜ୍ୱଳ-ଏହା ଶାସ୍ତ୍ର ସମ୍ମତ । କ୍ଷଣିକ ମଧ୍ୟରେ ଜୀବ ଢଳି ପଡ଼ିବ ।

(ଣ ବା ଅ) ଅଣ ଆୟତ୍ତରେ ଜୀବ ହେଉଛି ବନ୍ଧନ । କଂସପୁର ଶୂନ୍ୟ । ଅଣ ହେଳା କଲେ ଜୀବ କ୍ଷଣକରେ ଯିବ । ଅଣହେତୁ ଯୋଗେ ପିଣ୍ଡ ନାଶ ଯାଇଥାଏ ।

(ତ) ତ୍ରିକୂଟ ସ୍ଥାନରେ ହଂସ ଖେଳୁଥାଏ । ତ୍ରିବେଣୀ ଶିଖରୁ ଜଳଧାର ବହି ଆସେ । ତଳୁ ଖସି ବନ୍ଧ ମୂଳେ ସେ ରହେ । ତନୁ ତା’ର କୋମଳ, କ୍ଷଣିକରେ ଚାଲିଯାଏ । ବଳରାମ ପରମ । ସେ ଜୀବକୁ ଖେଳାନ୍ତି ।

(ଥ) ସ୍ଥବିର ଅର୍ଥାତ ବୁଢ଼ାକାଳ ଯେତେବେଳେ ଘୋଟିଗଲା, ସ୍ଥାନ ଭଗ୍ନ କରି ଶୂନ୍ୟରେ ରହିଲା । ଥକାଘର ଛାଡ଼ିଅନ୍ୟ ସ୍ଥାନକୁ ଯିବ । ସ୍ଥବିର ହୋଇ ଜୀବ କେଉଁଠି ରହି ପାରିବ ନାହିଁ ।

(ଦ) ଦଉଡ଼ିର ଅର୍ଥ ମାୟା ସଂସାର । ମଥୁରା ଶୂନ୍ୟସ୍ଥାନ, ସେଠାରେ ରହିଲେ, ଜୀବ ଓ ପରମ ଏକାଠି ହେଲେ । ଦାମୋଦର କୃଷ୍ଣ, ଭଗବାନ ପିଣ୍ଡ ମଧ୍ୟରେ ଥାଆନ୍ତି ।

(ଧ) ଜୀବ ଧର୍ମରେ ଚାଲେ, ଅଧର୍ମରେ ନାଶ ଯାଏ । ଧର୍ମପଦ ନେଇ ଜୀବ ପିଣ୍ଡରେ ରହେ।

(ନ) ନିରାଶ ହୋଇ ଜୀବ ଛାଡ଼ିକରି ଗଲା । ନିଜ ଘର ତେଣୁ ଅଶୋଭା ଦିଶିଲା । ନିରାକାର ପୁରୁଷ ଏହାର ଖେଳ ଘର । ପ୍ରଥମରୁ ହିଁ ମାନବ ଶରୀରକୁ ସର୍ଜିଛି ।

(ପ) ପବିତ୍ର ପୁରୁଷ ହେଉଛି ମହାମନ୍ତ୍ର । କର୍ଣ୍ଣ ହେଉଛି ପୁଣ୍ୟଦ୍ୱାର । ମହାମନ୍ତ୍ର କାନରେ ପଡ଼ିବାରୁ ଅପବିତ୍ର ପିଣ୍ଡ ପବିତ୍ର ହେଲା । ଭଗବାନ ହେଉଛନ୍ତି ପରମାନନ୍ଦ ପୁରୁଷ ।

(ଫ) ବୃକ୍ଷର ଫଳ ହେଉଛି ହରିରସ । ଜୀବ ଗଲେ ଫଳମାନ ବ୍ୟର୍ଥ ହୋଇଥାଏ । ବସୁଦେବ କହିଲେ ମୁଖକୁ ବୁଝାଏ । ପରମ ଜୀବର ତାହା ଯିବା ବାଟ ।

(ବ) ବ୍ରହ୍ମା, ବିଷ୍ଣୁ ଏପିଣ୍ଡକୁ ଗଢ଼ିଛନ୍ତି । ବଳଗଣ୍ଡି ବୋଲି ଏହାର ନାମ ରଖିଲେ । ଏ ବୃକ୍ଷରେ ତ୍ରିବେଣୀ ବହୁଛି । ଭକ୍ତମାନେ ସେ ରସକୁ ପିଉଛନ୍ତି । ବ୍ରହ୍ମା, ବିଷ୍ଣୁ ତ୍ରିକୂଟ ମଧ୍ୟରେ ମିଶିଛନ୍ତି । ବୃକ୍ଷର ଫଳ ସରିଲେ କେହି ରହିବେନି ।

(ଭ) ବଳରାମ ପରମ । ଭଣ୍ଡିକରି ଜୀବ ଚାଲିଗଲା, ଆଉ ବାହୁଡ଼ି ଆସିଲା ନାହିଁ । ଡାହାଣ ଚକ୍ଷୁରେ ଜୀବ ଓ ପରମ ବାମରେ ଥାଏ, ଜୀବର ସ୍ଥାନ ପରମ ଓ ଭ୍ରମର ଗୁମ୍ଫାରେ ରହେ ।

(ମ) ମଧୁପୁର ବାଟରେ ଜୀବ ଯେ ହେତୁ ଛାଡ଼ିଗଲା, ପରମ ଜୀବର ଆଉ ଦେଖା ମିଳିଲା ନାହିଁ । ମୁଖବାଟେ ଜୀବ ବାହାର ହୁଏ । ତେଣୁ ମୁଖକୁ ମଧୁପୁର କୁହାଯାଏ । ମୁକୁନ୍ଦର ନାମ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନ ଅଟେ ।

(ଯ) ନାସାକୁ ଯାଉଁଳି କବାଟ କୁହାଯାଏ । ଜୀବର ଆହାର ପବନ । ଜଗତ ଜୀବନ କୃଷ୍ଣ ଛାଡ଼ି କରି ଗଲା । ଯାଉଁଳି କବାଟ ବୃଥା ହେଲା । ଏହା ଜାଣି କରି ଯୋଗୀମାନେ ସେହି ଦ୍ୱାରରେ ଭଜନ କରନ୍ତି ।

(ର) ପିଣ୍ଡ ଯେ ନାମ ରତ୍ନ । ରାମ ନାମ ପରମ ଯେ କୃଷ୍ଣ ନାମ ରାମ । ପିଣ୍ଡକୁ ଏ ଦୁଇଟି ନାମ ଶୋଭା ଦେଖାଯାଏ ।

(ବ) ବୃନ୍ଦାବନର ଅର୍ଥ ଦେହ । ବତ୍ସାର ଅର୍ଥ ପ୍ରକୃତି । ପିଣ୍ଡରୁ ପରମ ଜୀବ ଅନ୍ତର ହୋଇଲା । ତେଣୁ ବୃନ୍ଦାବନ ଅଶୋଭା ଦିଶିଲା ।

(ଶ) ଶ୍ରୀମନ୍ତ ପୁରଷ ଗଲେ ପିଣ୍ଡ ଲୀନ ହୁଏ । ନୀଳମାଧବ ରୂପ କଣ୍ଠ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ରହ୍ମା, ଶିବଦେବ ପ୍ରାଣ ସେହି ଛାଡ଼ିଗଲା । ମୃତ୍ୟୁ ପିଣ୍ଡ କରି ଜୀବ ଛାଡ଼ି କରି ଗଲା ।

(ସ) ସପ୍ତଦଣ୍ଡରେ ପିଣ୍ଡରୁ ପ୍ରାଣ ଛାଡ଼ି ଯାଇଥାଏ । ତେଣୁ କରି ଶାସ୍ତ୍ରରେ ସାତ ଦିନ କଥା ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି । ସାତବାର ମଧ୍ୟରେ ଏ ଆତଯାତ ହୋଇଥାଏ । ସାତ ବରଷରେ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତ ହୁଏ । ଜଳରୁ ପିଣ୍ଡର ଜନ୍ମ, ଜଳରୁ ବିନାଶ ।

(ଷ) ଶଶୀ ଆକାଶରେ ଥାଏ । କଳଙ୍କ ମିଶିଲେ ସେ ନାଶ ପାଇ ନଥାଏ । ସେମିତି ପିଣ୍ଡରେ ଜୀବ ଥାଇ ନାଶ ଯାଏ । ପ୍ରକୃତି ପୁରୁଷ ମାନେ ପାଶରେ ବେଢ଼ି ରହିଛନ୍ତି । ଚନ୍ଦ୍ରପ୍ରାୟ ହେଲେ ପିଣ୍ଡ ବାହାର ହୋଇଥାଏ ।

(ହ) ହରିନାମ ଭଜନ କଲେ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନ ମିଳେ । ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡକୁ ହରିନାମ କୁହାଯାଇଥାଏ ।

(କ୍ଷ) ଜନ୍ତୁଙ୍କର ମାୟାକୁ କ୍ଷନ୍ଦଣି ବୋଲାଯାଏ । କରୁଣାନିଧି କ୍ଷମା କରନ୍ତୁ । ପିଣ୍ଡ ଓ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡକୁ ଏକ କରି ବୁଝାଇଲେ । ଅର୍ଜୁନ ପଚାରିଲେ ଓ ଶ୍ରୀହରି ଅର୍ଥ କଲେ । କେଶବ କୋଇଲିର ଅର୍ଥ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ଲବଣ ସାଗରରୁ ଏହାର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି ।