ସେ ତ ସ୍ୱଦେଶ ମୋହର
(ରାଗ ଶଙ୍କରାଭରଣ)
ପ୍ରକୃତିର ଶୋଭା ଯାର ଜଗତେ ଅତୁଳ
ସ୍ୱର୍ଗସୁଖୁଁ ବନ୍ଦି ସୁଖ ଦିଏ ଯାହା କୋଳ
ସେ ତ ସ୍ୱଦେଶ ମୋହର
ଧରଣୀର ମଥାମଣି ଗୌରବର ଘର । ୧ ।
ରତ୍ନାକର ପଦ ଯାର ଧୁଏ ଅବିରତ
ହିମାଳୟ ମୁକୁଟେ ଯା ଶିର ସୁଶୋଭିତ
ସେ ତ ସ୍ୱଦେଶ ମୋହର
ଧରଣୀର ମଥାମଣି ଗୌରବର ଘର । ୨ ।
କ୍ଷୀର ସମ ନୀର ବହି ନଦୀରେ ଯେ ଭୂଇଁ
ଜନନୀ ସମାନ ସୁତ ସୁତାଙ୍କୁ ପାଳଇ
ସେ ତ ସ୍ୱଦେଶ ମୋହର
ଧରଣୀର ମଥାମଣି ଗୌରବର ଘର । ୩ ।
ସୁମଧୁର ଫଳ ଧରି ଯାର ତରୁଗଣ
ପୋଷୁଛନ୍ତି ଚିରକାଳ ଜୀବ ଅଗଣନ
ସେ ତ ସ୍ୱଦେଶ ମୋହର
ଧରଣୀର ମଥାମଣି ଗୌରବର ଘର ।୪।
ସୁନ୍ଧେ ସୁମନ ଯାଉ ଫୁଟି ଦିବା ରାତି
ଭୂତଳରେ ତାରାମାଳ ପରାଏ ଶୋହନ୍ତି
ସେ ତ ସ୍ୱଦେଶ ମୋହର
ଧରଣୀର ମଥାମଣି ଗୌରବର ଘର । ୫ ।
ବିଲ, ବନ, ଗିରି ଯାର ଶ୍ୟାମଳ ସୁନ୍ଦର
ମହୁ ଖାଇ ଫୁଲେ ଯାର ଘୁମାଏ ଭ୍ରମର
ସେ ତ ସ୍ୱଦେଶ ମୋହର
ଧରଣୀର ମଥାମଣି ଗୌରବର ଘର । ୬ ।
ବସୁଧାର ଗନ୍ତାଘର ଯାହା ଧନେ ଧନୀ
ଧର୍ମର ଆଲୁଅ ଦେଲେ ଜଗତେ ଯା ଜ୍ଞାନୀ
ସେ ତ ସ୍ୱଦେଶ ମୋହର
ଧରଣୀର ମଥାମଣି ଗୌରବର ଘର । ୭ ।
ନରଦେହ ଧରି ଯାର କେତେ ସୂତସୁତା
ଚରିତ୍ର ବଳରେ ହେଲେ ସାକ୍ଷାତ ଦେବତା
ସେ ତ ସ୍ୱଦେଶ ମୋହର
ଧରଣୀର ମଥାମଣି ଗୌରବର ଘର । ୮ ।
ତହିଁରେ ଜନମ ଲଭି ଧନ୍ୟ ମୋ ଜୀବନ
ସ୍ୱଦେଶର ମାଟି ମୋରେ ପୂଜାର ଚନ୍ଦନ
ସଜ୍ଞ ବିଭୂତି ତା ଧୂଳି
ମଣ୍ଡୁ ଆଉ ଚିରକାଳ ତାହା ମୋ ମଉଳି । ୯ ।
୧ । ଅତୁଳ-ଉପମାହୀନ ।
୨ । ରତ୍ନାକର-ସମୁଦ୍ର; ଅବିରତ-ନିରନ୍ତର; ସର୍ବଦା ।
୪ । ଅଗଣନ-ଅସୁମାର ।
୫ । ସୁମନ-ଫୁଲ ।
୬ । ଶ୍ୟାମଳ-ଶାଗୁଆ ।
୭ । ଗନ୍ତାଘର-ଭଣ୍ଡାର; ଜ୍ଞାନୀ-ବେଦଉପନିଷଦକାର ଋଷି ପ୍ରଭୃତି ।
୯ । ମଉଳି-ମୁଣ୍ଡ ।
(ରାଗ ଚୋଖି)
କେଉଁ ଆଶାରେ ଆଶାୟୀ ହୋଇ ଦିନ ପାପିବଇଁ
ତୁମ୍ଭେ ତ ଆସିଲ ନାହିଁ ବ୍ରଜକିଶୋର ।
ନୀରସ, ସୁଷମାହୀନ ହେଲା ମୋ ରଜନୀ ଦିନ
ଯୁଗ ସରି ହେଲା କ୍ଷଣ କାଳ ଅସର
କହ ସତେ ଆସିବ ନାହିଁ
ଅଭାଗିନୀ ସ୍ନେହଲତା-କୁଞ୍ଜ-କହ୍ନାଇଁ ? । ୧ ।
ଜନକ ବିଭବ ବିଷ ନ ଦିଏ ତା ମୋରେ ତୋଷ
ଚିତ୍ତେ ଜଳେ ହାଦୁତାଶ ପ୍ରାଣ-ଦୋସର ।
ତୁଚ୍ଛ ଶୂନ୍ୟ ମହାଶୂନ୍ୟ ଦିଶନ୍ତି ଏ ଦିଶମାନ
ଆଖି ରଖିବାକୁ ଥାନ ନାହିଁ ଯେ ମୋର ।
ଆଖିର ଯା ସମ୍ପତ୍ତି ସାର
ଲଳିତ ମୂରତି ତୁମ୍ଭ ତହିଁର ଘର । ୨ ।
ଜନକ କରନ୍ତି ଚିନ୍ତା ମୁଁ ହୋଇବି ପରିଣୀତା
ତୁମ୍ଭେ ଜାଳି ଦେଲ ଚିତା ଆଗ ଅନ୍ତରେ,
ଏ ପୋଡ଼ା ହୃଦୟ ନେଇ କାହାକୁ ମୁଁ ସଂପିବଇଁ
ପାରିବି ବା ପଲ୍ଲବାଇ କେଉଁ ମନ୍ତ୍ରରେ ?
ମନ୍ତୁରିଆ ! ହୋଇଲି ଦୂର
ଚିତ୍ତକୋଷୁଁ ମଧୁ ମୋର କରିଣ ଜୂର । ୩ ।
ଗୋପାଳଜୀ ମନ୍ଦିରରେ ସନ୍ଧ୍ୟା ଆଳତି କାଳରେ
ମିଳାଇ ନେତ୍ର ନେତ୍ରରେ କିଣିଲ ମନ,
ଯୁବା ଜନଙ୍କୁ ଗୋଚର ମହିମା ଚତୁରାକ୍ଷର
ଅନ୍ତରେ ଯୋଡ଼େ ଅନ୍ତର ତା ତତକ୍ଷଣ
ପରିଚିତ ଅପରିଚିତେ
ପରେ ଆପଣାର କରଇ ତା କିଞ୍ଚିତେ । ୪ ।
ହୋଇ ତୁମ୍ଭେ ସାତ ପର ହେଲ ଅତି ଆପଣାର
ହୋଇଲା ଦେବ ମନ୍ଦିର ଭେଟର ଭୂଇଁ,
ଅଭାଗିନୀ ଭାବେ ମଜ୍ଜି ରୂପ ଗରବ ବରଜି
ମନେ ତା ଦମ୍ଭ ସରଜି ପଡ଼ିଲ ନଇଁ
ନଇଁବାରେ ଜିଣିଲ ଚିତ୍ତ
ଜେତା ହୋଇ କଲ ଜୂର ଚିତ୍ତର ବିତ୍ତ । ୫ ।
ଲୋତକେ ସୁମନ ଧୋଇ ମାଳା ମୁଁ ନିତି ରୁଚଇ
ଏକେ ଦେବ ଅରଚଇ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଆନେ
ତୁମ୍ଭର ଦତ୍ତ ସୁମନ କୁନ୍ତଲେ କରେଁ ମଣ୍ଡନ
ଯା ଦେଖି ହୁଅ ମଗନ ମୋର ଧିଆନେ
ଗରବେ ମୋ ଭର ଅନ୍ତର
କୋମଳେ ଶୁଣାଅ ‘ତୁ ମୋହର ମୁଁ ତୋର’ । ୬ ।
ଜନକଙ୍କ ପରିଚିତ ହୋଇଣ ହେଲ ଆଗତ
ଆହେ ମୋ ଚିତ୍ତ ବିୟତ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଶଶୀ !
ଅପରିଚିତର ସରି ପାଶେ ମୋ ଥାଅ ବିଚରି
ନ ପାରନ୍ତି କେହି ଧରି ନେତ୍ର ବଡ଼ଶୀ
ପକାଇ ଯା କ୍ଷଣକୁ କ୍ଷର
କଉଶଳେ ଧରୁ ଥାଅ ମୋ ଚିତ୍ତ ମୀନ । ୭ ।
ସିନେମାକୁ ଯେଉଁ ଦିନ କରଇ ମୁହିଁ ଗମନ
ଜାଣିଲାର ପରି ମନ ହୁଅ ଆଗତ
ଲଭିଲେ ଆସନ ପାଶେ ନିମଜ୍ଜି ଯାଅ ଉଲ୍ଲାସେ
କଉଶଳେ କଥା ରସେ ରହୁଁ ନିରତ
ଗଭାରେ ମୋ ଦିଅ ସୁମନ
କୁଣ୍ଢେ ମୋଟ ଦିଅ କରି ମୋର ଏ ମନ । ୮ ।
ସଙ୍ଗେ ଘେନି ପରିବାର ବାପା ଯାନ୍ତେ ବାଲେଶ୍ୱର
ତୁମ୍ଭେ ହେ ଛଇଳବର ! ଖାଲି ଛଳରେ
ପ୍ରଣତି ତାହାଙ୍କୁ ବିହି ମୋ ନେତ୍ରେ ନେତ୍ର ମିଳାଇ
ପ୍ରେମ ଚକ୍ରୀ ରୂପ ବହି ବସି ରେଳରେ
କରିଥିଲ ସଙ୍ଗେ ଗମନ
ହୃଦ ହାଣି ହୁଏ କରି ତା ସୁମରଣ । ୯ ।
ପଥେ ମୋର ବସୁଚିକା, ଜନନୀ ପାରିଲେ ଡକା
ତୁମ୍ଭେ ସମ୍ଭାଲିଲ ଏକା ଏଡ଼େ ବିପତ୍ତି
ମରଣ ସାଗରେ ଡୁବି ଯାଇଥାନ୍ତି କାହିଁ ନିଭି
ଜଳାଇ ରଖିଲ ଭୁବି ଜୀବନ-ବତି
ଜନନୀଙ୍କ ସେନେହ ମୋର
ହୋଇ ଆସୁଥିଲା ଗାଢ଼ ଯେ ଗାଢ଼ତର । ୧୦ ।
ବିଦାୟ ନେବାର ଦିନ ନାହିଁ କି ବନ୍ଧୁ ! ସ୍ମରଣ
ଗଳେ ଗଳା ନିବେଶିଣ କହିଲ ମୋରେ
‘‘ସ୍ନେହ ରେ! ତୋହର ମୁହିଁ ଆନର କେଭେଁ ନୁହଇ
ତୋ ଗୁଣ ମୁଁ ଥିବି ଧ୍ୟାଇ ଦୂରେ ଅଦୂରେ
ଅନ୍ତରେ ତୋ ଠାବ ମୋ ପାଇଁ
ରଖିଥିବୁ ମାଗୁଛି ରେ ଚନ୍ଦ୍ରମାମୁହିଁ !’’ । ୧୧ ।
ଭାଷିଲି ମୁଁ ‘‘ଯେବେ ଯାଅ ଚିତ୍ତ ମୋ ଫେରାଇ ଦିଅ
ନତୁବା କାହିଁ ନ ଯାଅ ଚିତ୍ତ ମୋ ନେଇ
ବନ୍ଧୁ ହେ ! ଯାଅ ପରତେ ବିଚ୍ଛେଦ ଦାଢ଼ କରତେ
କରତି ହେବି ନିରତେ ଭାବ ଚିତୋଇ;
ଫୁଲ ହାର ଅନଳେ ଫିଙ୍ଗ
ପାଷାଣେ କଚାଡ଼ି କାଚ ପ୍ରତିମା ଭାଙ୍ଗ’’ । ୧୨।
ଭାଷିଲ ‘‘ସୁମନାବର! ନୋହିବ ବେଶୀ ଉଛୁର
ଯିବଇଁ ଅଳପ ଦୂର ଅଥୟ ନୁହ,
ନ ପାରଇ କହି କଥା ଘୂରି ଯାଉଛି ମୋ ମଥା
ଅସହ ବିଦାୟ ବଥା, କଣ୍ଠରେ କୋହ
ଜମି ଯାଉଅଛି ମୋ ଧନ ।
ନେଉଛି ଦେହ ମାତର, ରଖ ତୁ ମନ’’ । ୧୩ ।
ସୋଦରେ ବିରାଗ ବହି ସମରେ ନାମ ଲେଖାଇ
ଆହା ଭାଳି ନ ପାରଇ ହେଲା ଟି କିସ !!
କଷଣେ ହୋଇବି ତାହି କାହାକୁ ଦୋଷିବି ନାହିଁ
କରମେ ଭଲ ମୋ ନାହିଁ ଜୀବଜୀବେଶ ।
କୁମାରୀ ମୁଁ ରହିବି ବୀର !
ପୋଛିଲା ଯାଏଁ ତୁମ୍ଭେ ମୋ ନୟନୁଁ ନୀର । ୧୪ ।
ହୁଅନ୍ତି ମୁଁ ଜଳଧର ଗଗନେ କରି ସଂଚାର
ଯାଆନ୍ତି ସେ ଦେଶ ଦୂର, ରହିଛ ଯହିଁ ।
ବିହଙ୍ଗ ହେଲେ ହୁଅନ୍ତି ବିୟତ ଲଙ୍ଘି ଗମନ୍ତି
ଅନ୍ତର ଦାହ ଶମନ୍ତି ମୁଁଖେ ଅନାଇଁ ।
ହୁଅନ୍ତି ମୁଁ ହେଲେ ଅନିଳ
ଆଲିଙ୍ଗି ଆସନ୍ତି ଚୁମ୍ୱି ଅଙ୍ଗ ଅତୁଳ !! । ୧୫ ।
ସ୍ୱପନଦେବୀ ସଦୟ ହେଲେ ହୋଇ ମୁଁ ଉଦୟ
ଗଦ ଗଦ ମାନମୟ ଭାଷା ବଖାଣି
ବଲ୍ଲଭୀ ଅମୂଲ୍ୟ ଧନ ବଲ୍ଲଭ ଚାଟୁ ବଚନ
ହେଲେ କରି ଅରଜନ ଧରାନ୍ତି ପାଣି
ଏଡ଼େ ଭାଗ୍ୟ ମୋର ଟି କାହିଁ ?
କାଙ୍ଗାଳୁଣୀ ରାଜରାଣୀ ଭୋଗ ବାଞ୍ଛଇ । ୧୬ ।
ଜଳାଇ ପ୍ରେମ-ଜାଗର ରହିବଇଁ ଉଜାଗର
ଲଭିବି ଫଳ ଯାଗର ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଦେଖି
ଆଶା ମୋ କବଚ ହୋଇ କରୁ ରକ୍ଷା ତୁମ୍ଭ ଦେହି
ଶାନ୍ତ ବେଗେ ହେଉ ମହୀ, ଯୁଦ୍ଧ ଉପେକ୍ଷି
ଆସ ସେହି ବାହୁ ବନ୍ଧନେ
ନ ପୋଡ଼ୁଁ ସେନେହ-ଲତା ଶୋଚ୍ଛଇନ୍ଧନେ। ୧୭ ।
୧ । ସୁଷମାହୀନ-ଅସୁନ୍ଦର; କୁଞ୍ଜ-କହ୍ନାଇଁ-ପ୍ରେମିକ ।
୨ । ଜାନକବିଭବ-ବାପଙ୍କ ସମ୍ପତ୍ତି; ହାତୁତାଶ-ହାହାକାରରୂପ ନିଆଁ; ପ୍ରାଣଦୋଷର-ଜୀବନବନ୍ଧୁ; ଦିଶମାନ-ଦିଗମାନ; ଲଳିତ-ସୁନ୍ଦର ।
୩ । ପରିଣୀତା-ବିବାହିତା; ଜୂର-ଲୁଟି ।
୪ । ଚତୁରାକ୍ଷ-ଚାରିଚକ୍ଷୁର ମିଳନ ।
୬ । କୁନ୍ତଳ-କେଶ ।
୭ । ବିୟତ-ଆକାଶ; ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣଶଶୀ-ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରମା; ବଡ଼ଶୀ-ବନିଶିକଣ୍ଟା; ମୀନ-ମାଛ ।
୯ । ଛଳରେ-ବାହାନାରେ; ପ୍ରେମଚକ୍ରୀ-ଗୁପ୍ତପ୍ରେମିକ ।
୧୦ । ଭୁବି-ସଂସାରରେ ।
୧୨ । ଚିତୋଇ-ଭାବି ଭାବି ।
୧୪ । ତାହିହେବି-ସିଝିଯିବି ।
୧୫ । ଜଳଧର-ମେଘ; ଅନ୍ତରଦାହ-ମନପୋତି; ଶମନ୍ତି-ଶୀତଳ କରନ୍ତି ।
୧୬ । ବଲଭ-ପ୍ରେମିକ; ବଲ୍ଲଭୀ-ପ୍ରେମିକା ।
୧୭ । ଯାଗର-ଯଜ୍ଞଗୋଟାକର; ଇନ୍ଧନ-ଜାଳେଣୀ କାଠ ।
(ରାଗ ରସକୁଲ୍ୟା)
ହେ ତ୍ରିଦିବଗତ ନନ୍ଦକିଶୋର !
ନିପୁଣ ତୂଳିକା ଧରି କରର
ଉତ୍କଳର ଜନପଦ ଆଲେଖ୍ୟ
ଆଙ୍କି ଗଲ ଯାହା କିସ ତା ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେ
ତୁମ୍ଭ ଲେଖନୀ ପ୍ରସାଦେ ହେ
ସାରସ୍ୱତ ଧାମେ ଚିରାବହେଳିକା
ପଲ୍ଲୀ ଆଜି ରାଜେ ମୋଦେ ହେ । ୧ ।
ନାଗର ସଭ୍ୟତା ଉପକରଣ
ଘେରିଅଛି ଆଜି ସଭ୍ୟଜୀବନ
ପଲ୍ଲୀ ପ୍ରକୃତିର ନିସର୍ଗ ଶୋଭା
ନୋହୁଛି ଶିକ୍ଷିତ ମାନସଲୋଭା
ତୁମ୍ଭେ କିନ୍ତୁ ବର କବି ହେ
ଶିକ୍ଷିତ ନୟନ ବିକାର ନାଶିଲ
ଟାଣି ଅନବଦ୍ୟ ଛବି ହେ । ୨ ।
ଓଢ଼ଣା ଉଢ଼ାଳେ ଦିବ୍ୟ ମାଧୁରୀ
ବିହି ରଖିଥିବା ଲୁଚାଇ କରି
କାକପୋଇ ଡାକି କାନ୍ତବାରତା
ପଚାରିବାରେ ଯେ ପୀରତିବଥା
ତାହା ଆଉ ତୁମ୍ଭ ପରି ହେ
କିଏ ଦେଖି ପୁଣି ଦେଖାଇ ଯାଇଛି
ଧନ୍ୟ ଦିବ୍ୟ ନେତ୍ରଧାରୀ ହେ !! । ୩ ।
ଶିଶୁ ଖେଳ ମେଳ, ଜନନୀ ପ୍ରାଣ,
ସଶଙ୍କ ଅବଳା-ବଧି ଜୀବନ
ବେପାରର ଗୋଳ ଶିଶୁଦରୋଟି
ଲେଖନୀରେ ତୁମ୍ଭ କି ଯୋଗେ ଫୁଟି
ଥିଲା ଟି ନନ୍ଦକିଶୋର ହେ,
ପଢ଼ିଲେ କବିତା ପଲ୍ଲୀ ମନୋରମା
ରାଜଇ ଆସି ଆଗର ହେ । ୪ ।
ଧନ୍ୟ ଯାଦୁଗର ! ନିଦାଘେ ବସି
କବିତାରେ ତୁମ୍ଭମନ ନିବେଶି,
ଗାଇଲେ ଲାଗଇ ସତେ ବରଷା,
ଆସିଲାଣି ମାଡ଼ି ବୁଡ଼ାଇ ରସା ହେ
ଧାଇଁଲାଣି ପୁଣି ଜଳ ହେ
ଝାଞ୍ଜି ଆଉ ନାହିଁ ଶୁଭିଲାଣି ଏହି
ମେଘ ଟପର ଟପର ହେ । ୫ ।
କି ଦେଇ ପୂଜିବୁଁ ତୁମ୍ଭ ପ୍ରତିଭା
କି ଟୀକା ଦେଇଣ ଲଲାଟ ଆଭା
ମଣ୍ଡିବୁଁ ହେ କବି ! ଦିଅ ବତାଇ,
ପଲ୍ଲୀ ଉପବନେ ସୁମନ ପାଇଁ
ଯାଇ ନାହୁଁ ଅଭାଜନେ ହେ
ଘେନ ଯାହା ଅଛି ଦୀନ ଉପାୟନ
ଆଜି ସାରସ୍ୱତ ଧାମେ ହେ । ୬ ।
୧ । ତ୍ରିଦିବଗଦ-ସ୍ୱର୍ଗତ; ଜନପଦ-ପଲ୍ଳୀ, ଆଲେଖ୍ୟ-ଚିତ୍ର; ପ୍ରସାଦେ-ଅନୁଗ୍ରହରୁ; ସାରସ୍ୱତଧାମେ-ସାହିତ୍ୟକ୍ଷେତ୍ରରେ ।
୨ । ନାଗର-ସହରରେ ଗଠିତ; ଉପକରଣ-ସରଞ୍ଜାମ; ନିସଗ-ସ୍ୱାଭାବିକ; ଅନବିଦ୍ୟ-ନିଖୁଣ ।
୪ । ସଶଙ୍କ-ଭୀତ; ମନୋରମା-ଶୋଭାମୟୀ, ମନୋହାରିଣୀ ।
୫ । ଯାଦୁକର-ଐନ୍ଦ୍ରଜାଲିକ; ନିଦାଗେ-ଗ୍ରୀଷ୍ମକାଳରେ; ରସା-ପୃଥିବୀ ।
୬ । ଅଭାଜନେ-ଅଯୋଗ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତିମାନେ; ଉପାୟନ-ଭେଟି; ସାର-ସୁରଧାମେ-ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ ସମାଜ ଘର ଶ୍ରୀରାମଚନ୍ଦ୍ର ଭବନରେ । ବହୁ ଦିନ ତଳେ କବିଙ୍କ ପ୍ରତିକୃତି ଉନ୍ମୋଚନ ଉପଲକ୍ଷେ ଏ ଗୀତ ରଚିତ ହୋଇଥିଲା ।
(ବିଷ ପୀୟୁଷ ବୋଲି ମୁଁ ଦେଲି ଚାଖି-ବୃତ୍ତରେ)
ବାଜି ଉଠିବ ବିପଞ୍ଚୀ ସତେ ପୁଣି
ଆଗୋ ! ବାଣୀରାଣି ! ଘୋଷା ।
କଳା-ଲୀଳା-ଦୋଳା ଏହୁ ମହୀ
କାଳ-ଦାଉ-ଜାଳ ସହି ସହି
ପରାଣ ନୀରସ ଅନ୍ତର ଉଦାସ
ସଙ୍ଗୀତେ ମାନସ ଆଉ ନାହିଁ । ୧ ।
ଥିଲା ଯେବେ ପ୍ରାଣ-ପ୍ରଚୁରତା
କଣ୍ଠେ ନ ଫୁଟିଲା କି ଗୀତ ତା
ଜୀବନ-ସରସୀ ଅମ୍ୱୁ-ରାଶି ନାଶି
ଦୁଃଖରବି କଲା କି ଅହନ୍ତା । ୨ ।
ଭଞ୍ଜ-କବି ରବି-ବନମାଳୀ
ଗୋପାଳକୃଷ୍ଣ ସଂଗୀତାବଳୀ
ଯେ ଦେଶ ସଂପତ୍ତି ଦେଶ ତା ବିପତ୍ତି
ସେ ପୁଣି ବହଇ ଭିକ୍ଷାଥାଳି । ୩ ।
ଯିବ ଜାତିର ଏ ଅପମାନ
ଚିହ୍ନିବ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳୀ ଘରଧନ
ବିଶ୍ୱ ସାରସ୍ୱତ ସଙ୍ଗୀତ ବିଭବୁ
କରିବ ସେ ସାର ଆହରଣ । ୪ ।
ଏହି ମାନସିକେ କରୁଁ ପୂଜା
ବନ୍ଦନା ଘେନ ବଲ୍ଲକୀଭୁଜା ।
କଳାପୂଜା-ପୀଠ ପୂଜକ ଓଡ଼ିଆ
ସଙ୍ଗୀତେ ପ୍ରାଣ ତା ହେଉ ତାଜା । ୫ ।
୦ । ବିପଞ୍ଚୀ-ବୀଣା ।
୦୧ । ଜାଳ-ସମୂହ, ସବୁ; ମାନସ-ମନ ।
୦୨ । ପ୍ରାଣପ୍ରଦୁରତା-ଉତ୍ସାହ, ତେଜ ଓ ବୀର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରାଣ ପରିଚାୟକ ଗୁଣର ଆଧିକ୍ୟ; ସରସୀ-ପୋଖରୀ; ଅମ୍ୱୁ-ପାଣି, ରାଶି-ସମୂହ ।
୦୩ । ଭଞ୍ଜ-ଉପେନ୍ଦ୍ର ଭଞ୍ଜ; କବିରବି-କବିରବି-କବିସୂର୍ଯ୍ୟ ବଳଦେବ, ବନମାଳୀ-ସଙ୍ଗୀତକାର ବନମାଳୀ ପଟ୍ଟନାୟକ; ଗୋପାଳକୃଷ୍ଣ-କବିକଳଂହସ ଗୋପାଳକୃଷ୍ଣ ପଟ୍ଟନାୟକ ।
୫ । ମାନସିକେ-ଏହି କାମନା କରି; ବଲ୍ଲଭୀରୁତା-ବୀଣାପାଣି; ବାଜା-ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ ।
(ରାଗ-ଶଙ୍କରାଭରଣ)
ବିନୋଦ ବାବୁ ହେ ।
ତୁମ୍ଭ ପାଇଛ ପତର
ବିଳମ୍ବ ହୋଇଛି ଦେବା ପାଇଁ କି ଉତ୍ତର
ବୋଉ ଅଛଇ ପୀଡ଼ିତ
ଫୁରୁସତ ନାହିଁ ତିଳେ କହୁଛି ମୁଁ ସତ । ୧ ।
ବଡ଼ଲୋକ ଝିଅ ଉଚ୍ଚ ଶିକ୍ଷିତା ଆବର
ତମ କାମେ ହେବା ପାଇଁ ସହାୟ ତମର
ନୋହିବଇଁ ମୁଁ ଭାଜନ
ଭାଳୁଛି ଏହାହିଁ ତୁମ୍ଭ ଚିଠିର ମରମ । ୨ ।
ବୁଲାଇ ଲେଖିଛ ତୁମ୍ଭେ ଗରିବର ପୁଅ
ଭାସି ଯାଅ ଟାଣେ ଯେଣେ ଘଟନାର ସୁଅ
ମୁହିଁ ଗଗନର ଶଶୀ
କରିବାକୁ ଆଶା ମୋରେ ନ ପାର ଭରସି । ୩ ।
ମାମୁଁ ଘରେ ଥିଲ ଆସି ପ୍ରଚାର-କାମରେ
ବଡ଼ ନିଶ୍ଚିନ୍ତରେ ଆଗୁଁ ଥିଲି ମୁହିଁ ଘରେ
ଚାନ୍ଦା ପାଇଁ ତୁମେ ଆସି
ବୋଉକୁ ମୋ କଲ ବନ୍ଧୁ ! ଲେଖାରେ ମାଉସୀ । ୪ ।
ମୁଁ ଥିଲି ଅପରିଚିତା; ବୋଉ କହିବାରେ
ଶହେ ଟଙ୍କା ଚାନ୍ଦା ଗଣିଦେଲି ତୁମ୍ଭ କରେ
ତୁମ୍ଭ ସେ ବେଳ ଚାହାଣୀ
ଜଣାଇଲା ହେଲେ ତୁମ୍ଭ ଅନ୍ତର କାହାଣୀ । ୫ ।
ଦିନେକ ଖୁଦୁରୁକୁଣୀ ଥିବ ତୁମ୍ଭ ମନେ
ମୁଁ ଥିଲି ନିରତ ନାନା କୁସୁମ ଚୟନେ
ନ ମିଳନ୍ତେ କଇଁ ଫୁଲ,
ବୋଉ ଆଗେ କରୁଥିଲି ଆଖି ଛଳ ଛଳ । ୬ ।
ଚୋର ପରି (କ୍ଷମିବ ଏ ବିଶେଷଣ) ସଖା ।
ଲୁଚି ଦେଖୁଥିଲ ଦୃଶ୍ୟ; ଦେଇ ଆସି ଦେଖା
ଭାଷି ‘‘କଇଁ ଫୁଲ ଛାର
ମିଳିବ ନାହିଁ କି ଏତେ ଭାବନା ହେମର’’ । ୭ ।
ଭାଷିଲା ବୋଉ ‘‘ବିନୋଦ ! ସେ ଦଳ-ପୋଖରୀ
ମଣିଷଖିଆ କିମ୍ଭୀରେ ଅଛଇ ରେ ପୂରି
କେହି ନ ପଶନ୍ତି ତହିଁ
ନୋହିଲେ କି ପୂଜା ପାଇଁ ନ ମିଳନ୍ତା କଇଁ ?’’ । ୮ ।
କିଛି ନ ଭାଷିଣ ତୁମ୍ଭେ ହୋଇଲ ବାହାର
ଆଣିଲ ଘଣ୍ଟାକ ତୁମ୍ଭେ ହୋଇଲ ବାହାର
ଆଣିଲ ଘଣ୍ଟାକ ପରେ କଇଁ ଫୁଲ ଭାର
ନିଜ କାନ୍ଧରେ ବୁହାଇ
ବିପଦ ଗଣିଲ ନାହିଁ କହ କାହା ପାଇଁ ? । ୯ ।
କୁମାର ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ଦିନ ପୁଚି ଖେଳ ସାରି
ଫେରୁଥିଲି ହେଲା ଭେଟ ସଙ୍ଗତେ ତୁମ୍ଭରି
ମୋର ଝାଳ-ଭିଜା ଦେହ
ଦେଖି ଭାଷିଅଛ ଯାହା ମନରେ ପକାଅ । ୧୦।
ପକେଟରେ ଚମ୍ପା ଫୁଲ ଥିଲା ଲୁଚାଇଣ
ଗଭାରେ ତା ଗୁଞ୍ଜି ଦେଇ କଲ ଯେଉଁ ଗୁଣ
ଆହେ ‘‘ଗରୀବର ପୁଅ’’ !
ସେ ବେଳ ସାହସ ଏବେ ଗଲା କାହିଁ କହ । ୧୧।
ମନେ ନାହିଁ ଧୋବା ଘରୁ ବ୍ଲାଉସ ମୋହର
ଚୋରାଇ ପିନ୍ଧିଲ ନିଜେ କାମିଜ ତଳର
ମୋତେ ଭାଷିଲ ଦେଖାଇ
ମଳୟେ, ଚନ୍ଦ୍ରେ, ଚନ୍ଦନେ ଏଡ଼େ ସୁଖ ନାହିଁ । ୧୨ ।
ହେଲା ମୋ ଠିଆମରଣ ଲାଜେ ଗଲି ଜଳି
ନ କହନ୍ତେ ଭାଷା, ତେମେ ହେଲ ମୋରେ ଚଳି ।
ଆହେ ‘‘ଗରୀବର ପୁଅ’’ !
ଲେଖନ୍ତେ ଉଠୁଚି କୋହ ଝରୁଅଛି ଲୁହ । ୧୩ ।
ହୃଦ-ଧନ ହରେ ହେଳେ ପ୍ରେମ ତସକର
ନୁହଇ ଅବସ୍ଥା ତାରେ ଅଲଙ୍ଘ୍ୟ ପ୍ରାଚୀର
ହୃଦ-ତସକର ମୋର !
ଚନ୍ଦ୍ର ହୋଇ କୁମୁଦକୁ ମଣ କିପାଁ ଦୂର ? । ୧୪ ।
ଦେଉଛି ଶୁଭ ସମ୍ୱାଦ ତା ପାଇଁ ବଧେଇ
ଭେଟ ହେଲା ଦିନ ପୁଣ, ମାଗି ମୁଁ ନେବଇଁ
ବୋଉ ବାପାଙ୍କୁ କହଇ
‘‘ହେମକୁ ବିନୋଦେ ଦେଲେ ଭଲ ହ୍ୱନ୍ତା ନାହିଁ ?’’ । ୧୫ ।
ବାପା କହୁଛନ୍ତି ‘‘ତମ ଦେହ ଭଲ ହେଉ
ହେଲେ ତା ହୋଇବ ଚାହିଁଥିଲେ ମହାପ୍ରଭୁ
ବିନୋଦଟି ଆଚ୍ଛା ପିଲା
ସବୁମନ୍ତେ ଯୋଗା, ହେଲେ ଗରୀବ କି ହେଲା ?’’ । ୧୬ ।
ଚିନ୍ତାକର ଯହିଁ ପାଇଁ ହେଉଛି ତା ଦୂର
ଲେଖିବ ଏଣିକି ଚିଠି ଆନ ପରକାର,
ଆଉ ଅବସ୍ଥାର କଥା
ପତ୍ରେ ଲିହି ମନେ ମୋର ଦେବ ନାହିଁ ବ୍ୟଥା । ୧୭ ।
ମଲ୍ଲୀ ଫୁଲ ଗୋଟିଏ ମୁଁ ଦେଲି ଏଥି ସହ
ନ କରିବ ସଂଶୟେ ମୋ ଆଉ ଦୁର୍ବିସହ
ହେମଲତାର ପ୍ରଣତି
ହେମଲତା-ବନ୍ଧୁ ! ଘେନା କରିବ ହୋଇ ତି । ୧୮ ।
୨ । ଭାଜନ-ଯୋଗ୍ୟ ।
୪ । ଲେଖାରେ – ଦୂରସମ୍ପର୍କୀୟ ଭାବରେ ।
୫ । ଅନ୍ତର କାହାଣୀ-ହୃଦୟର କଥା ଅର୍ଥାତ୍ ପ୍ରେମ ଅଭିଳାଷ ।
୬ । ନିରତା-ନିଯୁକ୍ତା, ଚୟନେ-ତୋଳିବାରେ ।
୯ । ବିପଦ ଗଣିଲ ନାହିଁ-ପ୍ରାଣଭୟକୁ ଖାତିର କଲ ନାହିଁ ।
୧୨। ବ୍ଲାଉସ-କାଞ୍ଚିଲା ।
୧୪ । ଅଲଂଘ୍ୟପ୍ରାଚୀର-ଯେଉଁ ପାଚିରିକି ଡେଇଁଯିବା ଅସମ୍ଭବ ।
୧୫ । ବଧେଇ – ଶୁଭ ଖବର ଦେଲେ ସମ୍ୱାଦଦାତା ଯେଉଁ ପୁରସ୍କାର ପାଏ ।
୧୬ । ଯୋଗା-ଯୋଗ୍ୟ ।
୧୭ । ଲିହି-ଲେଖି ।
୧୮ । ମଲ୍ଲୀଫୁଲ....ଏଥି ସହ-ମଲ୍ଲୀଫୁଲ ଦେଇ ‘‘ମୁଁ ତୁମ୍ଭ କରୁଣା ବିନା ମଲି’’ ଏହା ପ୍ରେମ ସାହିତ୍ୟରେ ସୂଚନା ଦିଆଯାଏ । ଦୁର୍ବିସହ-ଅତି ଅସହ୍ୟ ।
ରାଗ ମାଳବ ଗୌଡ଼ା-ଆଠତାଳି
(ଶ୍ୟାମ କମନୀୟକୁ ସମ ନାହିଁ ଆଉ - ବୃତ୍ତରେ)
ହେ ଜନନି ! ଶୟନ ତ ଭାଜୁ ନାହିଁ
କାଳ-ସରିତ ପରା ଯାଉଛି ବହି । ଘୋଷା ।
ଖାରବେଳ କୀରତି ଭୁଲିଲେଣି ସନ୍ତତି
ଅଧୋଗତି-ପାଦୁକା ଶିରେ ବହି । ୧ ।
କପିଳେନ୍ଦ୍ର ଅନଙ୍ଗ--- ଭୀମ ଶ୍ରୀ ନରସିଂହ
ନାମ ଦେଲାଣି କାଳ ପାସୋରାଇ । ୨ ।
ସ୍ୱାଧୀନତା-ବିଭୂତି କୋଳେ ମା ଗୋ ! ସନ୍ତତି—
ସମ ଖେଳାଇଥିଲୁ ଗଲା କାହିଁକି ? । ୩ ।
ଆସିଲା କାହୁଁ ଦୁଃଖ ସୁଖ-ଶୀତମୟୁଖ
ଲୁଚିଲା ତମେ ଅପଘନ ଛାଇ । ୪ ।
ହେଲେ କାହୁଁ ଜନମ କୁଳ ପାଂଶୁଳାଧମ
ସୁତେ ପରପଦ-ଲେହନ-ସ୍ନେହୀ । ୫ ।
ସଞ୍ଚିତ ପୁଣ୍ୟ ସୁଧା-- ପାବନାଙ୍ଗୀ ବସୁଧା
ଶସ୍ୟ-ଶ୍ୟାମଳା ଧନ୍ୟହିରଣ୍ମୟୀ । ୬ ।
ଅବଳେ ଦିଅ ବଳ ପ୍ରାଣ-ମନ୍ଦିର ତୋଳ
ସନ୍ତାନର ଦେବତା-ବାସ ପାଇଁ । ୭ ।
ସନ୍ତାନ ଅପରାଧୀ ମା ! ତୁ କ୍ଷମା ବାରାଧି
ବିଚ୍ଛନ୍ଦ ମାଗେ ପଦେ ମଥା ନିହି । ୮ ।
୦ । ସରିତ – ନଈ ।
୧ । ଅଧୋଗତି ପାଦୁକା-ଅବନତି ରୂପ ଜୋତା ।
୩ । ବିଭୂତି-ସଂପଦ ।
୪ । ଶୀତମୟୁଖ-ଚନ୍ଦ; ଢମ-ଅନ୍ଧାର; ଅପଘନ-ଦେହ;
୫ । କୁଳପାଂଶୁଳା-କୁଳାଙ୍ଗାର; ଲେହନ ସ୍ନେହୀ-ଚାଟିବା ପାଇଁ ଲାଳସୀ ।
୭ । ଅବଳ-ବଳହୀନ ।
୮ । ବାରାଧି-ସମୁଦ୍ର; ନିହି-ନ୍ୟସ୍ତ କରି ।
ରାଗ-ଲଳିତ କାମୋଦୀ; ଆଠତାଳି
(ବନମାଳୀଙ୍କ ‘‘ଶ୍ୟାମନାଗର ହେ ଏ ବେଶ ହୋଇବ ନାହିଁ’’--ବୃତ୍ତରେ)
ପ୍ରାଣ-ବାନ୍ଧବି ରେ ! ତୁ ଏ ବେଶ ହୋଇବୁ ନାହିଁ
ଏ ବେଶ ଦେଖିଲେ ପାଷାଣ ତରଳେ
ମୋ ଧୃତି ରହିବ କାହିଁ ? । ଘୋଷା ।
ସୁଝୀନ ବସନ କରି ପହରଣ
ଥିବୁ ଯେବେ ଉଭା ହୋଇ
ମୋ ରାଣ ସଙ୍ଗାତ ! ଅଳସ ଭଞ୍ଜନେ
ଭୁଜ ଟେକି ଦେବୁ ନାହିଁ । ୧ ।
ତୋ ସ୍ମିତ-ମାଧୁରୀ ମୋ ଦମ୍ଭ-କତୁରୀ
ମନ୍ଦେ ହସି ଦେବୁ ନାହିଁ
ହସିବାର ହେଲେ ଛଇଳାବର ରେ !
ତେରଛେ ନ ଦେବୁ ଚାହିଁ । ୨ ।
ଫୁଲମୃଦୁଳାରେ ! ଫୁଲ ତୁ ଗଭାରେ
ଯତନେ ମଣ୍ଡିବୁ ନାହିଁ
ମଣ୍ଡିଥିବୁ ଯେବେ ଢାଙ୍କିଲା ବସନ
ମୁଣ୍ଡୁଁ ନ ଦେବୁ ଖସାଇ । ୩ ।
ଅଳକ-ଆବଳି ଖେଳାଇ କପାଳେ
ସିନ୍ଦୂର ଘେନିବୁ ନାହିଁ
ଚାଲୁଥିବୁ ଯେବେ ପୁରତେ ମୋ ବନ୍ଧୁ !
ଅଲକ୍ତ ନ ଥିବୁ ନାଇ । ୪ ।
ଯେତେ ବେଶ ତୋତେ ମନା କଲି ବନ୍ଧୁ !
ତେତେ ବେଶ ହେଲୁ ତୁହି
ହସି ମନ୍ଦେ ମନ୍ଦେ ସୂଚାଇ ବିଚ୍ଛନ୍ଦେ
ବେଶ ତୋ ସବୁ ତା ପାଇଁ । ୫ ।
୦ । ଧୃତି-ଧୈର୍ଯ୍ୟ ।
୧ । ପହରଣ କରି-ପିନ୍ଧି ।
୨ । ସ୍ମିତ-ମୁରୁକି ହସ; ଛଇଳାବର-ଚତୁରୀ ଶ୍ରେଷ୍ଠା; ତେରଛେ-ବଙ୍କେଇ କରି ।
୩ । ଫୁଲମୃଦୁଳା-ଫୁଲ ପରି କୋମଳ ଦେହା ।
୪ । ଅଳକ-ଚୁନୁଚୂନିଆ କେଶ; ସୁରତେ-ଆଗରେ; ଅଜକ୍ତ-ଅଳତା;
୫ । ସୂଚାଇ-ସଂକେତ କରି ।
ରାଗ-ମାୟାମାଳବ ଗୌଡ଼ା-ତାଳ ଝୁଲା
(ଉଠିଲୁ ଏଡ଼େ ବେଗେ କାହିଁକିରେ ଦୁଃଖୀଧନ-ବୃତ୍ତରେ)
ଜଡ଼ତା-ପାଶ ଗଳେ କାହିଁକି ହେ ଦେଶବାସୀ ।
ରକତେ ଉଷ୍ମ ଆଉ ନାହିଁ କେ ହେ । ଘୋଷା ।
ଭୁଲିଗଲା ମାନସ ଅତୀତ ଇତିହାସ
ଦୂର ଉପନିବେଶ ଭୂଇଁ କି ହେ । ୧ ।
ବଣିଜ ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଯାଇଁ ପର ହାତେ ସମ୍ଭାଇ
ସେ ଭୂତ ବିନା ଜାତି ଜୀଇ କି ହେ । ୨ ।
ଉତ୍କଳ-ତରୀମାଳ-- ଛବିଳ ସିନ୍ଧୁ-ଜଳ
ହୃଦେ ପାତିଲା ନାହିଁ ଛାଇ କି ହେ । ୩ ।
ସାଧବ-ଦେଶେ ଜାତ ହେବା ହୋଇ ବିସ୍ମୃତ
ଦୀନତା-ଶେଯେ ମାର ହାଇ କି ହେ । ୪ ।
ବୀର-ଦେଶେ ଜନମ ଭୀରୁତା-ପଦେ ନମ
ଚମକ ଚାହିଁ ନିଜ ଛାଇ କି ହେ । ୫ ।
ଅବଳାର ପଣତେ ଆଶ୍ରା ଲୋଡ଼ ଉଷତେ
କଳିଙ୍ଗ-ପଉରୁଷ ଏହି କି ହେ । ୬ ।
ବିଚ୍ଛନ୍ଦ କାନ୍ଦି କହେ ଶୋକ ଅନଳ-ଦାହେ
ବୁକୁ ପୋଡ଼େ ଚାହିଁ ଏ ମହୀକି ହେ । ୭ ।
୦ । ଉଷ୍ମ-ଉଷୁମ ।
୧ । ଉପନିବେଶ-ଓଡ଼ିଶାର ଦରିଆସାରି ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ।
୨ । ସମ୍ଭାଇ-ରହୁଛି; ଭୂତି-ସମ୍ପତ୍ତି,
୩ । ଛବିଳ-ସୁନ୍ଦର ।
(ରୁଷିଆ କବିତାର ଛାୟା)
ରାଗ-ଚୋଖି
ରେ କୋକିଳ ! ଯାଅ ଉଡ଼ି ଯହିଁ ଚିନ୍ତା-ଜଳେ ବୁଡ଼ି
ମୁହିଁ ଉପାଧାନେ ମାଡ଼ ତାଳି ଲୋତକ
ରୂପସୀ ପ୍ରେୟସୀ ମୋର ହୃଦେ ଭରି ହାହାକର
ବିରହେ ମୋ ଅନିବାର କରଇ ଶୋକ;
ପ୍ରବାସେ ମୋ ହୃଦେ ହୁତାଶ
ଜଳେ ସୁମରି ତା ଗୁଣ ନିଶି ଦିବସ । ୧ ।
କହିବୁ ତାକୁ କୋମଳେ ପ୍ରାନ୍ତରେ ଘାସକୁ ଜାଳେ
ଖର ସୁରକରଜାଳେ ଯଥା ନିଦାଘ
ମୋରେ ଜାଳିବାର ପାଇଁ ପରୁଷ-କେଳତି ସାଇଁ
ମୋ ତନୁ ତା ଶିରେ ଛାଇ କରେ ସେ ବାଗ—
ମିଳନର ବରଷାଜଳ
ପାଇଁ ମୋ ପ୍ରାଣଚାତକ ସଦା ବିକଳ । ୨ ।
ନ ଥିବାରୁ ସେ ମୋ ପାଶ ରଜନୀରେ ତାରା-ଈଶ
ସ୍ୱଚ୍ଛ କଉମୁଦୀ-ହାସ ନ ରୁଚେ ମୋରେ
ଦିବସରେ ଦିବାକର-- କର ନ ଦିଶେ ରୁଚିର
ଶୋଭା ଅଧିଦେବୀ ମୋର ଯେଣୁ ଟି ଦୂରେ
ତା ମଧୁର ସମ୍ଭାଷସୁଧା
ବିହୁନେ ନୀରସ ମୋରେ ସାରା, ବସୁଧା । ୩ ।
କାହା ଉରେ ନିହି ଶିର ଭୋଗି ବିଶ୍ରାମ ମଧୁର
କରିବି ରେ ରସଭର ଏ ମୋର ଛାତି
କାହା ବୀଣା-ଜିଣା ଭାଷା କରିବ ସୁଧା ବରଷା
କାହାକୁ କରି ଭରସା ସ୍ମିତର ଭାତି
ଫୁଟିବ ଏ ଓଠେ ମୋହର
କେ ଡାକିବ ତୋଳି ସଙ୍ଗୀତର ଝଙ୍କାର । ୪ ।
ଯାଆ ତୁ କୋକିଳ ଉଡ଼ି ଯହିଁ ଚିନ୍ତାଜଳେ ବୁଡ଼ି
ଗବାକ୍ଷ କବାଟ ଫେଡ଼ି ତାଳି ଲୋତକ
ରୂପସୀ ମୋ ହୃଦରାଣୀ ମୋ ଚିନ୍ତା ମାନସେ ଆଣି
ଗଣ୍ଡେ ତା ନିବେଶି ପାଣି କରଇ ଶୋକ
କୁହୁତାନ ମୋ କାନେ ଢାଳି
ହୃଦ ମୋ ଗାୟକବର ! ନ ଦିଅ ଜାଳି । ୫ ।
୧ । ଉପାଧାନେ-ତକିଆରେ; ଅନିବାର-ବନ୍ଦ ନ ହେଉଥିବା; ହୁତାଶ-ନିଆଁ ।
୨ । ଖର-ପ୍ରଚଣ୍ଡ; ସୁରକର-ସୂର୍ଯ୍ୟ କିରଣ; ଜାଳ-ସମୂହ; ପରୁଷ-ନିର୍ଦ୍ଦୟ, କେଳବିସାଇଁ-ମଦନ; ଛାଇ-(ଏଠାରେ) ଦେହଯାକ ବିନ୍ଧି ।
୩ । ତାରେଶ-ଚନ୍ଦ୍ର; ସ୍ୱଚ୍ଛ-ଧବଳ, କୌମୁଦୀ-ଚନ୍ଦ୍ରିକା, ଟୋଭା ଅଧିଦେବୀ-ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟର ଅଧିଷ୍ଠାତ୍ରୀ ଦେବୀ, ସମ୍ଭାଷସୁଧା-ଆଳାପ ରୂପ ଅମୃତ ।
୪ । ସ୍ମିତିର ଭାବି-ମୂରୁକି ହସ ରୂପ ଆଲୁଅ ।
୫ । ଗବାକ୍ଷ –ଝରକା ।
(ରାଗ ରସକୁଲ୍ୟା)
ସାହିତ୍ୟପୁରୋଧା ହେ ବିଶ୍ୱନାଥ !
ଆଉ ଏ ଉତ୍କଳେ ପୁଣି କା ହାତ
ସାହିତ୍ୟଲତାକୁ ରଞ୍ଜା ଯୋଗାଇ
ସମାଜରେ ଆହା ଦେବ ମଡ଼ାଇ ହେ
ଗଲା ତିନି ଦଶହରା ହେ
ମୁହିଁ ଲୁଚା ଦେଇ ରହିଲ ସରଗେ
ଝରାଇ ଅଶ୍ରୁ ଅସରା ହେ । ୧ ।
ବିଶ୍ୱାସର ପୀଠେ ହେବାକୁ ବଳି
ଆଗୁସାର ତୁମ୍ଭ ତହୁଁ କେ ବଳି
ଥିଲାଟି ଉତ୍କଳେ ? ହେ କର୍ମିବର !
ଦିନୁଁ ଦିନ ଦୀନୁଁ ସେ ଦୀନତର
ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱର ଖମ୍ୱମାନ ହେ
ତୁମ୍ଭ ତୁଲ୍ୟ ନରୋ- ତ୍ତମଙ୍କ ପ୍ରୟାଣେ
ଭଜଇ ଯେଣୁ ପତନ ହେ । ୨ ।
ରସନାର ଭାଷା, ଲେଖନୀ ବାଣୀ
ସଙ୍ଗତେ ସେ ଧାମୁଁ ଥିଲ କି ଆଣି
ବଜ୍ରସାର ଯାହା ଧାରଣା ତାର
ଦେବାକୁ ଏ ଦେଶେ ହେ ସୁଧୀବର ?
ତୁମ୍ଭେ ଗଲ ଯେଉଁ ଦିନୁଁ ହେ
କେଶରି ଗର୍ଜ୍ଜନ କୁଦାଚିତ କେବେ
ଶୁଭଇ ସାହିତ୍ୟ ବନୁଁ ହେ । ୩ ।
ଋଷିରୂପଧରି ଋଷିଜୀବନ
ଯାପିବାକୁ ଗୃହେ ଦ୍ୱିତୀୟ ଜନ
ଆଉ କିଏ ଅଛି କହ ଏ ଦେଶେ
ନାହିଁ ଯଦି ଭଲା କହ କି ଦୋଷେ
ଛାଡ଼ିଗଲ ବିଶ୍ୱନାଥ ହେ ?
ତିରୋଧାମେ ତୁମ୍ଭ କହୁଛି ମୁଁ ସତ
‘ସାହିତ୍ୟ’ ହେଲା ଅନାଥ ହେ । ୪ ।
୧ । ସାହିତ୍ୟ ପୁରୋଧା-ସାହିତ୍ୟ ବେଦୀର ପୁରୋହିତ ।
୨ । ନରୋତ୍ତମ-ଶ୍ରେଷ୍ଠ ମନୁଷ୍ୟ ।
୩ । ରସନାର ଭାଷା....ବାଣୀ-ବିଶ୍ୱନାଥ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ବକ୍ତା ଲେଖକ ଥିଲେ; ବଜ୍ରସାର-ବଜ୍ରପରି ଟାଣ; ସୁଧୀବର-ପଣ୍ଡିତ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ।
(ଶ୍ରୀରାଧାବାତୁଳୀ ପ୍ରେମ ରତ୍ନ ତୁଳି-ବୃତ୍ତରେ)
ସର୍ଜନକୁଶଳା ପ୍ରକୃତି ହାରିଲା
ହେ ବନ୍ଧୁ ଯାହାର କଳାପାଶେ
ମାହେନ୍ଦ୍ର ଯୋଗରେ ଭଲା ଜନମିଲ
କୋଣାରକ-ଧନ୍ୟ ସେହୁ ଦେଶେ
ଜନନୀର ପାଇଁ
ଦୁଃଖରେ ତା ସମ-ଦୁଃଖୀ ହୋଇ
ଲାଞ୍ଛନା-ତାମସ-ହରଣ-ମିହିର
କରି ଦେଲା ବିହି ପଠିଆଇ । ୧ ।
କୋଟି ଅଧୋଗତି କବଳରେ ପଡ଼ି
ଉତ୍କଳରେ ଆତ୍ମା ନାହିଁ ମରି
ବିଶ୍ୱକଳାପୀଠେ ପ୍ରମାଣ ତା କଲ
ହେ ବରେଣ୍ୟ ସୁଧୀ ! ତୁଳାଧାରି ।
ତୁମ୍ଭ ଗଉରବେ
ତୁମ୍ଭରି ବିଜୟ-ଶ୍ରୀବିଭବେ
ଜନନୀ-କପାଳେ ଦୀପ୍ତି ଯୋଗ ହେଲା
ଗରୀୟାନ ହେଲୁଁ ଆମ୍ଭେ ସର୍ବେ । ୨ ।
କୋଣାରକ-ମୂକ-ଅବଳା-ମୂରତି
ମୁଖୂଁ ଛୁଟାଇଲ ହୁଳହୁଳି
ପଥର ଅବଳା ପ୍ରାଣବନ୍ତ ହୋଇ
ଧରିଛନ୍ତି ବନ୍ଦପନା ଥାଳି
ସାରସ୍ୱତଧାମେ
କଳା-କିରୀଟିନୀ ଧରା ନାମେ
ସାର୍ଦ୍ଧକୋଟି ଉତ୍କଳୀୟ ଶ୍ରଦ୍ଧାଞ୍ଜଳୀ
ଘେନ ଟେକି ଯାହା ଦେଉ ଆମ୍ଭେ । ୩ ।
୧ । ସର୍ଜନ କୁଶଳା-ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ପାରଙ୍ଗମା; ଯାହାର-ଅର୍ଥାତ୍ ଉତ୍କଳର କଳାଶିଳ୍ପୀମାନେ ଏତେ ବିବିଦ ଓ ଏତେ କମନୀୟ ସୃଷ୍ଟି କରିଛନ୍ତି ଯେ ତାଙ୍କ ସୃଷ୍ଟି ତୁଳନାରେ ନିଜେ ପ୍ରକୃତି ସୁଦ୍ଧା ପଛରେ ପଡ଼ିଯାଇଛି; ଲାଞ୍ଚନା-ଅପମାନ; ତାମସ-ଅନ୍ଧାର, ହରଣ-ଦୂର କରୁଥିବା, ମିହିର-ସୂର୍ଯ୍ୟ, ଅର୍ଥାତ୍ ଜନନୀ ଉତ୍କଳର ଅଧୁନାତନ ଯୁଗର ଅପମାନ ଦୂର କରିବା ପାଇଁ ବିଧାତା ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ପଠାଇ ଦେଲା ।
୨ । ଆତ୍ମା-ଅନ୍ତରାତ୍ମା, ଦୀପ୍ତି-ଆଭା,
୩ । ତୁମ୍ଭ ଗୌରବରେ ଉତ୍ଫୁଲ୍ଲ ହୋଇ କୋଣାର୍କର ପଥର ଅବଳା ମୂର୍ତ୍ତିମାନେ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଅଭ୍ୟର୍ଥନା କରିବା ପାଇଁ ବନ୍ଦାପନା ଥାଳି ଧରି ହୁଳହୁଳି ପକାଉଅଛନ୍ତି । କଳାକିରୀଟିନୀ ଧରା-ଉତ୍କଳ ।
(ରାଗ-ଶଙ୍କରାଭରଣ)
ସଜଳ କରିବୁ ନାହିଁ କଜଳ ନୟନ
ବୋଲି କେତେ ବାର ତୋରେ ଦେଇ ନାହିଁ ରାଣ !
ଥିଲେ ଆଶା ମୋହଠାଇଁ
ତୋ ଗଣ୍ଡ-ଗୋଲାପେ ଲୁହ ଧୁଅନ୍ତା କିପାଇଁ ।୧।
ଯୋଗୀ ମୁଁ ମୋ ଥାଳ ସିନା ସ୍ମିତ ତୋର ସହି
ଶୋକ-ମେଘ ସେ କୌମୁଦୀ ପକାଇଲେ ଛାଇ
ମୋରେ ଏ ସାରା ସଂସାର
ଅମା ରଜନୀର ସମ ଦିଶଇ ଅନ୍ଧାର । ୨ ।
ଯାବତ ଜଞ୍ଜାଳଭାର କାନ୍ଧେ ମୋର ଦିଅ
ପର ବୋଲି ମୁହିଁ ମନୁଁ ପୋଛି ଗୋ ପକାଅ
ପର ହେଲି କେଉଁ ପରି
ପୀରତି-ମୂଲରେ ଆଗୁଁ କିଣା ହୋଇ ସାରି । ୩ ।
ସଂସାର ଉଦ୍ୟାନେ ପୁଷ୍ପ ଗୋଲାପ ସୁମନ
ଦେଖିବାରେ ଖାଲି ତୋରେ ପୂରି ଉଠେ ମନ
ଉପଭୋଗୀ ଭାଗ୍ୟବାନ
ସହିବି କେସନେ ଚିନ୍ତା-କୀଟର ଦଂଶନ ? । ୪ ।
ମୋ ଉପରେ ବହୁ ଝଞ୍ଜା, ଭୁଞ୍ଜ ତୁ ମଳୟ,
ମାନସହାରିଣୀ ମମ ଶୋଭାର ନିଳୟ,
ଶୋଭାବିଳାସୀ ମୁଁ କବି
ଫୁଲର ଭାରା ଯା ତୋତେ ମୋରେ ସେହୁ ପବି । ୫ ।
୧ । ସଜଳ-ଲୁହରେ ଛଳଛଳ; କଜଳ-କଳା; ଗଣ୍ଡଗୋଲାପ-ଗାଲ ରୂପ ଗୋଲାପ ଫୁଲ ।
୨ । ସ୍ମିତ-ମନ୍ଦହାସ, ମୂରୁକି ହସ; ଅମା-ଅମାସ୍ୟା ।
୪ । ଫୁଲ୍ମ-ପ୍ରସ୍ପୁଟିତ ।
୫ । ଫୁଲର ଭାରା-ଅର୍ଥାତ୍ ତୋ ଉପରକୁ ଫୁଲ ସମାନ ଭାର ଆସିଲେ ମୋତେ ତାହା ପରି ଅର୍ଥାତ୍ ବଜ୍ରମାଡ଼ ପରି ବୋଧହୁଏ ।
ରାଗ-ତୋଡ଼
(ଶିଂଶପା ବୃକ୍ଷର ଡାଳେ ହନୁ ମନେ ମନେ ଭାଳେ –ବୃତ୍ତରେ)
ଶୂନ୍ୟ ଦିଶଇ ସଂସାର
ନାହିଁ ଭାଷା ଲେଖିବାର
ଦଇବ ଦଉଡ଼ି ନେବ କି ହେ ଭିଡ଼
ମୋରେ ଅତଳ ଗହ୍ୱର
ପ୍ରିୟ ମୋହର ହେ ! । ୧ ।
ବାପ ମୋର ନିଦାରୁଣ
ଦେଲେଣି ଏବେ ବଚନ
ମୁଁ ହେବି କାଞ୍ଚନପୁର-ଜମିଦାର –
ତନୟ କୋଳ-ମଣ୍ଡନ ।
ନାହିଁ ମରଣ ହେ ! । ୨ ।
ବୋଉର ମୋ ଚାରା ନାହିଁ ।
କାନ୍ଦୁଛି ଲୁହ ଗଡ଼ାଇ
ଜମିଦାର ଘର ପେଷୁଛନ୍ତି ଚାର
ନାନା ଉପହାର ଦେଇ
ନୁହଇ କହି ହେ ! । ୩ ।
ଟଙ୍କା ପାଞ୍ଚଟି ହଜାର
ଆଣୁଛନ୍ତି ବାପ ମୋର
ଶାଗ ମାଛ ସରି ହେବଇଁ ବିକିରି
ଲଲାଟ ପଟେ ମୋ ଗାର
ପ୍ରିୟ ମୋହର ହେ ! । ୪ ।
ମଦ ମାଂସର ସଙ୍ଗିନୀ
ହେବ ନିରୂପମା ପୁଣି
ହେଉଛି ଅସହ ଶୁଣି ଅହରହ
ବନ୍ଧୁ ତୁମ୍ଭ ନିନ୍ଦାବାଣୀ
ପିତା କରଣୀ ହେ । ୫ ।
ହୋଇ ଲହୁଣୀ ପିତୁଳା
ବୋଲାଇ ପୁଣ ଅବଳା
ପାଟି ନ ଫିଟାଇ ସହିଁବୁ କେତେ ଏ
ଦୁରନ୍ତ ସମାଜ ଜାଳା
ନାରୀ ଅବଳା ହେ । ୬ ।
କନ୍ୟାକୁ ମଣି କନକ
ବିକନ୍ତି ଲୋଭୀ ଜନକ
କଂସେଇ ବେପାର ଟଙ୍କା କାରବାର
ମଣେ ମୁଁ ଘୋର ନରକ
ନାହିଁ ମୋ ଦକ ହେ । ୭ ।
ପରାଣ କରିଛି ପଣ
ଲଙ୍ଗିବ ପିତୃବଚନ
ଲୋକ ଅପବାଦ ରଟିଲେ ରଟିବ
ନୋହିବ ସତ୍ୟ ଭଗନ
ଜୀବଜୀବନ ହେ । ୮ ।
ମୋ ନିଜ କର ଲିପିରେ
ଜଣାଇବି ଜମିଦାରେ
ତନ ମନ ମୋର ବିକା ନିତ୍ୟାନନ୍ଦେ
ନ ଦେବି କେଭେଁ ଆନରେ
ରଖ ମନ ରେ । ୯ ।
ବାନ୍ଧିଛି ଏଡ଼େ ସାହସ
ଆସ ବନ୍ଧୁ ମୋର ଆସ
‘‘ନିରୁ’’ ଡାକି ମୋରେ କୋଳେ ଆଉଜାଅ
ଚିତ୍ତେ ମୋ ଭର ଆଶ୍ୱାସ
ଜୀବଜୀବେଶ ହେ । ୧୦।
ବଳଙ୍ଗା ମେଳଣ ଠାରେ
କିଣିଥିଲ ପରା ମୋରେ
କେତେ କଣ ଆଣି ଦେବାକୁ କହିଲି
ଲତାଇ ତୁମ୍ଭରି ଉରେ
ଅତି ନିର୍ଭରେ ହେ । ୧୧ ।
ଘରେ ଆମ ପରିଚିତ
ଥିଲେ ତୁମ୍ଭ ତାତମାତ
ଗୋକୁଳି ଉମା ଦେଈଙ୍କ ସୁତ ବୋଲି
ଆଦର ହେଲା ପ୍ରାପତ
ଲାଜ ତ୍ୟକତ ହେ । ୧୨ ।
ମେଳନୁଁ ବିଦାୟ ବେଳେ
ଲାଖି ରହି ତୁମ୍ଭ କୋଳେ
ମୁଁ କହିଲି ମୁଁ ଏହାକୁ ନ ଛାଡ଼ିବ
ରହିବି ଏହାଙ୍କ ମେଳେ
ସେନେହ ଭୋଳେ ହେ । ୧୩ ।
ବରଷ ନଅ ମାତର
ନାହିଁ ଛଟକ ଚାତର
ତଥାପି ବାଳିକା ବୟସୁଁ ହୋଇଲି
ସାରଣୀ ପ୍ରୀତି ହାତର
ଚାହୁଁ ମାତର ହେ । ୧୪ ।
ନେବାକୁ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଘରେ
ଅଡ଼ି ବସିଲି ଯାତରେ
ଜିଦି ଦେଖି ମୋର ହେଲା ଆସିବାର
ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ମୋ ସହିତରେ
ମୋର ହିତରେ ହେ । ୧୫ ।
ଥାଏ ବୋଉ ଫରମାସ
ଛୁଟି ହେଲେ ତୁମ୍ଭେ ଆସ
କେତେ ନୂଆ ବହି ଆଣ ମୋହ ପାଇଁ
ମୋ ମନ କରି ଉଲ୍ଲାସ
ଜୀବଜୀବେଶ ହେ । ୧୬ ।
ପୋଖରୀକୁ ସଙ୍ଗେ ନିଅ
ହାତରେ ଗୋଧୋଇ ଦିଅ
ମୁଁ କେବଳ ମୁଖେ ଦେଖଇ ଆନନ୍ଦ
କି ଆନନ୍ଦ ମୋଠୁଁ ପାଅ,
ହେ ପରପୁଅ ହେ । ୧୭ ।
ବହୁତ ବହି ଫିଟାଇ
କାହାଣୀ ଯାଅ ହେ କହି
ଶକୁନ୍ତଳା ଜୁଲିଏଟଙ୍କ ଚରିତ
କେଭେଁ ମୋ ଭୁଲା ନ ଯାଇ
ନିତେଇ ଭାଇ ହେ । ୧୮ ।
ହେଲା ଚଉଦ ବରଷ
ଜୀବନେ ମୋ ମଧୁମାସ
ତୁମ୍ଭ ହାତେ ମୋରେ ଦେବା ପାଇଁ ବାପା
କଲେ ଦିନେ ପରକାଶ
ବୋଉ ହରଷ ଯେ । ୧୯ ।
ତୁମ୍ଭେ ଇନ୍ଦୁ ସିନ୍ଧୁ ମୁହି
ହରଷ ମୋ ନୁହେ କହି
ଛୁଟିରେ ନ ଆସି ପାର ଯଦି କେବେ
ବିରହେ ହୁଏ ଯା ତାହି
କୁହା ନ ଯାଇ ହେ । ୨୦ ।
ଚକଟେ ମନ୍ଥେ ହୃଦୟ
ମନ ମୋ ହୁଏ ଅଥୟ
ବିହଙ୍ଗର ପକ୍ଷ ଦେବା ପାଇଁ ମୋରେ
ଧାତାରେ କରେଁ ବିନୟ
ମୁଁ ଅନୁନୟ ହେ । ୨୧ ।
ଆସ କେବେ ଯେବେ ସଖା
ନ ଦିଏ ପୂରା ମୁଁ ଦେଖା
ମନ ଥାଏ ଅଙ୍ଗେ ଅଙ୍ଗ ଯୋଡ଼ିବାକୁ
ଆଚରଣ ଲୋକଦେଖା
ପରାଣ ସଖା ହେ । ୨୨ ।
ପାନିଆଁ କରେ ମୁଁ ଘେନି
ସଜାଡ଼ୁ ଥିଲି ମୋ ବେଣୀ
ତୁମ୍ଭେ ପହଞ୍ଚିଲ କେହି ଥିଲେ ନାହିଁ
ଦଇବେ ମୁଁ ଏକାକିନୀ
ବେଶ ମୋହିନୀ ହେ । ୨୩ ।
ଆଉଜାଇ ମୋରେ ଉରେ
ପରଷି ଗଣ୍ଡ ଗଣ୍ଡରେ
ଭାଷିଲ ‘ନିରୁ’ରେ ଆହା ମୋ ଭୀରୁରେ
ଏତେ ଲୁଚା ପୁରି ମୋରେ
ଦୁଃଖେ ମୁଁ ମରେ ହେ । ୨୪ ।
ଲଲାଟେ ଚନ୍ଦନ ବିନ୍ଦୁ
ଉରସେ ତୁ ମୋର ଇନ୍ଦୁ
ପ୍ରେମରଚନାକୁ ବାଣୀ ତୁ ରେ ମୋର
ରୂପରେ ଶଶୀକୁ ନିନ୍ଦୁ
ପରାଣ ବନ୍ଧୁ ହେ ! । ୨୪ ।
ତୁ ପରା ମୋରେ ଛଇଳା
ଜୁଲିଏଟ ଶକୁନ୍ତଳା
ବର ଦିଅ ମୋରେ ହେବୁ ତୁ ମୋ ଉରେ
ପ୍ରେମ ବୈଜୟନ୍ତୀ ମାଳା
ପୀରତିଶୀଳା ହେ । ୨୬ ।
ତୁ ମୋର ମୁହିଁ ତୋହର
କର ଆଜି ଅଙ୍ଗୀକାର
ରାଜହଂସ ଗତି ଲାଜ ତୁ ବରଜ
ମୁଁ ପରା ତୋ ପରିଚାର
ସୁମନାବର ରେ । ୨୭ ।
ଉରେ ମୁଁ ତୁମ୍ଭ ଲତାର
କେତେ କିସ ଗଲି କହି
ସବୁର ମରମ ! – ଚରଣ ତଳର
ଦାସୀ ପଣେ ମୁଁ ଯୋଗାଇ
ଶରଣ ଦେହି ହେ । ୨୮ ।
ବାହୁ ବନ୍ଧନକୁ ଫେଇ
ଲପନେ ମୋର ଅନାଇ
ଭାସିଲ ନର ଛାର କେତେ ମାତର
ଦେବତା ହୋଇବେ ବାଇ
ତୋରେ ଅନାଇଁ ରେ । ୨୯ ।
ଚନ୍ଦନପୋଖରୀ ଜଳେ
ପଡ଼ୁଁ କୁମ୍ଭୀର କବଳେ
ସନ୍ତରିଣ ତୁମ୍ଭେ ବଞ୍ଚାଇଲ ମୋରେ
ଆଘାତ ସହି କପାଳେ
ମୋ ପାଇଁ ହେଳେ ହେ । ୩୦ ।
ଜୀବନ ଦେଇଛି ବିକି
ରଖ ହେ ପରିଚାରୀକି
ହେ ଜୀବଜୀବନ ରାଜସିଂହାସନ
ତୁମ୍ଭ ବିନୁ ଧିକି ଧିକି
ମୁଁ ସେ ସେବକୀ ହେ । ୩୧ ।
ପିଅରଙ୍କୁ ପୁଣି, କହିଛି ଜନନୀ
ତୁମ୍ଭେ ମୋ ହୃଦୟ ରାଣ
ସେ ଯେ ପାଷାଣ ହେ । ୩୨ ।
ହେ ମୋ ଗଭା ମଲୀଚୋର ।
ଦ୍ୱିତୀୟ ଜୀବନ ମୋର
ଆସୁଛି ସଂକଟ ଆସ ମୋ ନିକଟ
ବତାଇଣ ଦିଅ କର
ପରାଣେଶ୍ୱର ହେ । ୩୩ ।
ହୋଇବି ଜନକଦ୍ରୋହୀ
ଦୋଚାରୁଣୀ ହେବି ନାହିଁ
ଆସ ପ୍ରିୟତମ, ହର ଚିନ୍ତାମମ,
ଦୁଃଖିନୀ, ମୋ ସମ ନାହିଁ
କି କହିବଇଁ ହେ । ୩୪ ।
ଜମିଦାର ଘର ଦାସୀ
ବିଲୋକି ମୋ ଶୋଭାରାଶି
ଜମିଦାର ସୁତ, ଭାଗ୍ୟବନ୍ତ ଭାଷି
ହରଷେ ଯାଆନ୍ତି ଭାସି
ନବବୟସୀ ହେ । ୩୫ ।
ଜମିଦାରେ ଲେଖିବଇଁ
ପିଅରେ ଦେବି ଜଣାଇ
ହୋମ ଘିଅ ନୁହେ କୁକୁର ଆହାର
କୁକୁର କାହିଁକି ବାଇ ?
ହା ମୋ ନିତାଇ ହେ ! । ୩୬ ।
ଦୁଃଖବାଟେ ପଦ ଚାଳି
ସୁଖେ ଦେଲି ଜଳାଞ୍ଜଳି
ଜୀବନଦୋସର ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ ମୋର !
ଆସ ମୋ ରଙ୍କ ସଙ୍ଖାଳି !
ମୁଁ ତୁମ୍ଭ ବାଳୀ ହେ ! । ୩୭ ।
ଭାଷିଥିଲ ଦିନେ ମୋରେ
ଜନମ ତୁମ୍ଭ ମହୀରେ
ମୋହରି ଅଙ୍ଗର କବଚ ହେବାକୁ,
ଥିବ ତା ତୁମ୍ଭ ମନରେ
ଝୁରି ତା ମରେଁ ହେ ! । ୩୮ ।
ଦୂଷଣ ଘୋଷଣ ବାଜୁ
ଲାଜ ବନ୍ଧ ପଛେ ଭାଜୁ
ନିରୂପମା ନାରୀ ନୋହିବ ଦୋଚାରୀ
ପିତା ତା ପଛେ ଗରଜୁ
ବାଧା ସରଜୁ ହେ ! । ୩୯ ।
ତଟିନୀ ତେଜିବ ଗିରି
ସିନ୍ଧୁକୁ ଯିବ ବାହାରି,
ଗିରି ତରଜନ ସିନା ଅକାରଣ
ରୋଧି ହୁଏ କି ତା ବାରି ?
ନାରୀ ତା ସରି ହେ ! । ୪୦ ।
ପାଳିବି ପତିବରତ
ବୁଝିବେ ମୋ ଲୋଭୀ ତାତା,
ଏ ଦେହ ତାହାର ଯାହାକୁ ଅନ୍ତର
ହୋଇଛି ଇଚ୍ଛାରେ ଦତ୍ତ
ଜାଣ ନିୟତ ହେ ! । ୪୧ ।
ମୋ ନିରାନନ୍ଦ ଆନନ୍ଦ !
ଆସ ମୋର ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ !
ମୋ ପତିବରତ ପୃଥ୍ୱୀରାଜବତ
ରଖ ଦେଖୁ ଜୟଚାନ୍ଦ
ଦୁର୍ଜନ ମନ୍ଦ ହେ ! । ୪୨ ।
ହୋଇଛି ବୟସ ମୋର
ଆଇନକୁ ନାହିଁ ଡର
ପ୍ରେମ ଯୋଗୀ ପ୍ରେମ-- ଯୋଗୀଆଣୀ ସାଜି
ସମାଜେ ଦେବା ଉତ୍ତର
ସଂକଳ୍ପ ମୋର ହେ ! । ୪୩ ।
ମୁକୁଳା ଆକାଶ ତଳେ
ଅମା ମହୀରୂହ ମୂଳେ
ଉରେ ତୁମ୍ଭ ମୁଁ ଆଉଜି ଠିଆ ହେଲେ
ଶଚୀଭୂତି ପାଦତଳେ
ଜାଣେଁ ମୁଁ ଭଲେ ହେ ! । ୪୪ ।
ଚିତ୍ତ ଥରେ ନେଲେ ଚୋର
ସଂସାରେ ଥାଏ କି ଡର ?
ସଂଯୁକ୍ତା ସମାନ ମୁହିଁ ଭୀତିହୀନ
ପୃଥ୍ୱୀରାଜ ହୁଅ ମୋର
ହୃଦତସ୍ମର ହେ ! । ୪୫ ।
ପଥ ଚାହିଁ ଅଛି ବସି
ଆସ ମୋ ମାନସ ଶଶୀ !
ନିଆଶା ସରିତେ ତରଣୀ ବୁଡ଼ୁଛି
ନିରୂପମା ଯାଏ ଭାସି
ଉଦ୍ଧର ଆସି ହେ ! । ୪୬ ।
୧ । ଲେଖିବାର-ଲେଖିବା ନିମନ୍ତେ; ଦଇବଦଉଡ଼ି-ଭାଗ୍ୟ (ଦଇବ ଦଉଡ଼ି ମଣିଷ ଗାଈ, ଯେଣିକି ଟାଣିଲେ ତେଣିକି ଯାଇ) ।
୨ । ନିଦାରୁଣ-ନିର୍ଦ୍ଦୟ; କୋଳମଣ୍ଡନ-ଭାର୍ଯ୍ୟା ।
୪ । ଲଲାଟ ପଟେ ମୋ ଗାର-ମୋ କପାଳରେ ଲେଖା ।
୫ । ମଦ ମାଂସର ସଂଗିନୀ-ଜମିଦାର ପୁଅ ମଦ, ମାଂସ ଖାଏ-ତା ସଙ୍ଗକୁ ମୋତେ ଭୋଗ ସାମଗ୍ରୀ ବନାଇବ । ପିତା କରଣୀ—ବାପଙ୍କ କୀର୍ତ୍ତି ।
୬ । ଦୂରନ୍ତ-ଅତ୍ୟାଚାରୀ, ନିଷ୍ଠୁର
୭ । କନକ-ସୁନା ।
୮ । ପରାଣ କରିଛି ପଣ-ମୁଣ୍ଡରେ ପାଣି ଛଡ଼ାଇ ଦେଇଛି ।
୯ । କରଲିପି – ହାତର ଚିଠି; ତନ-ଦେହ ।
୧୦ । ଆଶ୍ୱାସ-ଦମ୍ଭ ।
୧୧ । ଲଢ଼ାଇ-ଲତା ଭଳି ଆଉଜି ।
୧୪ । ସାରଣୀ-ଖେଳର ନଟୁ ।
୧୫ । ଅଡ଼ି ବସିଲି-ଜିଦ୍ ଧରିଲି ।
୧୬ । ଫରମାସ-ବରାଦ ।
୧୮ । ଶକୁନ୍ତଳା-କାଳିଦାସଙ୍କ ପ୍ରଣୟିନୀ ନାୟିକା; ଜୁଲିଏଟ-ସେକ୍ସ ପିଅରଙ୍କ ପ୍ରଣୟିନୀ ନାୟିକା ।
୧୯ । ମଧୁମାସ – ବସନ୍ତକାଳ ।
୨୦ । ତାହି ହେବା-ନିଆଁ ଧାସରେ ସିଝିବା ।
୨୧ । ବିହଙ୍ଗ-ପକ୍ଷୀ; ଚଢ଼େଇ ।
୨୨ । ଲୋକ ଦେଖା-ଲୋକଙ୍କୁ ଦେଖାଇ ହେବାକୁ ଲୁଗୁ ।
୨୫ । ଲଲାଟେ-କପାଳରେ; ଉରସେ-ଛାତିରେ; ଇନ୍ଦୁ-ଚନ୍ଦ୍ର; ପ୍ରେମରଚନାକୁ ବାଣୀ-ମୋତେ ପ୍ରୀତିବିଦ୍ୟା ଦେବାକୁ ସରସ୍ୱତୀ ।
୨୬ । ବୈଜୟନ୍ତୀ ମାଳା-ବିଜୟର ହାର ।
୨୭ । ପରିଚାର-ସେବକ ।
୨୮ । ଦେହ-(ସଂସ୍କୃତ) ଦିଅ ।
୩୨ । ହୃଦୟରାଣ-ମନର ରାଜା ।
୩୮ । କବଚ-ସାଞ୍ଜୁ ।
୩୯ । ଦୂଷଣ ଘୋଷଣ-ନିନ୍ଦା ।
୪୦ । ତଟିନୀ-ନଈ; ଗିରି-ପର୍ବତ; ସିନ୍ଧୁ-ସମୁଦ୍ର ।
୪୨ । ପୃଥ୍ୱୀରାଜ-ଜୟଚାନ୍ଦ- ଜୟ ଚାନ୍ଦଙ୍କ ଝିଅ ସଂଯୁକ୍ତା ମନେ ମନେ ପୃଥ୍ୱୀରାଜଙ୍କୁ ବରଣ କରିଥିଲେ କିନ୍ତୁ ଜୟଚାନ୍ଦ ପୃଥ୍ୱୀରାଜଙ୍କୁ ସଂଯୁକ୍ତାଙ୍କ ସ୍ୱୟମ୍ୱରକୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ ନ କରି ତାଙ୍କୁ ଅପମାନ ଦେବା ପାଇଁ ତାଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତିକୁ ଦ୍ୱାରପାଳ ରୂପେ ଥାପି ଦେଇଥିଲେ । ପୃଥ୍ୱୀରାଜଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ବେକରେ ସଂଯୁକ୍ତା ମାଳ ଦେଲେ ଏବଂ ପୃଥ୍ୱୀରାଜ ଲୁଚି ରହିଥିବା ସ୍ଥାନରୁ ଆସି ସଂଯୁକ୍ତାଙ୍କୁ ଘୋଡ଼ାରେ ବସାଇ ଘେନିଯାଇଥିଲେ ।
୪୪ । ଶଚୀଭୂତି-ଇନ୍ଦ୍ରାଣୀଙ୍କ ସମ୍ପଦ ।
(ରାଗ-କାମୋଦୀ)
ଉତ୍କଳେ ନିରାନନ୍ଦ କରି ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦ !
ତ୍ରିଦିବେ ଯାଇଛି ବାହାରି
ତେଜି ବ୍ୟୋମବିହାରି ମହାବ୍ୟୋମରେ ଘର
କରି ରହିଛି ବ୍ୟୋମଚାରି
ହେ ଶୂରମଣି !
ହରାଇ ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ଉତ୍କଳ
ନୟନୁ ନିଗାଡ଼ଇ ଜଳ,
ସ୍ମୃତିପୂଜା ବାସରେ ପ୍ରସନ୍ନ ମାନସରେ
କ୍ଷଣକ ଲାଗି ଅବତର
ହେ ବ୍ୟୋମଚାରି !
ଏ ଜାତି ନାହିଁ ମରି ସୁପ୍ତ କେଶରୀ ସରି
ଅଛି ନିର୍ବେଦ ଭାବ ଭଜି
କଏ ଏହା ପ୍ରମାଣ କରି ମହାପ୍ରୟାଣ
ଶୂରକାଙ୍କ୍ଷିତ ଭୂତି ଅର୍ଜି
ହେ ଧୀରମଣି !
ଶହୀଦ ମଧ୍ୟେ ଗଣ୍ୟ ହୋଇ
ଉତ୍କଳ ସମ୍ମାନ ବଢ଼ାଇ
ଅକାଳରେ ଶ୍ମଶାନ କଲ ଯାହା ବରଣ
ଦହେ କେବଳ ହୃଦ ତାହି
ହେ ଧୀରମଣି !
ଦରିଦ୍ର ଦୁଃଖ ଦେଖି ଆର୍ଦ୍ର କରିବା ଆଖି
ଅକୁଣ୍ଠ ଚିତ୍ତେ ଦେବା ଦାନ
ଦୁର୍ଲ୍ଲଭ ଗୁଣାବଳୀ ଥିଲା ତୁମ୍ଭର ବୋଲି
ଜୀବନ ତୁମ୍ଭର ମହାନ
ହେ ବୀରୋତ୍ତମ !
ତୁମ୍ଭ ସୁଗୁଣ ମୁଗ୍ଧ ଦେଶ
ପ୍ରୟାଣେ ତୁମ୍ଭ ହା-ହୁତାଶ
ଜାଳି ବରଷସାରା ଡାକଇ ଆଜି ପରା !
ଘେନ ଶରଧା ସୁମନସ
ହେ ବୀରୋତ୍ତମ !
ବିଶ୍ୱେ ସବୁ ନଶ୍ୱର କୀରତି ଅନଶ୍ୱର
କୀରତି ଦେହେ ଆୟୁଷ୍ମାନ
ହୋଇ ରହିବ ବୀର ଚନ୍ଦ୍ରମା ଦିବାକରା
ମଣ୍ଡିବେ ଯାବତ ଗଗନ
ହେ ଶୂରବର !
ଶଉର୍ଯ୍ୟ ବୀର୍ଯ୍ୟ ପରମ୍ପରା
ରଖି ଅକ୍ଷୁର୍ଣ୍ଣ ବୀରଧରା
ବୋଲାଉ ପୂର୍ବପରି ଜନ୍ମ ଭୂମି ଆମ୍ଭରି
ବରଷ ଏ ସଦିଚ୍ଛା ଧାରା
ହେ ଦିବବାସି !
ଦୁର୍ଘଟଣାରେ ମୃତ ଉତ୍କଳର ପ୍ରଥମ ଉଡ଼ାଜାହାଜ ଚାଳକ କୁମାର ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦ ଭୂୟାଁଙ୍କ ସତୀଚଉରା ଶ୍ମଶାନ ସମାଧି ସ୍ଥାପନ ଉପଲକ୍ଷେ ରଚିତ ।
୧ । ମହାବ୍ୟୋମ-ସ୍ୱର୍ଗ, ବ୍ୟୋମଚାରୀ-ଆକାଶ ବିହାରୀ; ଅବତର-ସ୍ୱର୍ଗରୁ ଓହ୍ଲାଇ ଆସ ।
୨ । ନିର୍ବେଦ ଭାବ – ନିଶ୍ଚଳ ଭାବ, ଶହିଦ-(ଯାବନିକ ଶବ୍ଦ)—ମହତ କାର୍ଯ୍ୟରେ ପ୍ରାଣ ଦେଉଥିବା ବ୍ୟକ୍ତି । ଆର୍ଦ୍ର-ଓଦା;
୩ । ସୁମନସ-ଫୁଲ, ନଶ୍ୱର-ଅସ୍ଥାୟୀ ।
(ରାଗ-ରସକୁଲ୍ୟା)
ପ୍ରାଣ-ପ୍ରଚୁରତା ଏ ଦେଶେ ଆଉ
ନାହିଁଛି ନିୟତି ସାଧିଛି ଦାଉ,
ଜଡ଼ତା-ଅଜ୍ଞାନ-ଘନ-ଅନ୍ଧାର
ଘୋଟିଛି ଏ ଦେଶେ ଚଉଦିଗର ଯେ
ପ୍ରାଣେ କାହିଁ ପ୍ରଫୁଲ୍ଲତା ଯେ ?
କଣ୍ଠରୁ ଛୁଟିବ ସଙ୍ଗୀତର ଉତ୍ସ
ଦେଇ ଆନନ୍ଦର ବାର୍ତ୍ତା ଯେ । ୧ ।
ଗଡ଼ ବାରବାଟୀ ଉନ୍ନତ ଶିର
ଭୂଲୁଣ୍ଠନେ ଆଜି କି ନାରଖାର !!
କାପୁରୁଷ ପଦ ବୀର ମାଟିରେ
କରି କଳୁଷିତ କାତୀ ଛାତିରେ ଯେ
ମାରିଦିଏ ଉତ୍କଳୀର ଯେ
ଶଉର୍ଯ୍ୟ–ମୟୁଖ ଯାଇଛି ଉଭେଇ
ଥିଲା ଯା ଜଳସ୍ଥଳର ଯେ । ୨ ।
ଭଞ୍ଜ ଦୀନକୃଷ୍ଣ କର ପରଶେ
ବାଣୀବୀଣା ସର୍ଜିଥିଲା ଯେ ରସେ
କବିରବି ଆଦି ସେ ରସପୂରେ
ଭସାଇଲେ କୁଟୀ ସଉଧପୁରେ ଯେ
ତା ସମାନ ରସ କାହିଁ ହେ ?
ନବଯୁଗ କର୍ଣ୍ଣ-- ରସାୟନ ହେବ
ଶୁଣିବେ ଭଉଣୀ ଭାଇ ଯେ ? । ୩ ।
ଗାଉଛି ଉତ୍କଳ ପରସଙ୍ଗୀତ
ନ ଜାଣୁଛି ନିଜେ ନିଜର ବିତ୍ତ,
ସେ କାଳ ବିପଞ୍ଚୀ ଏ କାଳ ତାନ
ଯୋଗ ବିନା ଧନୀ ହାରୁଛି ମାନ
ଛନ୍ଦ କଳ୍ପତରୁ ତଳେ ଯେ
ରହି ରସକ୍ଷୁଧା ନ ମେଣ୍ଟୁଛି ତାର
ଭାଗ୍ୟେ ବଳିବ କେ ବଳେ ଯେ ? । ୪ ।
ଗାଅ ବାଣୀସୁତେ ! ବୀରସଙ୍ଗୀତ
ବୀର ମେଦିନୀ ଏ ହେଉ ସ୍ପନ୍ଦିତ;
ପ୍ରାଚୀନ ଛନ୍ଦରେ ବିଶ୍ୱଭାବନା
ଢାଳି ଗାଅ କରି ଉତ୍ପୁଲ୍ଲ ମନା ! ଯେ
ମଧୁଧାରା ବିଶ୍ୱେ ସିଞ୍ଚ ହେ
ଅନାଗତ ବଂଶଧରଙ୍କ ପାଇଁ କି
ଗୁରୁ ଗଉରବ ସଞ୍ଚ ହେ । ୫ ।
୧ । ପ୍ରାଣ ପ୍ରଚୁରତା-ଉତ୍ସାହ, ଉନ୍ମାଦନାଦି ଜୀବନ ପରିଚାୟକ ଗୁଣର ଯଥେଷ୍ଟତା; ଦାଉ ସାଧିଛି-ଅକସ ସାଧିଛି ।
୨ । ଭୂଲୁଣ୍ଠନେ ଭୂଇଁରେ ଲୋଟିବାରୁ, ଶୌର୍ଯ୍ୟମୟୁଖ-ବୀରତ୍ୱର ଆଭା ।
୩ । ଭଞ୍ଜ ଉପେନ୍ଦ ଭଞ୍ଜ, ଦୀନକୃଷ୍ଣ-ଦୀନକୃଷ୍ଣ ଦାସ; ପୂର-ସ୍ରୋତ କୁଟୀ-କୁଟୀର; ସୌଧ-ପକ୍କା, କର୍ଣ୍ଣରସାୟନ-କାନର ପ୍ରିୟ ।
୪ । ସେ କାଳ ବିପଞ୍ଚୀ ଏକାଳ ତାନ – ଏଠାରେ ଅର୍ଥ ପ୍ରାଚୀନ ସହିତ ନବୀନର ସମାବେଶ; ଛନ୍ଦକଳ୍ପତରୁ-ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରାଚୀନ ସାହିତ୍ୟରେ ଅଗଣିତ ଛନ୍ଦ ରହିଛି; ତେଣୁ ତାର ଏ ନାମ ।
୫ । ଅନାଗତ – ଜନ୍ମ ହୋଇ ନ ଥିବା ।
(ରାଗ-ରସକୁଲ୍ୟା)
ଦୁଃଖିନୀ ଓଡ଼ିଶା ଦୁଃଖ ସଙ୍ଖାଳି !
ସାହିତ୍ୟ ଆରାମ ନବୀନ ମାଳି !
ନବୋଦିତ ଯୁବକୁଳ ଚନ୍ଦ୍ରମା !
କାହିଁଗଲ ସର୍ଜି ଅକାଳେ ଅମା
ବନ୍ଧୁ ନୃସିଂହ ଚରଣ ହେ !
କେଉଁ ରାଇଜରେ ଛପାଇଲ ମୁହିଁ
ଦେଇ ଏ ଗୁରୁ କଷଣ ହେ ? । ୧ ।
ପାଷାଣେ ପିହିତ ଜନନୀ ହିଆ
ବୋଲି ସିନା ହାଦେ ସହିଲା ଏହା,
କେତେ ଆଶା କେନ୍ଦ୍ର କରି ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ
ପୋଷିଥିଲା ଭାଙ୍ଗି ଦେଇ ତା ବୁକୁ
କଲ ଅକାଳ ପ୍ରୟାଣ ହେ
ଉତ୍କଳ ଗୌରବ-- ମନ୍ଦିରରେ ତୁଚ୍ଛ
କରି ନିଜ ଉଚ୍ଚ ସ୍ଥାନ ହେ । ୨ ।
ବିଲାତରୁ ଫେରି ତ୍ୟାଗର ପଥ
ଗମିବାକୁ କରି ବସିଲ ବ୍ରତ
କରି ନିରନ୍ତର ଜନନୀ ସେବା
ଦେଖାଇଲ ଦେଶେ ଯା କରେ ଯୁବା
ଜାତିର ମୁକତି ପାଇଁ ହେ
ସୁଖେ ଜଳାଞ୍ଜଳି ଭୋଗେ ଜଳାଞ୍ଜଳି
ଧନ-ଗାରିମା ହଜାଇ ହେ । ୩ ।
ଆଡ଼ମ୍ୱର ଜାଣି ନ ଥିଲ ଲବେ
ଗରବ ତ ରଖି ନ ଥିଲା ଯେବେ
କାନ୍ତସ୍ମିତେ ସଦା ଆଲୋକି ମୁଖ
ଭାଷିଗିର ଦେଇ ନାହିଁ କି ସୁଖ !!
ଯେ ଜାଣିଥିଲା ତୁମ୍ଭଙ୍କୁ ହେ
ଅକାଳରେ ଚଳି ଯାଇ ବନ୍ଧୁବର !
ଶେଳେ ବିନ୍ଧିଲ ତା ବୁକୁ । ୪ ।
ନବୀନା ଅବଳା ମୁଖୁଁ ସିନ୍ଦୁର
ପିତା-ଡାକ ରସନାରୁ ଶିଶୁର
ଘେନି ଯିବା ବନ୍ଧୁ ! କେଡ଼େ ପରୁଷ
ଶ୍ୱଶୁର-ଦମ୍ପତୀ କଲେ କି ଦୋଷ ହେ
କି ଦୋଷେ ଦୋଷୀ ଏ ଦେଶ ହେ ?
ସେ ଦେଶକୁ ଗଲ ନ ଫେରିଛି ଯହୁଁ
କାଳେ କାଳେ ତ ସନ୍ଦେଶ ହେ । ୫ ।
ଯହିଁ ତହିଁ ଥାଅ ହେ ଗୁଣିବର ।
ଝୁରୁଥିବୁଁ ସିନା ଗୁଣ ତୁମ୍ଭର !!
ଦଇର୍ଘେ ଜୀବନ ନୁହଇ ମପା
ମାପକାଠି ସିନା ତା ଗଭୀରତା
ତହିଁ ହୋଇ ପରିମିତ ଯେ
ଯାହା ବୋଲି ତୁମ୍ଭ ଜୀବନ ଆଭାସେ
ତାରେ ବକ୍ଷ ଆମ୍ଭ ସ୍ଫୀତ ଯେ । ୬ ।
ମରଣ ପରଦା ଏ ପଟେ ରହି
ଶରଧା ଅଞ୍ଜଳି ଟେକୁଛି ଭାଇ !
ଭାଜିଗଲା ପରି ଦକ୍ଷିଣ କର
ହୁଏ ପରତୀଏ ବିୟୋଗେ ତୋର ରେ
ଜୀବନ ସଉଦା ମୋର ରେ
ସରିଗଲା ଯାଏଁ ଭାଇ ନୃସିଂହ ରେ
ସ୍ମୃତି ହୃଦେ ତିନିଗାର ରେ । ୭ ।
କବିଙ୍କର ସୁନାମଧନ୍ୟ ଯୁବକ ବନ୍ଧୁ, କବିଙ୍କ ସହିତ ମିଶି Greater Utkal League (ବୃହତ୍ତର ଉତ୍କଳ ସଂଘ) ଗଢ଼ି ତହିର ସଭାପତି ହୋଇଥିଲେ ।
୧ । ଆରାମ-ବଗିଚା ।
୨ । ତୁଚ୍ଛ-ଶୂନ୍ୟ ।
୪ । କାନ୍ତ-ମନୋହର ।
୫ । ନବୀନାଅବଳା-ଯୁବତୀ ଭାର୍ଯ୍ୟା; ରସନା-ଜିଭ; ପାଟି, ପରୁଷ-କଠୋର-ନିର୍ଦ୍ଦୟ; ଶ୍ୱଶୁର-ଦେୱାନ୍ ବାହାଦୁର ଲକ୍ଷ୍ମୀଧର ମହାନ୍ତି, ସନ୍ଦେଶ-ଖବର ।
୬ । ସ୍ଫୀତ-ଫୁଲିଥିବା ।
ଢୁଲାଇଛି ଗାଢ଼ ନିଦେ ଏଥି ସ୍ୱାଧୀନତା
ମୂକ ଏଥି ଆହା କେତେ ଗଉରବ ଗାଥା !
ଏହୁ ପଥେ ହେ ଉତ୍କଳି ! ଯାଅ ଯେହୁ ଚଳି
ଜାଣ ଦଳୁଅଛ ପଦତଳେ କେଉଁ ଧୂଳି ? । ୧ ।
ସ୍ୱାଧୀନ ଓଡ଼ିଆ ଜାତି ଧମନୀ ଶୋଣିତ –
ଆସାରେ ଏ ଧୂଳି ଭାଇ ! ହୋଇଛି ଧଉତ;
ଉତ୍କଳର ଗଉରବ ମଶାଲ ଆଲୁଅ
କଳାପାହାଡ଼ର ହାତେ ଭଜି ଅଛ ଲୟ । ୨ ।
ସ୍ୱାଧୀନତାଦେବୀଙ୍କର ରମ୍ୟ ନିକେତନ
ନବତଳ ଦୁର୍ଗ ଆଜି ନିଶାର ସପନ;
ଗତ ବିଭବର ମୂକ ସାକ୍ଷୀ ଅସହାୟ
ଠିଆ ଭଙ୍ଗା ଗଡ଼ଦ୍ୱାର ପ୍ରହରୀ ପରାୟ । ୩ ।
ଯେଉଁ ପରିଖାର ଜଳ ପ୍ରାଚୀର ଆରୋହୀ
ସୈନ୍ୟଙ୍କର ପ୍ରତିବିମ୍ୱ ଥିଲା ଦିନେ ବହି
କ୍ଷେତ ହୋଇ ସହେ ସେହୁ ଲଙ୍ଗଳର ଗାର
ବେଦନା ଦେଖାଏ ଅବା ଚିରାଇଣ ଉର !! । ୪ ।
ଉତ୍କଳ ନରେଶଙ୍କର ଇଚ୍ଛି ପରସାଦ
ଆଣି ଉପଦଉକନ ମଣ୍ଡି ଏ ପ୍ରାସାଦ
କେତେ ଯେ ବିଦେଶୀ ରାଜଦୂତେ ସ୍ୱଦେଶର
ଧ୍ୱଜା କଲେ ଅବନତ ତା ତ ଅସୁମାର । ୫ ।
ଦୁର୍ଗେଶ ବିଜୟବାଦ୍ୟେ ଏ ଦୁର୍ଗ ପ୍ରାଚୀର
କେତେ କେତେ ବାର ଦେଇନାହିଁ ପ୍ରତିଗିର !!
ରାଜକୁଳଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କର ହୁଳହୁଳି ନାଦ
ସୂଚାଇ ନାହିଁ ବା କେତେ ବିଜୟର ମୋଦ !! । ୬ ।
ଦୃତ ବହୁଦିନୁଁ ସବୁ କାଳର ପ୍ରଭାବେ,
ଅତୀତର ଗାଥା ଝିଲ୍ଲୀ ଭଣଇ ଆରାବେ,
ବାରବାଟୀ ଲୋତକରେ ଲୋତକ ମିଳାଇ
କାନ୍ଦିନାହିଁ ଯଦି ବାରେ କାନ୍ଦ ଆଜି ଭାଇ ! । ୭ ।
୨ । ଆସାର-ଅସରା, କଳା ପାହାଢ଼-ବଙ୍ଗଳା ନବାବଙ୍କ ଜ୍ୱାଇଁ ଓ ସେନାପତି-ଓଡ଼ିଶାର ସ୍ୱାଧୀନତା ତାହାରି ଦ୍ୱାରା ଲୁପ୍ତ ହୋଇଥିଲା ।
୩ । ନବତଳ ଦୁର୍ଗ-ବାରବାଟୀ ଦୁର୍ଗ ନଅ ମହଲା କୋଠା ଥିଲା ।
୪ । ପରିଖା-ଗଡ଼ଖାଇ; ପ୍ରତିବିମ୍ୱ-ଛାଇ; କ୍ଷେତ ହୋଇ-ବାରବାଟୀର ଗଡ଼ଖାଇରେ ଏବେ ଧାନକ୍ଷେତ ହୋଇଅଛି ।
୫ । ପ୍ରସାଦ-ଅନୁଗ୍ରହ; ଉପଢୌକନ-ଭେଟି; ଅସୁମାର-ଅଗଣିତ ଯାହାର ସୁମାରି ନାହିଁ ।
୬ । ଦୁର୍ଗେଶ-ବାରବାଟୀ ଦୁର୍ଗର ଅଧିପତି ଓଡ଼ିଆ ସମ୍ରାଟ; ଏ ଦୁର୍ଗ ପ୍ରାଚୀର.....ସମ୍ରାଟ ବିଜୟ କରି ଫେରିଲା ବେଳକୁ ତାଙ୍କ ବିଜୟୀ ଥାଟର ବାଦ୍ୟ ସଙ୍ଗକୁ ବାରବାଟୀ ଦୁର୍ଗର ପାଚିରୀ ଉପରୁ ନହବତ୍ ବାଜି ଉଠୁଥିଲା; ରାଜକୁଳ ଲକ୍ଷ୍ମୀ....ରାଣୀହଂସ ମାନଙ୍କର ।
୭ । କାଳର ପ୍ରଭାବେ-ସମୟର ଗତିରୁ; ଝିଲୀ-ଝିଙ୍କାରୀ ପୋକ । ଭଣଇ-କହେ; ଆରାଜ-ରବ, ଶବ୍ଧ ।
(ଚମ୍ପୁ ଫ ଗୀତ ବୃତ୍ତରେ)
ବରଷକ ଥରେ ଡାକୁଛୁଁ ସନ୍ତାନେ ଆସ ଆସ ଅବତରି
ଅଶେଷ ବିଭବ ପୂଜା ପାଇଁ ତବ ସାଜିଅଛି ଧରା ନାରୀ
ମା ଭାରତି ! କରୁଣା ନ କରି ଊଣା
ଭଞ୍ଜ-ରାଧାନାଥ-ଦେଶେ ଆଉ ବାଭେ ବାଅ ଉନ୍ମାଦିନୀ ବୀଣା । ୧ ।
ବିଶ୍ୱ-ଭାବାନିଳ-ତରଙ୍ଗ ଯେ ଆଜି ଖେଳ ବୁଲୁଛି ଅମ୍ୱରେ
ସାରସ୍ୱତ ବନେ ନିମ ପାଲଟୁଛି ଚନ୍ଦନ ସେ ମଳୟରେ
ମା ଭାରତି ! ତବ ଅନୁକମ୍ପା ବିନା
କବି-କଞ୍ଜବନ ଏ କଳିଙ୍ଗ ଧରା ହୋଇ ଋଦ୍ଧିମତୀ ଦୀନା । ୨ ।
ହୀନାନୁକରଣ ଯାଉ ଅପସରି ପ୍ରାଚୀନୁଁ ଆହରି ସାର
ମିଶାଇ ନବୀନ ତୁମ୍ଭରି ପୂଜନ ପାଇଁ ସଜାଡ଼ ସମ୍ଭାର
ମା ଭାରତି ! ଧନ୍ୟ ହେଉ ଏହୁ ଦେଶ
ଦୁର୍ଗତି ଶିଶିର କାଳ ଅନ୍ତେ ଫେରୁ ଉନ୍ନତି-ମାଧବ-ମାସ । ୩ ।
କଳାର ବିପଣୀ ଧନ୍ୟ ହେଉ ତାର ସାହିତ୍ୟ ହେଉ ଅତୁଳ
ହେ ବାଣୀ ବରଦେ ! ହେ ମାତଃ ସାରଦେ ! ସବୁରି ତ ତୁମ୍ଭେ ମୂଳ
ମା ଭାରତି ! ହୋଇ କଳାକିରୀଟିନୀ
ବିଶ୍ୱ ସମାଜରେ ନୁଆଇଁବ ମଥା କେତେ କଳିଙ୍ଗ ଜନନୀ ? । ୪ ।
୨ । କଞ୍ଜବନ-ପଦ୍ମବନ; ଋଦ୍ଧିମତୀ-ବିଭବଶାଳନୀ ।
୩ । ପ୍ରାଚୀନୁଁ-ପ୍ରାଚୀନ ସାହିତ୍ୟରୁ, ନବୀନ-ନୂଆ ଭାବଧାରା; ମାଧବ (ମଧୁ+ଅ) ବସନ୍ତ ।
(ରାଗ-କାମୋଦୀ)
“A cup of wine, a book of verse and the singing beside me
in the wilderness And the wilderness is Paradise enom”
Omar Khyyam
(୧)
ସୁମନା ଶୋଭାଧାମ ସୁମନସ ଆରାମ
କବିର ସଂଖାଳି ଏ ଦୁଇ,
ଦିନ-ମଣି-ବିହୀନ ମହୀ ସମାନ ହୀନ
କବି-ଜୀବନ ଯା ନ ଥାଇ ଯେ
ମନୋରମା---
କଣ୍ଠ ବାଜେଣୀ ବୀଣା ସରି
ଯେ ପୁରେ ନ ତୋଳେ ଲହରୀ
ଯେ ପୁରର ଆରାମ ନୋହେ ସୁମନ ଧାମ
ତା କବି-କବରର ସରି ଯେ
ନୋହେ ମିଛ ।
(୨)
କମଳା ନନ୍ଦନଙ୍କ ଭାଗ୍ୟର ନୋହେ ରଙ୍କ
କବି; ତା କୁଟୀରେ ପ୍ରାପତ
ହୁଏ ସକଳ ଶିରୀ ଏ ଦୁଇ ଘେନି କରି
ନ ଇଚ୍ଛେ ଧନପତି ବିତ୍ତ ସେ
ଗର୍ବେଶ୍ୱର,
ନୀରୋଗ ବପୁ, ଅପ୍ରବାସ,
ଆୟୁଷ ମାତ୍ର ତା ପ୍ରୟାସ
କୃପା କଲେ ବିଧାତା କାହିଁ କବିର ଚିନ୍ତା ?
ନୃପେ ରଚଇ ଉପହାସ ସେ
ବାଣୀସୁତ ।
(୩)
ଦେଲେ ଆନ ଆଶିଷ କବି ମଣଇ ବିଷ
ସେ ମାତ୍ର ଶୋଭାର ଭିକାରୀ
ସୁମନ, ସୁମନାରେ ଯେ ଶୋଭା ଅଛି ତାରେ
ଏ ମରଧାମେ କିସ ସରି ସେ ?
ଆନଭୂତି
ବାଞ୍ଛିଲେ ହୋଇବ ଆନନ୍ଦ ?
କରେ ପାଇଛି ସେ ଚା ଚାନ୍ଦ
ଜାଣଇ ସେ ଶୋଭାର ସରଣୀ ଗମିବାର
ଫଳ ପ୍ରାପତି ଭୂମାନନ୍ଦ ସେ
ଶୋଭାଜୀବୀ ।
୧ । ସୁମନା-ରମଣୀ; ଶୋଭାଧାମ-ଶୋଭାମୟୀ; ସୁମନସ-ଫୁଲ; ଆରାମ-ବଗିଚା; ଦିନମଣି-ସୂର୍ଯ୍ୟ; ବାଜେଣୀ-ବାଜୁଥିବା, କବରି-ସମାଧି ।
୨ । କମଳାନନ୍ଦନ-ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କ ବରପୁତ୍ର; ଧନପତି-କୁବେର; ଗର୍ବେଶ୍ୱର-ସର୍ବୋତ୍ଫୁଲ୍ଲ; ବପୁ-ଦେହ; ପ୍ରୟାସ-ଅଭିଳାଷ ।
୩ । ଭୂତି-ସଂପଦ; ସରଣୀ-ବାଟ; ଭୁମାନନ୍ଦ-ପ୍ରଚୁର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଆନନ୍ଦା ।
ରାଗ-ଦକ୍ଷିଣ କାମୋଦୀ, ତାଳ ଆଠତାଳି
(ଶ୍ୟାମ ନାଗର ହେ ! ଏ ବେଶ ହୋଇବ ନାହିଁ -ବୃତ୍ତରେ)
ମାତଃ ! ଭାରତି ଗୋ ! ଏ ଦେଶେ କରୁଣା କର
ବଲ୍ଲକୀ କରେ ମା ! ତ୍ରିଦିବ ଧାମରୁ ମଧୁମାସେ ଅବତର । ଘୋଷା ।
ତୁମ୍ଭରି କରୁଣା ହେବାରୁ ମା ! ଊଣା
ଉନ୍ନତ ମଉଳି ତାର
ଅବନତ ଆଜି ଯାଇଛି ଟି ଭାଜି
ହେମ-କିରୀଟ ଶିରର । ୧ ।
ସ୍ଫୁରୁ କଣ୍ଠେ ତାର ଉପମା ଯାହାର
ନାହିଁ ସେ ଗୀତ ସମ୍ଭାର
ଜଗତେ ଅତୁଳା କୋଣାରକ-କଳା
ମଣ୍ଡୁ ଗୀତ କଳେବର । ୨ ।
ମୁକକୁ ବାଚାଳ କରିବାର ବଳ
ବହେ ବିପଞ୍ଚୀର ତାର
ମୃତ ସଞ୍ଜୀବନୀ ଉତ୍କଳ ଅବନୀ
କାନେ ଶୁଣାଅ ସତ୍ୱର । ୩ ।
ନବୀନ ଯୁଗରେ ବିଶ୍ୱ ଦରବାରେ
ଗରବେ ଟେକୁ ସେ ଶିର
ନବୀନ ତରଙ୍ଗେ ତୋଳି ନବରଙ୍ଗେ
ନାଚୁ ଚିତ୍ରୋତ୍ପଳା-ନୀର । ୪ ।
୧ । ହେମ-ସୁନା; ଚିତ୍ରୋତ୍ପଳା-ମହାନଦୀ (କଳୌ ଚିତ୍ରୋତ୍ପଳା ଗଙ୍ଗା)