୧. ଏକ ସଂକଳ୍ପିତ ଜୀବନର ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟ |
୨. ଜୀବନ- ସ୍ଵପ୍ନ, ସଂକଳ୍ପ ଓ ସଂଗ୍ରାମ |
୩. ସ୍ଵାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣ |
୪. ଗଡଜାତ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ଆନ୍ଦୋଳନ |
୬. ରାଷ୍ଟ୍ର ନିର୍ମାଣରେ ବ୍ରତୀ |
୬. ରାଜନୈତିକ ଜୀବନ |
୭. ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଚାର ସମିତିର ସ୍ରଷ୍ଟା |
୮. ଝଙ୍କାର |
୯. ବିଷୁବ ମିଳନ |
୧୦. ଐତିହାସିକ |
୧୧. ସାହିତ୍ୟ ସ୍ରଷ୍ଟା |
୧୨. ଗାଁ ମଜଲିସ |
୧୩. ଆତ୍ମଜୀବନୀ |
୧୪. ଉପନ୍ୟାସ |
୧୫. କ୍ଷୁଦ୍ରଗଳ୍ପ |
୧୬. କାବ୍ୟ-କବିତା |
୧୭. ନାଟକ-ଏକାଙ୍କିକୀ |
୨୮. ସମାଲୋଚନା |
୧୯. ଓଡ଼ିଶା ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀର ସ୍ରଷ୍ଟା |
୨୦. ଲେଖକମାନଙ୍କ ସହିତ ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ସଂପର୍କ |
୨୧. ମହତାବ କିଏ ? |
୨୨. ଶେଷକଥା |
ସ୍ଵାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମୀ, ରାଜନୀତିଜ୍ଞ, ରାଷ୍ଟ୍ରନିର୍ମାତା, କବି, ନାଟ୍ୟକାର, କଥାଶିଳ୍ପୀ, ପ୍ରାବନ୍ଧିକ ଏବଂ ଔପନ୍ୟାସିକ ଓ ସଂପାଦକ ମହତାବଙ୍କର ଜୀବନ (୧୮୯୯-୧୯୮୭) ଆଧୁନିକ ଭାରତୀୟ ଇତିହାସର ଯେଉଁ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟାପ୍ତ, ତାହା ଅନେକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଇତିହାସରେ ସବୁଠାରୁ ଗୌରବମୟ ଓ ରୋମାଞ୍ଚକାରୀ ଅଧ୍ୟାୟ । ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ନୈତିକ ଏବଂ ସାମାଜିକ-ରାଜନୈତିକ ଘଟଣାର ବର୍ଣ୍ଣାଢ଼୍ୟ ଦୋଳାୟମାନ ଫସଲ ସବୁଯୁଗର ଭାଗ୍ୟରେ ଜୁଟେ ନାହିଁ । ଜାତୀୟତାବାଦ ଓ ସ୍ଵାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମ ଜନ୍ମ ଦେଇଥିଲା ଅନେକ ମହାନ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶେଷଙ୍କୁ ଯେଉଁମାନେ ସମଗ୍ର ରାଷ୍ଟ୍ରର ଜନଜୀବନକୁ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରଭାବିତ ଓ ଆଲୋଡ଼ିତ କରିବା ସହିତ ଦିଗନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେବାକୁ ସକ୍ଷମ ହୋଇଥିଲେ ।
ମହତାବ ସେହି ମହାମନୀଷୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅନ୍ୟତମ ବରେଣ୍ୟ ସାରଥୀ । ଗାନ୍ଧୀଯୁଗର ଏକ ବିରଳ ସ୍ଥିତପ୍ରଜ୍ଞ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଯେ ଗୋଟିଏ ଭୂମିକାରୁ ଭୂମିକାନ୍ତରରେ ଅନାୟାସରେ ଏବଂ ବାରମ୍ବାର ଅବତରଣ କରିବାରେ ଥିଲେ ପାରଙ୍ଗମ । ସେ ଇତିହାସର କଷଟି ପରୀକ୍ଷାରେ ପରିକ୍ଷିତ ଐତିହାସିକ ପୁରୁଷ । ନିଜର ସ୍ଵକୀୟ ସାଧନାରେ ସିଦ୍ଧ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ନିଜଠାରୁ ଅଧିକ ଶକ୍ତିର ଆଧାର ଭାବରେ ଜଣା ପଡ଼ୁଥିଲେ । ବହୁତଥ୍ୟ ପୁଞିଭିତରୁ ତାଙ୍କର ମହନୀୟ ଉଦ୍ବେଳିତ ଚିତ୍ରପଟ୍ଟଟି ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇ ଫୁଟିଉଠେ ।
ବହୁସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମହତାବ୍ ମଣିଷମାନଙ୍କ ମନଭିତରେ ବଞ୍ଚିରହିବେ ଏବଂ ବାରମ୍ବାର ଚର୍ଚ୍ଚିତ ହେଉଥିବେ । ତାଙ୍କ ସହିତ ହୁଏତ କେହି ସହମତ ନହୋଇପାର, ହୁଏତ ସମାଲୋଚନା କରିପାର, ହୁଏତ ତାଙ୍କୁ ନିନ୍ଦାକରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିପାର କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କୁ ଉପେକ୍ଷା କରାଯାଇ ପାରିବନାହିଁ।
ସେ ଚର୍ଚ୍ଚାର ପରିଧିରେ ରହିଥିବେ ଏବଂ ଯେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଓଡ଼ିଶାର ଗତି ପଶ୍ଚାତ୍ଗାମୀ ହେବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ଅଗ୍ରଗାମୀଥିବ, ସେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ତାଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ଭାବରେ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରାଯାଉଥିବ । କାରଣ ତାଙ୍କର ଦୃଷ୍ଟି ବହୁବର୍ଷ ଆଗକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରୁଥିଲା । ଆଗାମୀ ଦିନରେ ହୁଏତ ଓଡ଼ିଶାରେ ବହୁ ଉନ୍ନତ ନେତାଙ୍କର, ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କର, ସାହିତ୍ୟସ୍ରଷ୍ଟାମାନଙ୍କର ଆର୍ବିଭାବ ଘଟିବ ଏବଂ ଓଡ଼ିଶା ମଧ୍ୟ ଚିରଦିନ ରହିଥିବ କିନ୍ତୁ କେତେକ ବ୍ୟକ୍ତି ମଣିଷ ମନରେ ବହୁଦିନଧରି ରହନ୍ତି ଏବଂ ସେମାନଙ୍କ ଜୀବନର ବହୁ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ଘଟଣା ରହିଛି । ମହତାବ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶ୍ରେଷ୍ଠତମ ରାଷ୍ଟ୍ରନାୟକ ଏକଥା କହିଲେ ଭୁଲ୍ ହେବ ନାହିଁ ।
ତାଙ୍କୁ ବିଶ୍ଲେଷଣ କରିବାର ଶ୍ରେଷ୍ଠତମ ଦଲିଲ୍ ହେଉଛି ତାଙ୍କର ଆତ୍ମଜୀବନୀ । ଏଥିରେ ତାଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ସେ ‘ଅ’ ଠାରୁ ‘କ୍ଷ’ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ଏବଂ ଅନ୍ୟକେହି ଏହା ସହିତ ଅଧିକ କିଛି ଯୋଡ଼ିପାରିବ ନାହିଁ । ତାଙ୍କର ଜୀବନୀ ଲେଖକମାନେ ହୁଏତ ତାଙ୍କୁ, ତାଙ୍କରି କଥାକୁ କେବଳ କେତେ ଗୁଡିଏ ଶୁଦ୍ଧ ଶବ୍ଦ ମଧ୍ୟରେ ବାନ୍ଧିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିବେ । ତାଙ୍କର ଗଦ୍ୟକୁ ଖଣ୍ଡିତ କରି ନିଜର ପାରଦର୍ଶିତାକୁ ପ୍ରମାଣ କରିବେ କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ଆବେଗମୟ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵର ରେଖାଚିତ୍ରଟିଏ ଦେବାକୁ ସକ୍ଷମ ହୋଇ ପାରିବେ ନାହିଁ ।
ତେଣୁ ମହତାବଙ୍କର ନିଜସ୍ଵ ଚିତ୍ରପଟ ତାଙ୍କର ସବୁଠାରୁ ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଚିତ୍ରପଟ । ‘‘କାହାରି ଜୀବନ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପୂର୍ବ ପରିକଳ୍ପିତ ଯୋଜନା ଅନୁସାରେ ପରିଚାଳିତ ହୁଏ କି ନାହିଁ, ମୁଁ ଜାଣେନା । ମାତ୍ର ମୋର ଜୀବନ କଥା ମୁଁ ଯେତିକି ଭାବୁଛି, ସେଥିରୁ ମୁଁ ଅନୁଭବ କରୁଛି ଏକ ଅଜ୍ଞାତ ଶକ୍ତି ଜୀବନକୁ ପରିଚାଳନା କରେ ଓ ସେଥିରେ ମନୁଷ୍ୟର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କିଛି ନଥାଏ । ପଢ଼ିଲାବେଳେ ଅଭିଳାଷ ଥିଲା ଏକ, ତାପରେ ହେଲା ଆଉ ଏକ ଦିଗରେ ଜୀବନର ଗତି । ସେ ଗତି ମଧ୍ୟ ଯେ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପଥରେ ଚାଲିଲା, ତାହା ମଧ୍ୟ ନୁହେଁ । ଯେ କୌଣସି ଜୀବନର ପୂର୍ବାପର ସଙ୍ଗତି ଖୋଜି ବାହାର କରିବା କଷ୍ଟକର ହୁଏ ।’’ ମହତାବଙ୍କର ସାଧନାର ପଥେ ତାଙ୍କ ଜୀବନର ପ୍ରଥମ ପରିଚ୍ଛେଦ ହେବାବେଳେ ମହତାବ ବିକଶିତ ହେବାରେ ରହିଯାଇନାହାନ୍ତି ବରଂ ପୂର୍ଣ୍ଣ ବିକଶିତ ହେବାରେ ନିଜକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଯୋଗ ଦେଇଛନ୍ତି । ଜୀବନର ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସମୟରେ, ସେ ନିଜର ଚିତ୍ରପଟଟିକୁ ସେହି ଭାବରେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରିଛନ୍ତି ନିଜର ବିଭିନ୍ନ ଲେଖା ମାଧ୍ୟମରେ, ଚିଠିରେ, ବକ୍ତବ୍ୟରେ ଓ ସର୍ବୋପରି କର୍ମରେ ।
ଗୋପବନ୍ଧୁ ନିଜଭିତରୁ ନିଜେ ବର୍ଦ୍ଧିତ ଓ ବିକଶିତ ହୋଇଥିଲେ, ନିଜଭିତରର ଯନ୍ତ୍ରଣା ଓ ଦୁଃଖର ଅନୁଭୂତିକୁ ପାଥେୟକରି, କିନ୍ତୁ ମହତାବ ଇତିହାସର ପ୍ରଭାବରୁ ବିକଶିତ ହେଲେ, ଏବଂ ବିଶ୍ଵ ଘଟଣାବଳୀର ଅନୁଧ୍ୟାନ ତାଙ୍କ ବିଚାର ଓ ଭାବନାକୁ ପୁଷ୍ଟକଲା । ତାଙ୍କ ଭିତରେ ସେହି ଏକାକୀତ୍ୟ ର ନିର୍ଜନତା, ତାକୁ ଅନ୍ତମୁଖୀ କରି ଆତ୍ମାନୁସନ୍ଧାନ କରିବାର ଦକ୍ଷତା ଦେଇଥିଲା । ଜୀବନର ଛୋଟଛୋଟ ଘଟଣା ସହିତ ବିଶ୍ଵରେ ଘଟୁଥିବା ବ୍ୟାପକ ଘଟଣାରାଜିକୁ ସେ ନିଜର ଅନୁଭୂତିକୁ ଆଣି ଅନୁଭବର ସମସ୍ତ ଯନ୍ତ୍ରଣାକୁ ସହ୍ୟକରି ନିଜଭିତରେ ସମାହିତ କରିପାରିଥିଲେ । ‘‘କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା କଠିନ ଓ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ସମ୍ପାଦନ କରିବା ମଧ୍ୟ କଠିନ । କିନ୍ତୁ ପଦନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ସହଜ ଓ ପଦରେ ଆସୀନ ହେବାର ପ୍ରୟାସ ମଧ୍ୟ ସହଜ । ମୋର ଜୀବନ ଏପରି ଭାବରେ ଗଢ଼ା ଯେ ଏହା ଏକ ନୀରସ ବନ୍ଧୁର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପଥରେ ଚାଲିଛି । ଏଣୁ ପଦ ବା ସମ୍ମାନ ଇତ୍ୟାଦି ଦିଗରେ ମନଦେବା ପାଇଁ ବେଳ ନାହିଁ । ତା ବୋଧହୁଏ ମୋର ଭାଗ୍ୟଦୋଷ । ଯା ହେଉ, ସେୟା ମୁଁ । ପରେ ନାମ ରହିବ କି ନାହିଁ, ତା ନିର୍ଭର କରେ ତପସ୍ୟା ଉପରେ । ଯାହାର ଯେତିକି ତପସ୍ୟା, ସେତିକି ସେ ଜନସ୍ମୃତିରେ ଜୀବିତ ତପସ୍ୟାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି କର୍ତ୍ତବ୍ୟାନୁଷ୍ଠାନରେ ସମସ୍ତ ପ୍ରକାର ତ୍ୟାଗ । ମୁଁ ତପସ୍ୟା କରେ, ଏ ପ୍ରାର୍ଥନା କଲେଜ ଜୀବନରୁ କରିଆସୁଛି । କିଛି ହେଉଛି କି ନା ସେ ପୁଣି ଭବିଷ୍ୟତ ଉପରେ ମତ ଦେବାପାଇଁ । ଉପସ୍ଥିତ- ନୀରସ ବନ୍ଧୁର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ପଥ।’’
ମହତାବଙ୍କର ଜୀବନ କର୍ମର ନୀତିଉପରେ ଆଧାରିତ ଜୀବନ । ସେ ଜୀବନକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟହୀନ ଭାବରେ ହଜିଯିବାକୁ ଦେଇ ନାହାନ୍ତି କିମ୍ବା ଜୀଚନ ସହିତ ଯୋଡିହୋଇଥିବା କଳ୍ପନାବିଳାସର ଅନୁସନ୍ଧାନରେ ମଜ୍ଜିଯାଇ ନାହାଁନ୍ତି । ମନୁଷ୍ୟର ଆନ୍ତଃଜୀବନର ବିଶେଷତ୍ୱକୁ ଭୁଲିଯିବାକୁ ଚାହିଁ ନାହାନ୍ତି ।
ମହତାବ ନିଜ ପାଇଁ ନିଜେ ବାଛି ନେଇଥିଲେ ଗୋଟିଏ ଦର୍ଶନ ଏବଂ ସେହି ଦର୍ଶନ ଆଦୌ ସ୍ଥିତିଶୀଳ ନ ଥିଲା କାରଣ ତାଙ୍କର ମନ ଅତିଭୌତିକ ବିଦ୍ୟା ସହିତ ବନ୍ଧାହୋଇ ନଥିଲା । ସେ କଥା ଓ କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟରେ, ତତ୍ତ୍ୱ ଓ ତାର ପ୍ରୟୋଗ ସଂପର୍କରେ ଅନୁଶୀଳନ କରୁଥିଲେ । ତାଙ୍କର ଦର୍ଶନ ବହୁ ଦର୍ଶନର ସମାହାର ଥିଲା । ଜୀବନର ଦର୍ଶନ, ମନୁଷ୍ୟର ଦର୍ଶନ, ଜାତୀୟତାବାଦର ଦର୍ଶନ, ବିପ୍ଳବର ଦର୍ଶନ, ଗାନ୍ଧୀବାଦର ଦର୍ଶନ ପରସ୍ପର ପରସ୍ପର ସହିତ ଯୋଡ଼ି ହୋଇଯାଉଥିଲେ ।
ମହତାବଙ୍କର ରଚନା ସମଗ୍ର ଅର୍ଥାତ ସାହିତ୍ୟିକ କୃତି ନିଜନିଜ ସ୍ଥାନରେ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହା ତାଙ୍କର ଚିନ୍ତାକ୍ଷେତ୍ରରେ ବିପ୍ଳବ ଓ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ଵ ଯୋଗୁ ନୁହେଁ ବରଂ ଏହା ଏତେ ସମୃଦ୍ଧ ଓ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତଯେ ସେଗୁଡ଼ିକର ପୁଙ୍ଖାନୁପୁଙ୍ଖ ଆଲୋଚନା ତାଙ୍କୁ ବିରୋଧ କରିବାରେ, ସାହାଯ୍ୟ କରେ । ସେ ଯାହାସବୁ ଲେଖିଛନ୍ତି, କାର୍ଯ୍ୟବ୍ୟସ୍ତତା ମଧ୍ୟରେ ସେ ନିଜକୁ କିନ୍ତୁ ସେଥିରୁ ମୁକାଳି ପାରିନାହାନ୍ତି । ତାଙ୍କର ପ୍ରତ୍ୟେକ ଲେଖାରେ, ଯାହା ସବୁ ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି, ତାହା ଏକ ଶୃଙ୍ଖଳିତ ଭାବ ପରିସ୍ଫୁଟ । ସେହି ଲେଖାଗୁଡ଼ିକ ସ୍ପଷ୍ଟ, ପରିଚ୍ଛନ୍ନ, ମର୍ଯ୍ୟାଦାବନ୍ତ, ଶନ୍ତିଶାଳୀ ଓ ଭାବୋଦ୍ଦୀପକ । ଏହା ସେ ଲେଖିବାକୁ ଅଭ୍ୟାସ କରି ହାସଲ କରିନାହାନ୍ତି କିମ୍ବା କୌଣସି ଗୁରୁ ର ଶିଷ୍ୟତ୍ଵ ଗ୍ରହଣ କରି ତାଙ୍କର ଅନୁଧାବନ କରି ନୁହେଁ ବରଂ ନିଜର ଅପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ଅନୁଭବ ଓ ଅନୁଭୂତି ଯୋଗୁ ସମ୍ଭବ ହୋଇଛି । ସେ ସେଥିପାଇଁ ନିଜସ୍ଵ କୌଣସି ଶୈଳୀମଧ୍ୟ ବାଛି ନେଇ ନାହାନ୍ତି କିମ୍ବା ଅନ୍ୟର ବିଚାରକୁ ନିଜର ବିଚାର ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିନାହାନ୍ତି । ତାଙ୍କ ବିଚାରରେ, ‘‘ସାହିତ୍ୟ ମାନବ ଧର୍ମୀ ଅର୍ଥାତ୍ ମାନବ ସମାଜକୁ ଆଖି ଆଗରେ ରଖିବାକୁ ହେବ । ଯେଉଁ ଦୈନନ୍ଦିନ ଘଟଣା କବି, ଗଳ୍ପଲେଖକ, ଔପନ୍ୟାସିକ ବା ପ୍ରବନ୍ଧ ଲେଖକଙ୍କ ଲେଖନୀ ଚାଳନା ପାଇଁ ଉପଦାନ ଯୋଗାଉଛନ୍ତି, ପ୍ରତ୍ୟେକଟିର ସମଗ୍ର ମାନବସମାଜ ସହିତ ମଧ୍ୟ ନିବିଡ଼ ସମ୍ବନ୍ଧ ଅଛି । ଯେ କୌଣସି ଅବସ୍ଥାରେ ଓ ପରିସ୍ଥିତିରେ ମନୁଷ୍ୟ ଥାଉ । ସର୍ବତ୍ର ଏକ ମାନବିକ ଭାବଧାରା ପ୍ରବାହିତ ହେଉଛି । ତାହାକୁ ହିଁ ସ୍ଥାନୀୟ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇପାରେ ବା ସମଗ୍ର ମାନବ ସମାଜର ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ବିଚାର କରାଯାଇପାରେ ।’’
ନିଜର ଅବସର ସମୟକୁ କଟାଇବା ପାଇଁ କିମ୍ବା ନିଜକୁ ଜଣେ ସାହିତ୍ୟକ ଭାବରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବା ପାଇଁ ମହତାବ ଲେଖକ ବା ଐତିହାସିକ ହୋଇ ନାହାନ୍ତି । ସେ ହେଉଛନ୍ତି କର୍ମର ମଣିଷ । କର୍ମ କରିବାବେଳେ ସହଜାତ ପ୍ରବୃତ୍ତ କାରଣରୁ ସେ ନିଜର ବିଚାର ଓ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଶୃଙ୍ଖଳା ଓ ସନ୍ତୁଳନ ଆଣିବାକୁ ଲେଖିଛନ୍ତି । ଯଦି ଶଦ୍ଦମାନେ ତାଙ୍କୁ ବାନ୍ଧି ରଖିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥାନ୍ତେ, ବୋଧହୁଏ ସେ ବନ୍ଦୀଶାଳା ଠାରୁ କ୍ଷମତାରେ ଆସୀନ ଥିବାବେଳେ, ଏତେ କଥା ଲେଖି ପାରିନଥାନ୍ତେ । ନିଜ ଭିତରେ ଥିବା ଶୃଙ୍ଖଳାକୁ ସେ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଛନ୍ତି ଯେତେବେଳେ ସେ ଅତିମାତ୍ରାରେ ଭାରାକ୍ରାନ୍ତ ଓ କ୍ଷତାକ୍ତ ହୋଇଛନ୍ତି । ତେଣୁ ତାଙ୍କର ଲେଖାର ଶୈଳୀରେ କୌଣସି ଚେଷ୍ଟାନାହିଁ । ବରଂ ଯାହା ସେ ଭାବିଛନ୍ତି, ତାହାକୁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ବେଗମାନ ଗତିରେ ଆଦୌ ସଂଶୋଧନ ନକରି ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି ।
ନିଜ ଅଜାଣତରେ ସେ ଲେଖକ ହୋଇଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ଲେଖାର ପରିଛନ୍ନତା ତାଙ୍କ ଚିନ୍ତାର ପରିଚ୍ଛନ୍ନତା ଯୋଗୁ ସମ୍ଭବ ହୋଇଛି । ଲେଖିବାର ସହଜାତ ପ୍ରବୃତ୍ତି ହେତୁ ସେ ଏହି ବିରାଟ ସାଧନାରେ ନିଜକୁ ସବୁ ସମୟରେ ନିୟୋଜିତ କରିପାରିଥିଲେ । ସେ ନିଜେ ଲେଖିଛନ୍ତି, ‘‘ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜୀବନ ବାସ୍ତବିକ ତା’ପକ୍ଷରେ ଏକ ବିରାଟ ସାଧନା । ସେ ନିଜେ ତାହା ଜାଣି ପାରୁ ବା ନପାରୁ, ତା’ର ନିଜ ଜୀବନଟି ମଧ୍ୟରେ ସେ ନାନା ଅବସ୍ଥାର ତାଡ଼ନାଭିତରେ ଗତିକରି ତାର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସାଧନା ସେ ସମ୍ପାଦନ କରୁଛି । ଜୀବନଟି ଜନ୍ମଠାରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇନାହିଁ କି ମୃତ୍ୟୁରେ ତା'ର ଶେଷ ହୋଇ ଯାଉନାହିଁ । ବହୁ ଅଭିଜ୍ଞତା ଓ ସାଧନା ପ୍ରତ୍ୟେକ ଜୀବନ ବହୁକାଳରୁ ଅର୍ଜନ କରି ଆସୁଛି ଓ ବହୁକାଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେହିପରି କରି ଚାଲିଥିବ । ଦୈନନ୍ଦିନ ବିବରଣୀ ଲେଖିରଖିବା ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ଏକ ଆଶ୍ରମ ନିୟମ । ତଦ୍ଵାରା ନିଜକୁ ନିଜେ ଜାଣିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ ମିଳେ । ଅଭ୍ୟାସବଶତଃ ମୁଁ ଦୈନନ୍ଦିନ ବିବରଣୀ ଲେଖି ରଖିଆସୁଛି ।’’
ମହତାବଙ୍କର ଆବିର୍ଭାବ ଓଡିଶାର ଜାତୀୟ ଜୀବନର ଏକ ନୂତନ ସୂର୍ଯ୍ୟୋଦୟ । ‘‘ରାତ୍ରି ଶେଷରେ ଅନ୍ଧକାର ଗର୍ଭରୁ ସୂର୍ଯ୍ୟର ଆଲୋକ ଯେତେ ବେଳେ ଦିଗ୍ବଳୟ ଭେଦକରି ଜନ୍ମଲାଭ କରେ, ସେତେବେଳେ ପ୍ରକୃତିର ଗର୍ଭବେଦନାରେ କି ଆଲୋଡ଼ନ ସୃଷ୍ଟି ନ ହୁଏ !!! ନିରାଶାର ଉଦ୍ବେଗ ଓ ଅଧୀରତା ସେ ସମୟରେ ଅତି ତୀବ୍ର ହୁଏ । ପୁଣି ପ୍ରତ୍ୟୁଷର ଆଶ୍ଵାସନାରେ ଶାନ୍ତ ହୁଏ । ଶେଷ ରାତ୍ରି ଓ ପ୍ରତ୍ୟୁଷର ସନ୍ଧିକାଳ ହେଉଛି ପ୍ରାଚୀନର ଗର୍ଭରୁ ନୂତନର ଜନ୍ମ ମୁହୂର୍ତ୍ତ ।’’ ଏପରି ଏକ ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ମହତାବ ଜନ୍ମ ଲାଭକରି ଓଡିଶାର ରାଜନୈତିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ, ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ଜୀବନ ଧାରାକୁ ନୂତନ ରଙ୍ଗରେ ରଙ୍ଗାୟିତ କରିଯାଇଛନ୍ତି ଏବଂ ଆଗାମୀ ବଂଶଧରଙ୍କ ପାଇ ରଖିଯାଇଛନ୍ତି ନୂତନ ସମ୍ଭାବନାର ଆଶା ଓ ଆଶ୍ଵାସନା ।
ଆତ୍ମଜୀବନୀ ଡାଏରୀ ନୁହେଁ, ଡାଏରୀ ବି ଆତ୍ମଜୀବନୀ ବା ଜୀବନ ସ୍ମୃତି ହୋଇନପାରେ । ଜୀବନଟା କେତେଗୁତିଏ ତାରିଖର ମାଳା ମଧ୍ୟ ନୁହେଁ । ମଣିଷର ସବୁ କର୍ମର ଯୋଗଫଳରୁ ତାର ଜୀବନର ଚିତ୍ରପଟ ମିଳିବ ନାହିଁ । ସବୁ କର୍ମ ଓ ଅପକର୍ମର ସମୀକରଣ ହିଁ ତାର ଜୀବନର ଅର୍ଥ ଓ ଚେହେରାକୁ ଧରି ରଖେ । ଆର.କେ.ନାରାୟଣଙ୍କର ଆତ୍ମଜୀବନୀ "My dateless Diary" ପରି ମହତାବଙ୍କ ଆତ୍ମଜୀବନୀର ନାମ ‘‘ସାଧନାର ପଥେ’’ । ସେହି ଆତ୍ମଜୀବନୀ ଭିତରେ ତାଙ୍କ ଜୀବନର ସ୍ୱପ୍ନ, ସଂକଳ୍ପ ଓ ସଂଗ୍ରାମର ଚିତ୍ର ସ୍ପଷ୍ଟ ବାରି ହୋଇପଡ଼େ ।
‘‘ମୋର ଜନ୍ମ-ସନ ୧୩୦୭ ସାଲ ବିଛା ୬ଦିନ ମଙ୍ଗଳବାର ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦ ୧୮୯୯ ମସିହା ନଭେମ୍ବର ୨୧ ତାରିଖ । ଏକ ପଲ୍ଲୀ ଗ୍ରାମ, ନାମ ଅଗରପଡ଼ା, ଜିଲ୍ଲା ବାଲେଶ୍ଵର । ସେଦିନ ସପ୍ତଗ୍ରହ ଯୋଗ ହୋଇଥିଲା ଓ ମୋର ଜନ୍ମଯୋଗୁ ମୋର ଗ୍ରହ ଭାରି ଟାଣ ବୋଲି ପିଲାଦିନୁଁ ମୁଁ ଶୁଣି ଆସୁଛି । ମୋର ଜନ୍ମଦାତା ପିତା ସ୍ଵର୍ଗତ କୃଷ୍ଣ ଚରଣ ଦାସ ଜଣେ ଦରିଦ୍ର ପରିବାରର ଲୋକଥିଲେ । ମାତ୍ର ସେ ଥିଲେ ଅତି ବୁଦ୍ଧିମାନ୍ ଓ ଦେଖିବାକୁ ଅତି ସୁନ୍ଦର । ଶିକ୍ଷା ବୋଲନ୍ତେ ଯାହା ବୁଝାଏ, ସେଥିରୁ ସେ କିଛି ହେଲେ ପାଇବାର ସୁବିଧା ପାଇନଥିଲେ । ମୋର ମାଆ ସ୍ଵର୍ଗତ ତୋହଫା ବିବି ସ୍ଵର୍ଗତ ଜଗନ୍ନାଥ ମହତାବଙ୍କ କନ୍ୟା । ସେ ଅଗରପଡ଼ାର ଜଣେ ଜମିଦାର ଓ ସେ ଯେଉଁ ଘରର କର୍ତ୍ତା, ତାର ଇତିହାସ ଯୋଗେ ସେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ।
ଜଗନ୍ନାଥ ମହାତାବ କୃଷ୍ଣ ଚରଣଙ୍କୁ ଅଗରପଡ଼ାରେ ଆଣି ରଖିଥିଲେ । ତାଙ୍କର କୌଣସି ପୁତ୍ର ସନ୍ତାନ ନଥିବାରୁ ତାଙ୍କର ସ୍ତ୍ରୀ ମହତାବଙ୍କୁ ପୋଷ୍ୟପୁତ୍ର ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିବାରୁ ସେ ଦାସରୁ ମହତାବ ହେଲେ ଏବଂ ଅଗରପଡ଼ା ଜମିଦାରୀର ମାଲିକ ପାଲଟି ଗଲେ । ଗାଁ ଚାଟଶାଳୀର ଅବଧାନମାନଙ୍କ ନିକଟରେ ନିଜ ପାଠପଢ଼ାର ଅୟମାରମ୍ଭ କରି ଗାଁ ସ୍କୁଲ ଓ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଭଦ୍ରକ ହାଇସ୍କୁଲର ଛାତ୍ର ହୋଇଥିଲେ । ଭଦ୍ରକ ହାଇସ୍କୁଲର ଛାତ୍ର ଥିବାବେଳେ ସେ ରାମକୃଷ୍ଣ ମିଶନର ସ୍ଵାମୀ ପୂର୍ଣ୍ଣାନନ୍ଦଙ୍କ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ସ୍ଵାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ ଓ ଶ୍ରୀରାମକୃଷ୍ଣ ସଂପର୍କରେ ଜାଣିବାକୁ ଓ ପଢ଼ିବାକୁ ପାଇଥିଲେ । ଏହା ତାଙ୍କ ଜୀବନର ଗତିଧାରାକୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ମାର୍ଗରେ ଯିବାର ବାଟକୁ ସ୍ଥିରୀକୃତ କରିଥିଲା । ସେହି ମାର୍ଗଥିଲା ସାଧାରଣ ସେବା ଓ ଦେଶକାମ ପାଇଁ ଅକୁଣ୍ଠ ଆଗ୍ରହ ।
ବହୁବହୁ ମହାନ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କ ଜୀବନରେ ଜନ୍ମଦାତ୍ରୀ ମା’ଙ୍କର ପ୍ରଭାବ ସୁଦୂରପ୍ରସାରୀ ହେବାପରି ମହତାବ୍ଙ୍କ ଜୀବନ ମା’ଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ମଧ୍ୟ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥିଲା । ତାଙ୍କର ପିଲାଦିନର ଚପଳମନକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିବା ପାଇଁ ସେ ଦୌଡ଼ିଆସୁଥିଲେ ମା’ଙ୍କ ପାଖକୁ ଗପ ଶୁଣିବାକୁ । ପଇସା ପାଇଁ ଅଳିଅର୍ଦ୍ଦଳି କରିବାକୁ । ହାଇସ୍କୁଲର ପ୍ରଥମବର୍ଷର ଛାତ୍ର ଥିବାବେଳେ ମା’ତାଙ୍କର ସେପୁରକୁ ବାଟକାଟିଲେ । ଜୀବନ ମରଣ ମଧ୍ୟରେ ସୂକ୍ଷ୍ମ ପ୍ରଭେଦକୁ ହଠାତ୍ ହୁଏତ ସେ ବୁଝିପାରିନଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ମା'ଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁରେ ଆଖିର ଅଶ୍ରୁକୁ ସମ୍ବରଣ କରିନପାରି କାନ୍ଦିଥିଲେ । ପୁନଶ୍ଚ ସାନ୍ତ୍ଵନା ଲାଭ କରିଥିଲେ ସ୍ଵାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦଙ୍କର ଲେଖାପଢ଼ି ।
ମା’ଙ୍କର ମୃତ୍ୟୁର କିଛିମାସ ପରେ ତାଙ୍କୁ ବିବାହ ବନ୍ଧନରେ ବାନ୍ଧିଦେବାର ଯେଉଁ ଚେଷ୍ଟା କରାଗଲା, ସେଥିରେ ସେ ହୋଇ ଉଠିଲେ ବ୍ୟସ୍ତ ଓ ବିବ୍ରତ । ‘‘ବିବେକାନନ୍ଦଙ୍କ ପ୍ରେରଣା, ଦେଶପାଇଁ କାମ କରିବାର ପ୍ରବଳ ଇଚ୍ଛା, ସାଧାରଣ ଜୀବନର ପରିବର୍ତ୍ତେ ଆଉ କିଛି ଭିନ୍ନ ରକମର ଜୀବନଯାପନ କରିବା ଏ ସବୁ ଯେ ମନରେ ଭରି ଯାଇଥିଲା, ସେ କଣ ନଷ୍ଟ ହୋଇଯିବ,’’ ଏହିପରି ମାନସିକ ସଂଘାତ ମଧ୍ୟରେ ତାଙ୍କର ବିବାହ ସମ୍ପନ୍ନ ହେଲା ସୁଭଦ୍ରା ଦେବୀଙ୍କ ସହିତ । ବିବାହକୁ ସେ ଗ୍ରହଣ କରିଗଲେ।
ବାଧାବିଘ୍ନର ପାହାଚ ପରେ ପାହାଚ ତାଙ୍କୁ ଅତିକ୍ରମ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା । ପରିବାରର ତାଙ୍କ ପାଠପଢ଼ାରେ ଇତି ଟାଣିବାର ଉଦ୍ୟମକୁ ସେ ସଫଳତାର ସହିତ ପ୍ରତିହତ କରି କଲେଜରେ ଆଇ.ଏସ୍ସି. ଶ୍ରେଣୀରେ ନାମଲେଖାଇଲେ । କଲେଜ ଜୀବନରେ ତାଙ୍କର ସମ୍ପର୍କ ଗଢ଼ିଉଠିଲା ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀ ଓ ପ୍ରହ୍ଲାଦ ସାହୁଙ୍କ ସହିତ ଏବଂ ସେମାନେ ସଂକଳ୍ପ ନେଲେ ସାଧାରଣ ଜୀବନ ବାହାରେ କିଛି କରିବାକୁ ହେବ । ଛାତ୍ର ଜୀବନରେ ଆରମ୍ଭ କଲେ ହାତଲେଖା ପତ୍ରିକା ‘ମଳୟ’ ଓ ଇଂରାଜୀରେ ହାତଲେଖା ସାପ୍ତାହିକ ‘ଡଷ୍ଟବିନ୍’ । ବିଜ୍ଞାନ ପାଠ ପାଇଁ ପର୍ଯ୍ୟାପ୍ତ ପରିଶ୍ରମ ଆବଶ୍ୟକ ହେଉଥିବାରୁ ଏବଂ ତାହା ତାଙ୍କ ସାମାଜିକ ଜୀବନରେ ସମୟ ଦେବାକୁ ଅସୁବିଧା ହେତୁ, ସେ ଆଇ.ଏସ୍ସି ପାଶ୍ କରିବାପରେ ସଂସ୍କୃତ ଓ ଅର୍ଥନୀତି ନେଇ କଳାରେ ବି.ଏ ପଢ଼ିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କଲେ ।
ସାଧାରଣ ଜୀବନ ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ ଥିବା ମହତାବ୍ ଭାରତ ସେବକ ସମିତିର ସଭ୍ୟ ଶ୍ରୀ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣ ସାହୁଙ୍କ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସିଲେ ଏବଂ, ସାଧାରଣ ଜୀବନ ବୋଲନ୍ତେ ଯାହା ବୁଝାଏ, ତାହା ଧାରଣା କରିବାର ସୁବିଧା ପାଇଲେ । ଏବଂ ତାହାର ସ୍ୱାଦୁ ଚାଖିଲେ ୧୯୧୮ ମସିହାରେ କଟକରେ ଉତ୍କଳ ସମ୍ମିଳନୀ ଅଧିବେଶନରେ ସ୍ଵେଚ୍ଛାସେବକ ହୋଇ ! କିନ୍ତୁ ମନ ବ୍ୟାକୁଳ ହେଉଥାଏ ଦେଶବ୍ୟାପୀ ଘଟୁଥିବା ଘଟଣାମାନଙ୍କର ସହିତ ନିଜକୁ ସାମିଲ କରିବାକୁ । ରାଉଲଟ୍ ଆଇନ୍ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଦେଶବ୍ୟାପୀ ପ୍ରତିବାଦ, ଜାଲିଆନାୱାଲାବାଗ୍ର ହତ୍ୟାକାଣ୍ଡ, ମହାତ୍ମା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କର ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନର ଆରମ୍ଭ ତାଙ୍କ ମନରେ ସୃଷ୍ଟି କରୁଥାଏ ଝଡ଼ । ଏହି ଝଡ଼କୁ ବୌଦ୍ଧିକ ସ୍ତରରେ ମୁକାବିଲା କରିବା ପାଇଁ ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ କାନୁନ୍ଗୋ, ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀ, ଭାଗୀରଥୀ ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ସହିତ ମିଶି ଆରମ୍ଭ କଲେ କଟକର ବାଖରାବାଦଠାରେ ‘ଭାରତୀ ମନ୍ଦିର’ । ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଭାରତରେ ଘଟୁଥିବା ଘଟଣାମାନଙ୍କ ସଂପର୍କରେ ଅବଧାରଣା କରି, ସେଥିସହିତ ସଂପୃକ୍ତ ହେବା । ଭାରତୀ ମନ୍ଦିରର ଏକମାତ୍ର ପ୍ରତିନିଧିଭାବେ କଲିକତାଠାରେ ହେଉଥିବା କଂଗ୍ରେସର ବିଶେଷ ଅଧିବେଶନରେ ଯୋଗଦେଇ ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ଅସହଯୋଗ ପ୍ରସ୍ତାବକୁ ମନ ଦେଇ ଶୁଣିଲେ ଓ ଗ୍ରହଣ କଲେ । ଏହାର ପୁଣି ପୁନରାବୃତ୍ତି କଲେ ୧୯୨୧ ମସିହାରେ ନାଗପୁର କଂଗ୍ରେସରେ ଯୋଗଦେଇ । ନାଗପୁର କଂଗ୍ରେସରେ ପଣ୍ତିତ ଗୋପବନ୍ଧୁଙ୍କ ସହିତ ମଧ୍ୟ ପରିଚିତ ହେଲେ । ନାଗପୁର କଂଗ୍ରେସରୁ ଫେରିବା ପରେ ସ୍ଵାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନର ଗତିଧାରା ଏତେ ତୀବ୍ର ହେଲାଯେ ସେ ଆପେ ଆପେ ପଢ଼ା ଛାଡ଼ିଦେଲେ । ବି.ଏ ପରୀକ୍ଷା ଦେବା ପାଇଁ ସେଣ୍ଟପ୍ ହୋଇ ମଧ୍ୟ ସେ ବି.ଏ. ପରୀକ୍ଷା ଦେଇପାରିନଥିଲେ । ପ୍ରାଦେଶିକ କଂଗ୍ରେସ କମିଟି ଗଠନପରେ ସେ ହେଲେ କାର୍ଯ୍ୟ-ନିର୍ବାହିକା ସମିତିର ସଭ୍ୟ ।
ଆଦ୍ୟଜୀବନରେ ଯେଉଁ ସ୍ଵପ୍ନ ଦେଖିଥିଲେ, ଯେଉଁ ସଂକଳ୍ପ କରିଥିଲେ, ତାହାକୁ ସାକାର ରୂପ ଦେବା ପାଇଁ ସେ ସଂଗ୍ରାମରେ ପଶିଗଲେ । କେବଳ ନିଜେ ପଶିଲେ ନାହିଁ, ନିଜ ସହଧର୍ମିଣୀଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ନିଜର ସହଗାମୀ କରି ପାରିଥିଲେ । ଆରମ୍ଭ କଲେ ସାଧାରଣ ଜୀବନର ଅୟମାରମ୍ଭ ଓ ସ୍ଵାଧୀନତୀ ସଂଗ୍ରାମରେ ଯୋଗଦାନ ।
ଅସହଯୋଗର ବାର୍ତ୍ତା ସମଗ୍ର ଭାରତର ଦ୍ଵାରେ ଦ୍ଵାରେ ପହଞ୍ଚୁ, ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟ ଓ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟନେଇ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଭାରତ ଭ୍ରମଣ ଅବସରରେ ଓଡ଼ିଶାରେ ଆସି ପହଞ୍ଚିଲେ ଏବଂ ମହତାବ୍ ତାଙ୍କ ସହିତ ରହି ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ଚିନ୍ତା, ଚେତନାକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବାରେ ସକ୍ଷମ ହୋଇଥିଲେ । ଗାନ୍ଧିଜୀ ଭଦ୍ରକ, କଟକ, ପୁରୀ ଓ ବ୍ରହ୍ମପୁର ଗସ୍ତ କରିବା ବେଳେ ଭଦ୍ରକ ଦାୟିତ୍ୱ ମହତାବ୍ଙ୍କୁ ହିଁ ସମ୍ପାଦନା କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା । ଗାନ୍ଧିଜୀ କହିଥିଲେ, ‘‘ଅନେକ ଗୁଡ଼ିଏ ବିଷୟ ଭାବ ନାହିଁ, ଗୋଟିଏ ବିଷୟଭାବ ଓ ତାକୁ କାମରେ ପରିଣତ କର ।’’ ଏହା ଯେପରି ମହତାବ୍ଙ୍କର ମହାମନ୍ତ୍ର ହୋଇଥିଲା । ସେ ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ସଫଳ କରିବା ପାଇଁ ପ୍ରାଣପଣେ ଲାଗି ପଡ଼ିଲେ ।
‘‘ଘର ସଂସାର ନ ଛାଡ଼ିଲେ ବିପ୍ଳବାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟ ସଫଳତାର ସହିତ କରି ହେବନାହିଁ । ସ୍ଵରାଜ୍ୟ ପାଇଁ କାମ ଯେ ଏକ ବିଶାଳ ବିପ୍ଲବାତ୍ମକ କାମ, ତାହା କେବଳ ସେହି ସମୟରେ ଉପଲବ୍ଧି କରି ହେଉଥିଲା ।’’ ବାଲେଶ୍ଵର ସହରରେ ପ୍ରଥମେ ସଫଳତାର ସହିତ ହରତାଳ ପାଳନ କରିବାପାଇଁ ସେ ନିଜକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣଭାବରେ ବିନିଯୋଗ କଲେ ଏବଂ ପ୍ରଥମକରି ସାଧାରଣ ସଭାରେ ବଚ୍ଛୁତା ଦେଇଥିଲେ । ବାଲେଶ୍ଵର କଂଗ୍ରେସ ଜିଲ୍ଲା କମିଟି ଗଠନକରି ତାହାର ସଂପାଦକ ଦାୟିତ୍ୱ ଗ୍ରହଣ କଲେ । ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଆଗେଇ ନେବାପାଇଁ ନିଶା ଦୋକାନରେ ପିକେଟିଂ, ବିଦେଶୀ ଲୁଗା ବନ୍ଦ କରିବା, କଂଗ୍ରେସ ସଭ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ, ତିଳକ ସ୍ଵରାଜ୍ୟ ପାଣ୍ଠି ସଂଗ୍ରହ ମଧ୍ୟରେ ‘ସ୍ଵରାଜ୍ୟ ସମାଚାର’ ନାମରେ ଏକ ସାପ୍ତାହିକ ପତ୍ରିକା ଲିଥୋକରି ପ୍ରକାଶ କଲେ ।
ଛାତ୍ର ଜୀବନରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଜୀବନର ଅନ୍ତିମ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମହତାବ୍ ନିଜ ବିଚାରକୁ ପ୍ରକାଶ କରିବାର ମାଧ୍ୟମ ଭାବେ ଲେଖନୀକୁ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ସେ ନିଜେ ନିଜର ଜୀବନର ଗତିଧାରା ସଂପର୍କରେ ଉଲ୍ଲେଖକରି କହିଛନ୍ତି, କାହାରି ଜୀବନ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପୂର୍ବ ପରିକଳ୍ପିତ ଯୋଜନା ଅନୁସାରେ ପରିଚାଳିତ ହୁଏ କି ନାହିଁ, ମୁଁ ଜାଣେନା । ମାତ୍ର ମୋର ଜୀବନକଥା ମୁଁ ଯେତିକି ଭାବୁଛି, ସେଥିରୁ ମୁଁ ଅନୁଭବ କରୁଛି ଯେ ଏକ ଅଜ୍ଞାତ ଶକ୍ତି ଜୀବନକୁ ପରିଚାଳନା କରେ ଓ ସେଥିରେ ମନୁଷ୍ୟର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କିଛି ନଥାଏ । ପଢ଼ିଲାବେଳେ ଅଭିଳାଷ ଥିଲା ଏକ, ତାପରେ ହେଲା ଆଉ ଏକ ଦିଗରେ ଜୀବନର ଗତି । ସେ ଗତି ମଧ୍ୟ ଯେକୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପଥରେ ଚାଲିଲା, ତାହା ମଧ୍ୟ ନୁହେଁ । ଯେ କୌଣସି ଜୀବନର ପୂର୍ବାପର ସଙ୍ଗତି ଖୋଜି ବାହାର କରିବା କଠିନ ହୁଏ । ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯେତେବେଳେ ଯୋଗଦେଲି ସେତେବେଳେ ଅନ୍ୟକୌଣସି ଦିଗ ନ ଭାବି ସେଥିରେ ମାତିଲି ।’’ ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ମାତିବାର ପ୍ରଥମ ସ୍ମାରକୀ ହେଲା ୧୯୨୧ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୩୦ ତାରିଖ ଦିନ ବିଦେଶୀ ଲୁଗା ବଣ୍ଟନ ବିରୁଦ୍ଧରେ ରାସ୍ତା ଅବରୋଧ କରି ୧୫ ଦିନ ବିନାଶ୍ରମ ଜେଲ୍ଦଣ୍ଡ । ପୁନଶ୍ଚ କନିକା ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ସମର୍ଥନ କରି ଓ କନିକା ଅତ୍ୟାଚାର ବିରୁଦ୍ଧରେ ଭାଷଣ ଦେଇ ଓ ଲେଖାଲେଖି ୧୦୮ ଦଫାରେ ୧ ବର୍ଷ ସଶ୍ରମ କାରାଦଣ୍ଡ ୧୯୨୨ ଜୁଲାଇ ମାସଠାରୁ । ଏହି ମୋକଦ୍ଦମାର ବିଚାର ଚାଲିଥିବା ବେଳେ କନିକା ଅତ୍ୟାଚାର ଓ ଅସହଯୋଗ ସଂପର୍କରେ ମହତାବ୍ ନିଜର ମନର ଭାଷା ଶୁଣାଣି ଶେଷରେ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ଏହି ବକ୍ତବ୍ୟ ମହତାବଙ୍କର ଦେଶପ୍ରୀତିର ଦୃଢ଼ ନମୁନା । ୧୯୨୨ ମସିହାରେ ସେ ଯେଉଁ ମତ ଦେଇଥିଲେ, ୧୯୭୫ ମସିହା ଜରୁରୀକାଳୀନ ପିରସ୍ଥିତିରେ ତାହାକୁ ଦୋହରାଇ ଜେଲଦଣ୍ଡ ଭୋଗିଥିଲେ । ସେ ଲେଖିଥିଲେ, ‘‘ସମଗ୍ର ମାନବ ସମାଜର ଏକ ପଞ୍ଚମାଂଶ ଲୋକଙ୍କୁ ନିଜର ସ୍ଵାର୍ଥସିଦ୍ଧି ପାଇଁ କେତେକ ମୁଷ୍ଟିମେୟ ଲୋକଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଗଠିତ ଏକ ସରକାର ଚିରଦାସତ୍ୱ ନିଗଡରେ ବାନ୍ଧି ରଖିବା ପାଇଁ ଯେଉଁ ଚେଷ୍ଟା ଚଳାଉଛନ୍ତି, ଯେ କୌଣସି ଆତ୍ମସମ୍ମାନବୋଧ ବିଶିଷ୍ଟ ଲୋକ ତାର ପ୍ରତିରୋଧ ନିଜର ଜୀବନ ବିନିମୟରେ ମଧ୍ୟ କରିବା ଉଚିତ । ଯେତେଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମନୁଷ୍ୟର ନ୍ୟାଯ୍ୟ ଅଧିକାର ଉପରେ କୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ ବା ଦଳ ହସ୍ତକ୍ଷେପ କରିବେ, ସେତେଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୋର ଏହି ସଂଗ୍ରାମ ଚାଲିବ ।’’
କନିକା ଆନ୍ଦୋଳନ ଥିଲା ପ୍ରଜାମାନଙ୍କର ରାଜାଙ୍କର ବନ୍ଦୋବସ୍ଥ ଉପରେ ଅସନ୍ତୋଷର ପରିପ୍ରକାଶ । ବନ୍ୟା ଓ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷରେ ପ୍ରପୀଡ଼ିତ ପ୍ରଜାଙ୍କ ଉପରେ ଟିକସର ବୋଝ ଲଦି ଦିଆଗଲା ଦେଶବ୍ୟାପି ଚାଲିଥିବା ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନ ଦ୍ଵାରା କନିକା ଆନ୍ଦୋଳନ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଥିଲା କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବନାହିଁ । କଂଗ୍ରେସକର୍ମୀ ଓ ନେତା ଏହାକୁ ସମର୍ଥନ କରୁଥିବାରୁ କନିକା ରାଜା ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ସହଯୋଗରେ ଏହାକୁ ଦମନ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲେ । ମହତାବ କନିକା ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନଠାରୁ ପୃଥକ୍ ବୋଲି ବିଚାର କରୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ଏଥିରେ ଜଡ଼ିତ କର।ଯାଇ ଏକବର୍ଷ ଜେଲଦଣ୍ଡ ଦିଆଗଲା । ପ୍ରଥମେ କଟକ ଜେଲ ଓ ପରେ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ ହୋଇ ସେ ଭାଗଲପୁର ଜେଲରେ କଠିନ ଜେଲ ଜୀବନ ବିତାଇଲେ । ସେହି ଜେଲ ଜୀବନ ତାଙ୍କୁ ଗୀତା, ଭାଗବତ, କୋରାନ୍ ପଢ଼ିବାର ସୁଯୋଗ ଦେଇଥିଲା । ତିଳକଙ୍କ ଗୀତା ତାଙ୍କୁ ଅଭିନବ ପ୍ରେରଣା ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କଲା । ଏହି ଜେଲ ଜୀବନରେ ତାଙ୍କ ସାହିତ୍ୟ ରୁଚି ମଧ୍ୟ ପଲ୍ଲବିତ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ସେ ଲେଖିଲେ ଏକ ଉପନ୍ୟାସ ‘ଅଜବ ଦୁନିଆଁ’ । ଏହି ଭପନ୍ୟାସଟିକୁ ବାଲେଶ୍ଵରଠାରେ ଥିବା ସ୍ଵରାଜ୍ୟ ମନ୍ଦିରକୁ ପୁଲିସ ତନଖି ବେଳେ ଜବତ କରି ନେଇଯାଇଥିଲେ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଇଂରାଜୀରେ ଲେଖିଥିଲେ ‘‘ଫ୍ରି ଥିଂକିଙ୍ଗ୍’’ ପୁସ୍ତକ । ଜେଲରୁ ଖଲାସ ହୋଇ ଗାନ୍ଧୀଙ୍କ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ନୀତି ନେଇ ଚାଲିବାକୁ ଦୃଢ଼ ସଂକଳ୍ପ ହୋଇ ବାଲେଶ୍ଵରରେ ପହଞ୍ଚିଲେ । ସେତେବେଳକୁ କଂଗ୍ରେସ କର୍ମୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ହତୋତ୍ସାହ ମାଡ଼ି ବସିଥାଏ । ଗୋପବଂଧୁ ଚୌଧୁରୀ, ନିରଂଜନ ପଟ୍ଟନାୟକ ଓ ମହତାବ ସାଂଗଠନିକ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଦୃଢ଼ ଓ ଶାନ୍ତିଶାଳୀ କରିବା ପାଇଁ ଲାଗିପଡ଼ିଲେ । ସମଗ୍ର ରାଜ୍ୟବ୍ୟାପୀ କଂଗ୍ରେସ ପ୍ରଚାରର ଦାୟିତ୍ୱ ନେଲେ ସେ ଏବଂ ଆରମ୍ଭ କଲେ ‘ସାପ୍ତାହିକ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର’ । ଏହି ସମୟରେ ସେ ବାଲେଶ୍ଵର ଜିଲ୍ଲା ବୋର୍ଡ଼ର ଚେୟାରମ୍ୟାନ ଭାବରେ ନିର୍ବାଚିତ ହେଲେ । ଲୋକମାନଙ୍କ ସହିତ ସୁସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନ କରି ସେମାନଙ୍କର ମଙ୍ଗଳ ପାଇଁ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାରେ ମହତାବ ଓ କଂଗ୍ରେସ କର୍ମୀ ଲାଗିପଡ଼ିଲେ । ଜମିଦାର, ଓକିଲ ଓ ଧନୀମାନଙ୍କର କରାୟତ୍ତରେ ଥିବା ଜିଲ୍ଲାବୋର୍ଡ଼ ମୁକ୍ତି ଲାଭ କରି କଂଗ୍ରେସ ନେତୃତ୍ଵରେ ବହୁ ଜନହିତକର କାର୍ଯ୍ୟ କରିବାକୁ ସକ୍ଷମ ହେଲା ।
ମହତାବ ଗାନ୍ଧୀଆଦର୍ଶ ଓ ଦର୍ଶନ ଦ୍ଵାରା ଉଦ୍ବୁଦ୍ଧହୋଇ ମୁକ୍ତି ସଂଗ୍ରାମରେ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ । ଗାନ୍ଧୀ ଓଡ଼ିଶା ଆସିବା ସମୟରେ ତାଙ୍କର ସମସ୍ତ ଦାୟିତ୍ଵ ନେବାର ଭାର ମହାତାବକୁ ଦିଆଯାଇଥିଲା । ସେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସହିତ ନିରୋଳାରେ କେତୋଟି ଅନ୍ତରଙ୍ଗ ମୁହୂର୍ତ୍ତ ପାଇ, ତାଙ୍କଠାରୁ କେତୋଟି ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପଦେଶକୁ ଗ୍ରହଣ କରି ତାହାକୁ ତାଙ୍କ ପରବର୍ତ୍ତୀ ରାଜନୈତିକ ଜୀବନରେ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥିଲେ । ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ବିଚାର ଥିଲା, ଦୁନିଆରେ ନ୍ୟାୟ ସଦାସର୍ବଦା ଯଶସ୍ୱୀ ହୁଏ କିନ୍ତୁ ଓଡ଼ିଶାରେ କର୍ମ କୁଶଳତାର ଅଭାବ । କର୍ମତତ୍ପରତା ଆବଶ୍ୟକ । ଅହିଂସା ହେଉଛି ସର୍ବୋତ୍କୃଷ୍ଟ ପନ୍ଥା କିନ୍ତୁ ଅବସ୍ଥା ଦେଖି ଲୋକଙ୍କୁ ଜାଗ୍ରତ କରିବ । ମହାତାବ ତାଙ୍କ ରାଜନୈତିକ ଜୀବନରେ ଏହାକୁ ବାରମ୍ବାର ପ୍ରୟୋଗ କରିଛନ୍ତି ଓ ସଫଳ ହୋଇଛନ୍ତି ମଧ୍ୟ ।
୧୯୩୦ ମସିହାରେ ଆରମ୍ଭ ହେଲା ଲବଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ । ଓଡ଼ିଶାରେ ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନ ବ୍ୟାପକ ଆକାର ଧାରଣ କରିଥିଲା । ଇଞ୍ଚୁଡ଼ିଠାରେ ଆଇନ୍ ଅମାନ୍ୟ କରି ଲୁଣ ମାରିବାର ସ୍ଥିର କରାଯାଇଥିଲା । ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୌଧୁରୀଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଲବଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ କରାଯିବାର ପ୍ରଦେଶ କମିଟି ଦ୍ଵାରା ସ୍ଥିର ହୋଇଥିଲା । ଗୁଜୁରାଟର ଦାଣ୍ଡୀ ଲବଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହର ଅମାନୁଷିକ ଅତ୍ୟାଚାର ପରି ଇଞ୍ଚୁଡିଠାରେ ସତ୍ୟାଗ୍ରହୀମାନଙ୍କ ଉପରେ ଅକଥନୀୟ ମାଡ଼ ହୋଇଥିଲା । ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୌଧୁରୀ ଓ ମହାତାବଙ୍କୁ ବାଲେଶ୍ଵର ଶିବିରରୁ ବନ୍ଦୀ କରି ନିଆଗଲା ୧୯୩୦ ଏପ୍ରିଲ ୧୭ ତାରିଖରେ । ଏବଂ ଦୁହିଁଙ୍କୁ ଜେଲଦଣ୍ଡ ହେଲା ଦେଢ଼ବର୍ଷ । ପ୍ରଥମେ କିଛିଦିନ ବାଲେଶ୍ଵର ଓ ହଜାରିବାଗ ଜେଇରେ ମହାତାବଙ୍କୁ ‘ଖ’ ଶ୍ରେଣୀର ବନ୍ଦୀଭାବେ ରହିବାକୁ ହୋଇଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଜେଲ ଭିତରୁ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ଲେଖା ପଠାଉଥିବା ଅପରାଧରେ ତାଙ୍କୁ ‘ଗ’ ଶ୍ରେଣୀଭୃକ୍ତ କରାଯାଇ ପାଟଣା କାମ୍ପଜେଲକୁ ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ କରାଗଲା ।
ପରିସ୍ଥିତି ଓ ପରିବେଶ ଯେତେ ଅସଜଡା ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ତାକୁ ନିଜ ବାଟରେ ମୁହାଁଇବାରେ କୁଶଳୀ ମହାତାବ ପାଟଣା କ୍ୟାମ୍ପଜେଲ୍ରେ ବନ୍ଦୀ ଥିବା ସଂଗ୍ରାମୀମାନଙ୍କୁ ନେଇ ନିଜ ରଚିତ ନାଟକ ‘ସ୍ଵରାଜ ସାଧନ’ ଅଭିନୀତ କରାଇଥିଲେ ।
ଗାନ୍ଧିଜୀ ଗୋଲଟେବୁଲ ବୈଠକରୁ ଫେରିବା ପରେ ପୁଣି ଆରମ୍ଭ ହେଲା ଆନ୍ଦୋଳନ ଏବଂ ମହତାବ ଏଥର ପୁରୀଠାରେ କଂଗ୍ରେସ ଅଧିବେଶନ କରିବା ପାଇଁ ବ୍ୟସ୍ତଥିବା ବେଳେ ଗିରଫ ହୋଇ ହଜାରିବାଗ ଜେଲ୍କୁ ଗଲେ । ସୁଭଦ୍ରା ଦେବୀଙ୍କୁ ତିନିମାସ ପାଇଁ ଜେଲ୍ଦଣ୍ଡ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ସେ ମଧ୍ୟ ସେଇ ହଜାରିବାଗ ଜେଲ୍କୁ ଗଲେ । ସେଠାରେ ତାଙ୍କର ଖାଁ ଅବଦୁଲ ଗଫୁର ଖାଁ ଓ ତାଙ୍କ ଭାଇଙ୍କ ସହିତ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପନ ହୋଇଥିଲା । ହିନ୍ଦୁ ଓ ମୁସଲମାନଙ୍କ ଭିତରେ ସାମାଜିକ ସଂପର୍କ ସ୍ଥାପିତ ହେଲେ ଭାରତର ସାଂପ୍ରଦାୟିକ ସମସ୍ୟା ସମାଧାନ ହେବ ବୋଲି ସେମାନଙ୍କର ଥିଲା ବିଶ୍ୱାସ । ମହତାବ ସେଇଠି ଲେଖିଲେ ଆଉ ଗୋଟିଏ ଉପନ୍ୟାସ ‘ନୂତନଧର୍ମ’ ।
ମହାତାବଙ୍କ ଜୀବନରେ ରାଜନୀତି ସହିତ ସାହିତ୍ୟ କିପରି ଅଙ୍ଗାଙ୍ଗୀଭାବେ ଜଡ଼ିତ ଏହା ଏଥିରୁ ଅନୁମେୟ । ଜେଲ୍ ଜୀବନ ମଧ୍ୟରେ ମହତାବଙ୍କର ପିତାଙ୍କର ବିୟୋଗ ଘଟିଲା । ପିତାଙ୍କ କଥା ନମାନି ସେ ମୁକ୍ତିସଂଗ୍ରାମରେ ଯୋଗଦେଇଥିଲେ, ଏହା ତାଙ୍କ ପିତାଙ୍କର ମନକୁ ଅବଶ୍ୟ ଦେଇଥିଲା ଦାରୁଣ ଆଘାତ । ମହତାବ ନିଜ ପିତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ସମ୍ବାଦ ଶୁଣି ଯେଉଁ ଗଭୀର ମର୍ମବେଦନା ଉପଲବ୍ଧି କରିଥିଲେ, ତାହା ତାଙ୍କ ଆତ୍ମଜୀବନୀ ‘ସାଧନାର ପଥେ’ । ଅତି ମାର୍ମିକ ରୂପରେ କାଶ ପାଇଛି ।
ଦିନେ ଜେଲର ମୋତେ ଡାକିନେଇ ଏଣୁତେଣୁ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରି ଶେଷରେ ଏକ ତାର ଦେଖାଇଲେ ଯେ, ବାବା ନିଉମୋନିଆ ରୋଗରେ ମରିଯାଇଛନ୍ତି । ମୁଁ କିଛି ନକହି ସେଠାରୁ ଉଠି ଆସିଲି । ମୁହଁ ମାଡି ରାତିସାରା ପଡ଼ିରହିଛି । ଜୀବନରେ ବାବାଙ୍କର ମୁଁ ସେବା କେବେ କରିପାରିଲିନାହିଁ । ପର୍ବତ ପ୍ରମାଣ କେତେ ତାଙ୍କର ଆଶା ଚୁରମାର୍ କରି ଧୂଳିସାତ କରିଦେଇଛି, ତାଙ୍କ କଥା ନମାନି କଲେଜରେ ପଢିବା, ତାପରେ ତାଙ୍କୁ ଠକିଦେଇ ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯୋଗଦେବା, ତାପରେ ସେ ମୂର୍ଖତାର କାର୍ଯ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ରେଜେଷ୍ଟ୍ରି ନୋଟିସ୍ ଦେବା, ଶେଷରେ ସେ ମୋ ପ୍ରତି ସ୍ନେହଭର ହୋଇ ମୋ ମନରକ୍ଷା କରିବା ପାଇଁ କଂଗ୍ରେସ ପ୍ରତି ସହାନୁଭୂତିଶୀଳ ହେବା, ଏସବୁ ବଡ଼ ବଡ଼ କଥା ସଙ୍ଗେ କେତେ ଛୋଟ ଛୋଟ ଟିକିନିଖି କଥା ମୋ ମନରେ ସତ୍ୟଘଟଣା ପରି ଅଭିନୟ ଏପରି ଆରମ୍ଭ କଲେ ଯେ, ଆତ୍ମଗ୍ଲାନିରେ ସଢ଼ିଗଲା ପରି ହୋଇଗଲି ।’’
ସ୍ଵାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ନିଜ ଶରୀର, ମନ ଓ ପ୍ରାଣ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସମର୍ପଣ କରି ମହତାବ ଯେପରି ସଂଗ୍ରାମୀର ଭୂମିକା ନିଭାଉଥିଲେ, ଠିକ୍ ସେହିପରି ତାଙ୍କ ହୃଦୟ ଭିତରେ ନିଜ ପିତାଙ୍କ ପ୍ରତି ଭକ୍ତି, ଶ୍ରଦ୍ଧା ନିବୁଜ ହୋଇ ରହିଥିଲା । ଏପରିକି ନିଜ ସ୍ତ୍ରୀ ସୁଭଦ୍ରାଦେବୀଙ୍କୁ ନିଜ ଦର୍ଶନରେ ଉଦ୍ବୁଦ୍ଧ କରି ସ୍ଵାଧୀନତା ଯଜ୍ଞରେ ସାମିଲ କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ, ତାଙ୍କ ପ୍ରତି ରହିଥିଲା ଅତୁଟ ମମତାର ବନ୍ଧନ । ତେଣୁ ସେ ନିଃସଙ୍କେଚରେ ନିଜର ମନକଥା କହିବାକୁ ଯାଇ ଲେଖିଛନ୍ତି, ମୁଁ ଉପଲବ୍ଧି କଲି ଯେ, ତାଙ୍କ ସନ୍ତାନ ହୀନ ଜୀବନ ତାଙ୍କୁ ଅତି ବାଧା ଦେଉଛି, ତେଣୁ ନିଜ ମନକୁ ଲଗାଇ ରଖିବା ଭଳି କିଛି କାମ ଜୁଟୁନାହିଁ । ସାଧାରଣ କାର୍ଯ୍ୟରେ ମୁଁ ଯେପରି ମନ ଲଗାଇ ଆନନ୍ଦ ପାଉଛି, ସେପରି କରିବା ପାଇଁ ତାଙ୍କ ମନର ପ୍ରସ୍ତୁତି ନାହିଁ, ତଥାପି ଯେତେଦୂର ସମ୍ଭବ ତାଙ୍କୁ ଆନନ୍ଦ ଦେବାପାଇଁ ମୁଁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଥାଏ ।
ମହତାବ ନିଜର ‘‘ନୂତନଧର୍ମ’’ ଉପନ୍ୟାସରେ ଯେଉଁ ବିଚାର ବ୍ୟକ୍ତ କରିଥିଲେ ତାକୁ ସାକାର ରୂପଦେବା ପାଇଁ ଆରମ୍ଭ କଲେ ‘‘କର୍ମମନ୍ଦିର’’ । କାରଣ ୧୯୩୬-୪୦ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନ ଧିମା ପଡ଼ିଯାଇଥାଏ । କର୍ମ-ମନ୍ଦିର ମାଧ୍ୟମରେ ସୂତାକାଟିବା, ଗାଁ ସଫାଇ କରିବା, ହରିଜନଙ୍କ ଭିତରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରିବା ଇତ୍ୟାଦି କାର୍ଯ୍ୟ ସେ ନିଜ ଗାଁରେ କରିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ଅବଶ୍ୟ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କର ରଚନାତ୍ମକ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମର ଅଂଶବିଶେଷ ।
୧୯୩୪ ମସିହାରେ ଗାନ୍ଧିଜୀ ଓଡ଼ିଶା ଆସି ପୁରୀଠାରୁ ଭଦ୍ରକ ପଦଯାତ୍ରା କରିଥିଲେ ଏବଂ ମହାତାବ ତାଙ୍କ ସହିତ ଥିଲେ । ସେ ମହାତ୍ମାଙ୍କ ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ନିଜକୁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉନ୍ନତ ଓ ଦୃଢମନା କରିପାରିଥିଲେ । ୧୯୩୭ରେ ମହତାବ ପ୍ରଦେଶ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସଭାପତି ଦାୟିତ୍ଵ ଗ୍ରହଣ କଲେ । ଏଥିପାଇଁ ତାଙ୍କର ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସଙ୍କ ସହିତ ପ୍ରତିଦ୍ୱନ୍ଦିତା ହୋଇଥିଲା ଓ ନୀଳକଣ୍ଠବାବୁ ଗୋଟିଏ ଭୋଟରେ ହାରିଥିଲେ । ସେହି ସମୟରେ ବିଶ୍ଵନାଥ ଦାସଙ୍କ ନେତୃତ୍ଵରେ କଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଗଠିତ ହୋଇଥାଏ । ହରିପୁରା କଂଗ୍ରେସରେ ମହତାବ ମଧ୍ୟ କଂଗ୍ରେସ କାର୍ଯ୍ୟ ନିର୍ବାହିକା ସମିତିକୁ ମନୋନୀତ ହେଲେ, ଏହି ସମୟ ଥିଲା ମହାତାବଙ୍କ ପାଇଁ କଠିନ ପରିଶ୍ରମର ସମୟ । ତାଙ୍କ ଉପରେ ତିନିଗୋଟି କାର୍ଯ୍ୟ ଆସି ମାଡିବସିଲା । ପ୍ରଥମ ହେଉଛି କଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳକୁ ସମର୍ଥନ । ଦ୍ୱିତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ‘‘ନିଖିଳ ଭାରତ ଗ୍ରାମୋଦ୍ୟୋଗ ସଂଘ’’ ତରଫରୁ ହେଉଥିବା ଓଡିଶାରେ ଖଜୁରୀ ଗୁଡ଼ ତାଳଗୁଡ଼ ଓ ମଧୁମକ୍ଷିକା ପାଳନର ଦାୟିତ୍ୱ ଏବଂ ତୃତୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ହେଉଛି ଗଡ଼ଜାତ ଆନ୍ଦୋଳନ । ସେ ଗଡଜାତ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ଆନ୍ଦୋଳନର ତଦନ୍ତ କମିଟିର ସଦସ୍ୟ ଭାବରେ ମଧ୍ୟ ନିଯୁକ୍ତ ହେଲେ । ଗଡ଼ଜାତ ପ୍ରଜାଆନ୍ଦୋଳନ ସହିତ ପରୋକ୍ଷ ଭାବରେ ସାମିଲ ହୋଇ ମହତାବ ଏହି ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ସଫଳତା ଆଡ଼କୁ ନେଇଯାଇଥିଲେ । ଅବଶ୍ୟ ଏଥିପାଇ ତାଙ୍କୁ ବହୁ ନିନ୍ଦା ଓ ଅପମାନ ସହିବାକୁ ହୋଇଥିଲା ।
ପୁନଶ୍ଚ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ତାଙ୍କର ଜେଲଜୀବନ ୧୯୪୦ ଡିସେମ୍ବର ୨୦ ତାରିଖଠାରୁ । ବାଲେଶ୍ୱରର ରେମୁଣାଠାରେ ଭାଷଣ ଦେବା ଫଳରେ ତାଙ୍କୁ ଏକବର୍ଷ ଜେଲଦଣ୍ତ ଭୋଗ କରିବାକୁ ହୋଇଥିଲା । ବ୍ରହ୍ମପୁର ଜେଲରେ ‘‘କ’’ ଶ୍ରେଣୀର ବନ୍ଦୀ ଭାବେ ତାଙ୍କୁ ରଖାଗଲା ! ବର୍ଷକ ପରେ ସେଠାରୁ ମୁକ୍ତ ହେବା ପରେ ଆରମ୍ଭ ହେଲା ଓ ଭାରତଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ ‘ଅଗଷ୍ଟ ବିପ୍ଲବ’ । ସେ ଅଗଷ୍ଟ ୯ ତାରିଖ ସକାଳେ ବନ୍ଦୀ ହୋଇ ଅହମ୍ମଦନଗର ଫୋର୍ଟ ଜେଲକୁ ନିଆଗଲେ । ସେ ସେଠାରେ ପହଞ୍ଚିବା ବେଳକୁ ସେଠାରେ ଥିଲେ ସର୍ଦାର ପଟେଲ, ମୌଲାନା ଆଜାଦ୍, ଜବାହରଲାଲ ନେହେରୁ, ଡାକ୍ତର ପ୍ରଫୁଲ ଘୋଷ, ଶଙ୍କର ରାଓ ଦେବ, ଆଚାର୍ଯ୍ୟ କୃପାଳିନୀ, ଆଚାର୍ଯ୍ୟ ନରେନ୍ଦ୍ର ଦେବ, ଆସଫ୍ ଅଲି, ଡାକ୍ତର ପଟ୍ଟାଭିସୀତାରାମାୟ, ଡାକ୍ତର ମାହମୁଦ ପ୍ରମୁଖ ।
ମହତାବ ୧୯୪୨ ଅଗଷ୍ଟ ମାସଠାରୁ ୧୯୪୫ ଅପ୍ରେଲ ମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଅହମ୍ମଦ ନଗର ଫୋର୍ଟ ଜେଲରେ ରହିଥିଲେ । ମହତାବଙ୍କର ତିନିବର୍ଷର ଏଠାରେ ରହଣି ତାଙ୍କୁ ସାହିତ୍ୟ ସାଧନା, ଇତିହାସ .ରଚନା ଓ ସଂସ୍କୃତ ଅଧ୍ୟୟନର ସୁଯୋଗ ଦେଇଥିଲା । ସେ ସେଠାରେ ତିନିଗୋଟି କାବ୍ୟ, ତିନୋଟି ଉପନ୍ୟାସ ଓ ଅନେକ ଛୋଟ ଛୋଟ କବିତା ଲେଖିବା ବ୍ୟତୀତ ଓଡିଶା ଇତିହାସ ଲେଖିଥିଲେ । ଓଡ଼ିଶା ଇତିହାସ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରିବା ପରେ ଇଂରେଜି ଓଡିଆ ଅଭିଧାନ ଲେଖିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ । ୧୯୪୫ ଅପ୍ରେଲ ମାସରେ ସେ ଆସି ସମ୍ବଲପୁର ଜେଲରେ ନିର୍ଜନ କାରାବାସରେ ରହିଲେ । ସେଠାରେ ମାସେ ରହିବା ପରେ ତାଙ୍କୁ ମୁକ୍ତ କରାଗଲା ।
୧୯୪୬ ଅପ୍ରେଲ ମାସରେ ଓଡ଼ିଶାର ଶାସନଭ।ର ନେଇ ହେଲେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ । ମହତାବଙ୍କର ସଂଗ୍ରାମର ଏଇ ତ୍ୟାଗପୂତ ଜୀବନ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ତାଙ୍କୁ ଓଡ଼ିଶା ଗଠନରେ ବ୍ରତୀ କରାଇଥିଲା । ସ୍ଵାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର ନାୟକ ହୋଇଗଲେ ଯୁଗାନ୍ତକାରୀ ଜନନାୟକ ।
ଗଡ଼ଜାତ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ଆନ୍ଦୋଳନ
ସ୍ଵାଧୀନତା ପୂର୍ବରୁ ମହାତାବ ଯେପରି ଗଡ଼ଜାତ ପ୍ରଜା ଆନ୍ଦୋଳନ ସହିତ ସଂଶ୍ଳିଷ୍ଟ ହୋଇଥିଲେ, ସ୍ଵାଧୀନତା ପରେ ଓଡ଼ିଶା ସହିତ ଗଡ଼ଜାତ ଦେଶୀୟ ରାଜ୍ୟ ମିଶ୍ରଣର ସେ ଥିଲେ କର୍ଣ୍ଣଧାର । ୧୯୩୮ ମସିହାରେ ଓଡ଼ିଶାରେ କଂଗ୍ରେସ ଶାସନ ଚାଲିଥିବା ବେଳେ ମହତାବ ଥିଲେ ପ୍ରଦେଶ କଂଗ୍ରେସ କମିଟିର ସଭାପତି । କଂଗ୍ରେସ ଶାସନଥିବା ବେଳେ ଗଡ଼ଜାତ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କରେ ରାଜାମାନଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ଗଡ଼ଜାତ ରାଜାମାନେ ଥିଲେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଅତ୍ୟାଚାରୀ ଓ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ଉପରେ ଅତ୍ୟଧିକ କର ବସାଇବା ସହିତ ଜୁଲମ କରୁଥିଲେ । ପ୍ରଜାମାନେ ଥିଲେ ଗରିବ, ଅଶିକ୍ଷିତ ଓ ପଛୁଆ । ବିଟ୍ରିଶ ଶାସନର ଛତ୍ରଛାୟା ତଳେ ରହି ଶାସକମାନେ ପ୍ରଜାମାନଙ୍କ ଉପରେ ଅକଥନୀୟ ଅତ୍ୟାଚାର କରୁଥିଲେ ।
ଏହା ବିରୁଦ୍ଧରେ ପ୍ରଜାମାନେ ସାହସର ସହିତ ସ୍ଵର ଉତ୍ତୋଳନ କଲେ । ନୀଳଗିରି, ତାଳଚେର, ଢେଙ୍କାନାଳ, ରଣପୁର ଇତ୍ୟାଦି ଦେଶୀୟ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କରେ ‘ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ’ ଗଢ଼ି ଉଠିଲା । ରାଜାମାନଙ୍କର ନିର୍ଯ୍ୟାତନା ବିରୁଦ୍ଧରେ ସ୍ଵର ଉତ୍ତୋଳନ କରିବାକୁ ଆଗଭର ହୋଇ ଉଠିଲେ ସେହି ଅଞ୍ଚଳର ପ୍ରଜାମାନେ ।
ଲୋକମାନଙ୍କର ଅଭିଯୋଗ ସଂପର୍କରେ ପୁଙ୍ଖାନୁପୁଙ୍ଖ ତଦନ୍ତ କରିବା ପାଇଁ ଓଡ଼ିଶା ଗଡ଼ଜାତ ପ୍ରଜା ସମ୍ମିଳନୀ ଏକ କମିଟି ମହତାବଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଗଠନ କଲେ । ସେହି କମିଟିର ସଭ୍ୟଥିଲେ ଶ୍ରୀ ବଳବନ୍ତରାୟ ମେହେଟ୍ଟା, ଶ୍ରୀ ଲାଲମୋହନ ପଟ୍ଟନାୟକ ଓ ସଂପାଦକ ଥିଲେ ଶ୍ରୀ ସାରଙ୍ଗଧର ଦାସ । ବାଲେଶ୍ଵର ନିକଟବର୍ତ୍ତୀ ନୀଳଗିରିଠାରୁ ପ୍ରଥମେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ଆନ୍ଦୋଳନକାରୀ ଲୋକେ ଟିକସ ଦେବେ ନାହିଁ ଓ ବେଠି ଖଟିବେ ନାହିଁ କହିବାରୁ ସେମାନଙ୍କୁ ବାନ୍ଧି ନିଆଗଲା । ମହତାବ ଆନ୍ଦୋଳନର ନେତା କୈଳାସବାବୁ ରାଜାଙ୍କର ଦେୱାନ ସହିତ ଆଲୋଚନା କରି ବ୍ରିଟିଶ ପଲିଟିକାଲ ଏଜେଣ୍ଟଙ୍କ ସହଯୋଗରେ ଆନ୍ଦୋଳନର ସମସ୍ୟାକୁ ସମାଧାନ କରିଥିଲେ । ନୀଳଗିରି ପରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଆରମ୍ଭ ହେଲ ଢେଙ୍କାନାଳରେ । ଢେଙ୍କାନାଳ ରାଜାଙ୍କର ଲୋମହର୍ଷକ ଅତ୍ୟାଚାର କାହାଣୀ ପ୍ରତି ସେ ଅବଗତ ଥିଲେ । ରାଜାଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ହେଉଥିବା ପ୍ରତିବାଦ ସଭାରେ ପ୍ରାୟ ସାତ ଆଠ ହଜାର ଲୋକ ଥିଲେ । ସଭା ହେବା ମାତ୍ରକେ କେତେକ ଲୋକଙ୍କୁ ଜେଲକୁ ନେଇ ଯିବା ଫଳରେ ଉତ୍ତ୍ୟକ୍ତ ନେତା ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କୁ ଖଲାସ କରିବାକୁ ଆଗଭର ହେଲେ । ଷ୍ଟେଟ ଭୟଭୀତ ହୋଇ ସେହି ବନ୍ଦୀମାନଙ୍କୁ ଛାଡିଦେଲେ ସତ, କିନ୍ତୁ ବହୁଲୋକ ଆହତ ହେଲେ । ମହତାବଙ୍କର ଚେଷ୍ଟାସତ୍ୱେ ସମାଧାନ ହୋଇପାରିଲାନାହିଁ । ଢେଙ୍କାନାଳ ଆନ୍ଦୋଳନ ସଂପର୍କରେ ଅନେକ ସହକର୍ମୀ ଙ୍କ ସହିତ ତାଙ୍କର ମତଭେଦ ହୋଇଥିଲା ।
ଏହାପରେ ଆନ୍ଦୋଳନ ହେଲା ତାଳଚେରରେ ଏବଂ ଗୁଳିରେ ଅନେକ ଲୋକ ମଲେ । ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ ସେ ତାଳଚେର ଆନ୍ଦୋଳନର ସମାଧାନ ଦାୟିତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ । ତାଳଚେରରୁ ପ୍ରାୟ ତିରିଶ ହଜାର ପୁରୁଷ, ସ୍ତ୍ରୀ, ବାଳକ ଘରଦ୍ୱାର ଛାଡି ଅନୁଗୋଳରେ ଆସ ଶୀତକାକରରେ ପଡି ରହିଲେ । ମହତାବ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କର ପରାମର୍ଶ ଲୋଡିଲେ। ଗାନ୍ଧିଜୀ କହିଲେ, କାର୍ଯ୍ୟରେ ଯାହା ଦେଖିଛ ତଦନୁସାରେ ଗତିକର । ମହତାବ ସହକାରୀ ପଲିଟିକାଲ ଏଜେଣ୍ଟ, ଓଡ଼ିଶା ସରକାରଙ୍କର କମିଶନରଙ୍କ ସହିତ ଆଲୋଚନା କଲେ । ସହକାରୀ ପଲିଟିକାଲ ଏଜେଣ୍ଟ ଓ ମହତାବଙ୍କ ଭିତରେ ଚୁକ୍ତି ହେଲା ଯାହାକୁ କୁହାଯାଏ ମହତାବ୍ - ‘ହେନ୍ତି ଚୁକ୍ତି’ । କିନ୍ତୁ ଏହି ଚୁକ୍ତି ଅନୁସାରେ ଘୋଷଣା ହେଲାନାହିଁ । କାରଣ ଘୋଷଣାରେ ବେଠି ପ୍ରଥା ଚାଲୁ ରହିବ ବୋଲି କୁହାଯାଇଥାଏ । ଏଥିରେ ମହତାବ୍ ହତଚକିତ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ନିଜର ଧୈର୍ଯ୍ୟ ଓ ସାହସ ହରାଇ ନଥିଲେ । ସରକାର ମିଲିଟାରି ଇଣ୍ଟେଲିଜେନ୍ସି ଜରିଆରେ ରିପୋର୍ଟ ମାଗି ମହତାବ ଯେପରି ଘୋଷଣା ଚାହୁଁଥିଲେ, ସେପରି କଲେ । ତାଳଚେରରୁ ପଳାଇଯାଇଥିବା ପ୍ରଜାମାନେ ନିଜ ନିଜ ଘରକୁ ଫେରିଲେ ।
ଏହାପରେ ଆରମ୍ଭ ହେଲା ରଣପୁର ଆନ୍ଦୋଳନ । ଏହା ଏକ ଅତି ଛୋଟ ଗଡଜାତ । ରାଜା କେତେଜଣ ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ କର୍ମୀଙ୍କୁ ଗିରଫ କଲେ । ଏହାର ଫଳ ହେଲା ଲୋକେ ଉତ୍ୟକ୍ତ ହୋଇ ସେମାନଙ୍କୁ ମୁକୁଳାଇବାକୁ ସ୍ଥିର କରିଥାନ୍ତି । ଏହି ଗଣ ଆନ୍ଦୋଳନକୁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ନିଷ୍ଠୁର ଭାବରେ ଦମନ କରିବାକୁ ଯାଇ ପଲିଟିକାଲ ଏଜେଣ୍ଟ ବେଜେଲଗେଟ୍ ଲୋକମାନଙ୍କର ଟେକା ଓ ବାଉଁଶ ମାଡରେ ମରି ଯାଇଥିଲେ । ବେଜେଲ୍ଗେଟ୍ଙ୍କ ଗୁଳିରେ ମଧ୍ୟ ଦୁଇଜଣ ଲୋକ ମରିଯାନ୍ତି । ଏହି ଘଟଣା ଘଟିସାରିବା ପରେ ମହତାବ୍ ରଣପୁରରେ ପହଞ୍ଚି ଏପରି ଅବସ୍ଥା ଦେଖି ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଘରଛାଡି ପଳାଇବାକୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଇ ଫେରିଆସିଲେ । ଏ ଘଟଣାରେ ମହତାବଙ୍କୁ ଦଣ୍ଡିତ କରାଇବାର ଚେଷ୍ଟା କରାଯାଇଥିଲା କିନ୍ତୁ ମିସ୍ ହରିସନ ଓଡ଼ିଶାର ଲାଟଙ୍କୁ ବୁଝାଇବା ଫଳରେ ସେ ହତ୍ୟା ଅପରାଧରୁ ରକ୍ଷା ପାଇଲେ।
ରଣପୁର ପ୍ରଜାମଣ୍ଡଳ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଦୁଇଜଣ ଫାଶୀ ପାଇଥିଲେ । ସେ ଦୁଇଜଣ ଶହୀଦଙ୍କ ନାମ ହେଉଛି ଶ୍ରୀ ରଘୁନାଥ ମହାନ୍ତି ଓ ଶ୍ରୀ ଦିବାକର ପରିଡା । ରଣପୁର ଶାସନର ଆମୁଳଚୂଳ ପରିବର୍ତ୍ତନ ହେଲା । ମହତାବ ଗଡଜାତ ତଦନ୍ତ କମିଟି ରିପୋର୍ଟ ପ୍ରକାଶ କରି ବଡଲାଟଙ୍କୁ ଦେଇଥିଲେ । ବଡଲାଟ ଏହି ରିପୋଟ ସଂପର୍କରେ କହିଥିଲେ, ତମସାଚ୍ଛନ୍ନ ଓଡ଼ିଶାର ସେ ଛୋଟ ଛୋଟ ଗଡ଼ଜାତ ଭିତରେ ଏ ରିପୋର୍ଟ ଆଲୋକ ରେଖା ପକାଇଛି- ଏଣିକି ଧୀରେ ଧୀରେ ଆମେ ଅଗ୍ରସର ହେବୁ।
୧୯୪୫ ମସିହାରେ ଜେଲରୁ ମୁକ୍ତ ହେବା ପରେ ମହତାବ କିଛିଦିନ ପଞ୍ଚଗନିଠାରେ ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ସହିତ ରହିଥିଲେ । ଗାନ୍ଧିଜୀ ତାଙ୍କୁ ବର୍ତ୍ତମାନର ଅବସ୍ଥା ସମ୍ଭାଳିବାକୁ ହେବ । ଅଥଚ ଦେଶର ସମ୍ମାନ ରକ୍ଷା କରିବାକୁ ହେବ, ବୋଲି କହି ସାର୍ ହଥର୍ଣ୍ଣ ଲୁଇସ୍, ଓଡ଼ିଶାର ଲାଟଙ୍କୁ ଦେଖା କରିବାକୁ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଥିଲେ । ମହତାବ ୧୯୪୬ ଏପ୍ରିଲ ମାସ ୨୩ ତାରିଖରେ ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀଭାବେ ଦାୟିତ୍ୱ ଗ୍ରହଣ କଲେ । ଏହି କଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳରେ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀ, ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ କାନୁନଗୋ, ପଣ୍ଡିତ ଲିଙ୍ଗରାଜ ମିଶ୍ର ଓ ରାଧାକୃଷ୍ଣ ବିଶ୍ୱାସରାୟ ମନ୍ତ୍ରୀ ହୋଇଥିଲେ । କେନ୍ଦ୍ରରେ ମଧ୍ୟବର୍ତ୍ତୀକାଳୀନ ସରକାରରେ ଯଦିଓ ମହାତାବଙ୍କୁ ସାମିଲ କରିବା ପାଇଁ ଲର୍ଡୱାଭେଲ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରିଥିଲେ କିନ୍ତୁ ଓଡ଼ିଶାର ନେତୃତ୍ଵ ଭବିଷ୍ୟତରେ ତାଙ୍କ ଉପରେ ପଡିବାକୁ ଯାଉଥିବାରୁ ସେ ସେଥିରୁ ନିବୃତ୍ତ ହେଲେ ।
ମହତାବଙ୍କ ନେତୃତ୍ୱରେ ଗଠିତ ହୋଇଥିବା ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ତିନିଗୋଟି ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲେ । (କ) ମହାନଦୀ ଉପରେ ହୀରାକୁଦ ନଦୀବନ୍ଧ ଯୋଜନା (ଖ) ଓଡ଼ିଶାର ନୂତନ ରାଜଧାନୀ ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ନିର୍ମାଣ (ଗ) ଗଡ଼ଜାତ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କର ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶ ସହିତ ମିଶ୍ରଣ । ଏହି କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡିକୁ କରିବା ପାଇଁ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ତାଙ୍କୁ ବହୁ ପ୍ରତିବନ୍ଧକର ସମ୍ମୁଖୀନ ହେବାକୁ ପଡିଛି, କିନ୍ତୁ ନିଜର ଲକ୍ଷ୍ୟ ପୂରଣ ଦିଗରେ ସେ ଆଦୌ ପଛକୁ ହଟି ଯାଇ ନାହାନ୍ତି। ତାଙ୍କ ମତରେ, ନିଜର ଲକ୍ଷ୍ୟ ସ୍ଥିର କରିବା ପରେ ବିରୁଦ୍ଧ ମତରେ ଛନ୍ଦି ହୋଇ ଅଟକି ଯିବାର ପ୍ରଶ୍ନ ନଥିଲା, ବରଂ ସେ ମତକୁ ଠେଲି ଚାଲିଯିବା ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ହେଲା । ତେଣୁ ଓଡ଼ିଶାକୁ ଆଗକୁ ଯିବାକୁ ହେବ । ଓଡ଼ିଶାକୁ କୌଣସି ଦିଗରେ ଅନ୍ୟ ପ୍ରତିବେଶୀ ପ୍ରଦେଶଠାରୁ ନ୍ୟୂନ ଅବସ୍ଥାରେ ରଖିବାକୁ ହେବନାହିଁ ।
୧୯୪୭ ମସିହାର ବହୁପୂର୍ବରୁ ନଦୀବନ୍ଧ ଯୋଜନା ମହତାବଙ୍କ ଚିନ୍ତାରାଜ୍ୟରେ ଉଦ୍ରେକ ହୋଇଥିଲା । ସେ ଅହମ୍ମଦ ନଗର ଫୋର୍ଟରେ ବନ୍ଦୀଥିବା ବେଳେ ନିଜଭାଇ ଗୋପୀନାଥ ଦାସଙ୍କୁ ଚିଠିଲେଖି ଦାମୋଦର ନଦୀବନ୍ଧ ପରି ମହାନଦୀ ଉପରେ ବନ୍ଧ ପାଇଁ ଠକ୍ର ବାପାଙ୍କୁ ଆନ୍ଦେଳନ ଆରମ୍ଭ କରିବାକୁ କହିଥିଲେ । ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଥିବା ବେଳେ ୧୯୪୬ ଏପ୍ରିଲ ୧୬ ତାରିଖରେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ପଣ୍ଡିତ ଜବାହରଲାଲ ନେହେରୁଙ୍କୁ ଆଣି ଶୁଭ ଦିଆଇଥିଲେ । ଅବଶ୍ୟ ମହାନଦୀ ବନ୍ଧ ବିରୋଧୀ ଆନ୍ଦୋଳନ ଅତ୍ୟନ୍ତ ତୀବ୍ର ହୋଇଥିଲା । କିନ୍ତୁ ମହାତାବ କୌଣସି ଅପ୍ରିତୀକର ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି ନକରି ସମସ୍ତଙ୍କୁ ବୁଝାସୁଝା କରି ଏହି କାର୍ଯ୍ୟଟିକୁ ସମ୍ପନ୍ନ କରିଥିଲେ ।
ମହାନଦୀ ବନ୍ଧର ଉପକାରିତା ସଂପର୍କରେ ସେ ଲେଖିଥିଲେ, ବିଖ୍ୟାତ ଇଂଜିନିୟରମାନେ କହୁଛନ୍ତି ହିରାକୁଦ ବନ୍ଧ ଯୋଗେ ସାଢେ ତିନିଲକ୍ଷ କିଲୋୱାଟ ବିଦ୍ୟୁତ ଶକ୍ତି ଉତ୍ପନ୍ନ ହେବ । ମହାନଦୀ ବନ୍ଧ ହେଲେ ଧାମରା ଓ ଚାନ୍ଦବାଲିରେ ପ୍ରଥମ ଶ୍ରେଣୀର ବନ୍ଦର ହୋଇପାରିବ । ହୀରାକୁଦ ବନ୍ଧ ହେଲେ ମଧ୍ୟପ୍ରଦେଶରୁ ମହାନଦୀ ବନ୍ଧ ଦେଇ ବିରୂପା ନଦୀବାଟେ ସମୁଦ୍ର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପଣ୍ୟବାହୀ ଜାହାଚ୍ଚମାନ ଯାତାୟତ କରିପାରିବ । ମହାନଦୀ ବନ୍ଧର ଅନ୍ୟ ଏକ ଉପକାରିତା ହେଉଛି ବନ୍ୟା ନିୟନ୍ତ୍ରଣ । ଏଥିପାଇଁ ଏକ ସର୍ବସମ୍ମତ ପ୍ରସ୍ତାବ ବିଧାନସଭାରେ ଗୃହୀତ କରାଇଲେ । ବହୁଘାତ ପ୍ରତିଘାତ ମଧ୍ୟରେ ବନ୍ଧ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ହେଲା ଏବଂ ୧୯୫୭ ମସିହା ଜାନୁଆରୀ ୧୩ ତାରିଖ ଦିନ ପଣ୍ଡିତ ନେହେରୁ ଏହାକୁ ଜାତି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଉତ୍ସର୍ଗ କରି ହୀରାକୁଦ ଏକ ଯଜ୍ଞ ଓ ସେଥିପାଇଁ ମହତାବଙ୍କର ଭୁୟସୀ ପ୍ରଶଂସା କରିଥିଲେ ।
ମହତାବ ହେଉଛନ୍ତି ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶର ନୂତନ ରାଜଧାନୀର ରୂପାୟକ । ସେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଭାବେ ଦାୟିତ୍ଵ ନେବା ପରେ ରାଜଧାନୀ ସ୍ଥାପନ ପାଇଁ ମନ ବଳାଇଲେ । କଟକରୁ ରାଜଧାନୀ ଭୁବନେଶ୍ଵର ସ୍ଥାନାନ୍ତରିତ କରିବା ଏକ ବିବଦମାନ ବିଷୟ ଏ ସଂପର୍କରେ ସେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସଚେତନ ଥାଆନ୍ତି । ୧୯୪୬ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୩୦ ତାରିଖରେ ଭୁବନେଶ୍ୱରଠାରେ ରାଜଧାନୀ କରିବାର ପ୍ରସ୍ତାବ ସେ ବିଧାନସଭାରେ ଗୃହୀତ କରାଇ ନେଲେ । ୧୯୪୮ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ ୧୩ ତାରିଖ ଦିନ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ନେହେରୁ ଏହି ଐତିହାସିକ କାର୍ଯ୍ୟର ସୂତ୍ରପାତ କରି ଶୁଭ ଦେଇଥିଲେ । ଭୁବନେଶ୍ଵରର ଐତିହାସିକ ଗୁରୁତ୍ଵ ସଂପର୍କରେ ମହତାବ କହିଲେ, ‘‘ଖ୍ରୀଷ୍ଟପୂର୍ବ ତୃତୀୟ ଶତାବ୍ଦୀଠାରୁ ଏହା ଗୋଟିଏ ଅତି ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥାନ ହୋଇରହିଆସିଛି । ଭୁବନେଶ୍ଵର ବୁଦ୍ଧ, ଜୈନ, ପ୍ରଭୃତି ବହୁଧର୍ମ ଓ ସଂସ୍କୃତିର ପୀଠ ରୂପେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଲାଭ କରିଛି । ଏହି ଐତିହାସିକ ରାଜଧାନୀ କେତେ ଶାସନର ଉତ୍ଥାନ ଓ ପତନ ଦେଖି ଆସିଛି। ଭାରତରେ କିମ୍ବା ପୃଥିବୀରେ ଭୁବନେଶ୍ଵର ପରି କୌଣସି ସ୍ଥାନ ୨୫ ଶହ ବର୍ଷ ଧରି ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଓ ଗୁରୁତ୍ଵ ରକ୍ଷା କରିପାରି ନାହିଁ । ଆଜି ଏହି ପୀଠରେ ଆମେ ଓଡ଼ିଶାର ନୂଆ ରାଜଧାନୀ ଗଢିବାକୁ ଯାଉଛେ । ଆମର ରାଜଧାନୀ ପାଇଁ ଏଠାରେ ବହୁ ଉପାଦେୟ ଓ ଶିକ୍ଷଣୀୟ ବିଷୟ ରହିଛି । ଏଠି ଅଶୋକ, ଖାରବେଳଙ୍କଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି କପିଳେନ୍ଦ୍ରଦେବଙ୍କ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଶିଳାଲିପି ସବୁ ରହିଛି । ଏହି ଶିଳାଲିପି ଆମର ଅତୀତ ଗୌରବ । ଭୁବନେଶ୍ୱରରୁ ଓଡ଼ିଶାର ସ୍ନାୟବିକ ବିକାଶ ଓ ଉନ୍ନୟନ ସମ୍ଭବ ।’’
୧୯୫୦ ମସିହା ମେ ମାସ ୧୨ ତାରିଖ ଦିନ ମହତାବ କେନ୍ଦ୍ର ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳରେ ଯୋଗଦେବାପରେ ରାଜଧାନୀ ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ବସ୍ତୁତଃ ବନ୍ଦ ହୋଇଗଲା । ଏପରିକି ରାଜ୍ୟପାଳ ଆସଫ ଅଲ୍ଲୀ ଧର୍ମ ନିରପେକ୍ଷତାର ଦ୍ୱାହି ଦେଇ ଭୁବନେଶ୍ଵର ପରି ଗୋଟିଏ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମ ପୀଠରେ ରାଜଧାନୀ ହେବା ଉଚିତ୍ ନୁହେଁ ବୋଲି ଯୁକ୍ତି କଲେ । ଭୁବନେଶ୍ୱର ଠାରେ ରାଜଧାନୀ ନ ହେଉ ଏଥିପାଇଁ ବହୁ ଯୁକ୍ତିମାନ ହେବାକୁ ଆରମ୍ଭ କଲା । ୧୯୫୬ ମସିହା ଅକ୍ଟୋବର ମାସରେ ମହତାବ ଓଡ଼ିଶାର ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଦାୟିତ୍ୱ ଗ୍ରହଣ କରି ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ତ୍ଵରାନ୍ୱିତ କଲେ । ରାଜଧାନୀ ନିର୍ମାଣ ଦ୍ୱିତୀୟ ପଂଚବାର୍ଷିକ ଯୋଜନାର ଅର୍ନ୍ତଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ । ତେଣୁ ମହତାବ ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ ହେବା ପରେ ଚାହୁଁ ଚାହୁଁ ରାଜଭବନ, ବିଧାନସଭା ସଦସ୍ୟଙ୍କ ବାସଗୃହ ବିଧାନସଭା ଭବନ, ସଚିବାଳୟ, ମିଉଜିୟମ ଭବନ, ସାହିତ୍ୟ ସଙ୍ଗୀତ ନାଟକ ଓ ଲଳିତ କଳା ଏକାଡ଼େମୀ, କଳା ମଣ୍ଡପ, ବି.ଜେ.ବି, କଲେଜ, ରବୀନ୍ଦ୍ର ମଣ୍ଡପ, ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀମାନଙ୍କ ପାଇଁ ବାସଗୃହ ନିର୍ମାଣ କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ହେଲା ।
ମହତାବ ଓଡ଼ିଶାର ନୂତନ ରାଜଧାନୀ ଭୁବନେଶ୍ଵର ପାଇଁ ଚିରସ୍ମରଣୀୟ ହୋଇ ରହିବେ ।
(ଗ) ଗଡ଼ଜାତ ମିଶ୍ରଣ :-
୧୯୪୮ ମସିହା ଜାନୁଆରୀ ୧ ତାରିଖ ଦିନ ନୂତନ ବୃହତ୍ତର ଓଡ଼ିଶାର ଜନ୍ମ ଓ ଏହିଦିନ ୨୬ ଗୋଟି ଗଡ଼ଜାତ ମଧ୍ୟରୁ ୨୫ ଗୋଟିର ଓଡ଼ିଶା ସହିତ ମିଶ୍ରଣ ହୋଇଥିଲା ।
ଏହି ମିଶ୍ରଣରେ ମହତାବଙ୍କ ଭୂମିକା ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । ୧୯୩୮ ମସିହାରେ ମହତାବଙ୍କ ଅଧ୍ୟକ୍ଷତାରେ ଗଠିତ ଗଡ଼ଜାତ ତଦନ୍ତ କମିଟି ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କର ସନନ୍ଦ ରଦ୍ଦ କରି ଗଡ଼ଜାତ ଗୁଡ଼ିକୁ ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶ ସହିତ ମିଶାଇବା ପାଇଁ ସୁପାରିଶ କରିଥିଲେ । ୧୯୪୭ରେ ଦେଶ ସ୍ଵାଧୀନ ହେବାପରେ ଗଡ଼ଜାତ ମିଶ୍ରଣ ପର୍ବ ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ଗଡ଼ଜାତ ରାଜାମାନେ ଓଡ଼ିଶା ସହିତ ମିଶିବା ପରିବର୍ତ୍ତେ ପୂର୍ବାଂଚଳ ରାଜ୍ୟ ପରିଷଦ ଗଠନ କରି ସ୍ଵାଧୀନଭାବେ ରହିବାକୁ ଚାହୁଁଥିଲେ । ଓଡ଼ିଶାରେ ଗଡ଼ଜାତ ମିଶ୍ରଣ ଭାରତରେ ପ୍ରଥମ । ମହତାବ ସ୍ୱରାଷ୍ଟ୍ରମନ୍ତ୍ରୀ ସର୍ଦ୍ଦାର ବଲ୍ଲଭଭାଇ ପଟେଲଙ୍କୁ ଓଡ଼ିଶା ଆସିବାକୁ ଅନୁରୋଧ କରିଥିଲେ । ୧୯୪୭ ଡିସେମ୍ବର ୧୪ ତାରିଖ ଦିନ ପଟେଲ ରାଜାମାନଙ୍କୁ ପୂର୍ବତନ ରାଜଧାନୀ କଟକର ରାଜଭବନରେ (ବର୍ତ୍ତମାନର ଶିଶୁଭବନ ଡ଼ାକ୍ତରଖାନା) ଭେଟିଲେ । ଏଥିପାଇଁ ଏକ ଚୁକ୍ତିପତ୍ର ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୋଇଥିଲା । ପଟେଲ ରାଜାମାନଙ୍କୁ ରୋକ୍ ଠୋକ୍ ଜଣାଇ ଦେଲେ ଯେ ପ୍ରଜା ଆନ୍ଦୋଳନ ହେଲେ ସରକାର ସେମାନଙ୍କୁ ସୁରକ୍ଷା ପ୍ରଦାନ କରିବେ ନାହିଁ । ଗଡ଼ଜାତ ରାଜାମାନେ ମିଶ୍ରଣ ଚୁକ୍ତିରେ ସ୍ଵାକ୍ଷର କଲେ । କେବଳ ମୟୂରଭଂଜ ରାଜା ଏହି ଚୁକ୍ତିପତ୍ରରେ ସ୍ଵାକ୍ଷର କରି ନ ଥିଲେ । ଅବଶ୍ୟ ପରେ ୧୯୪୯ ଜାନୁୟାରୀ ୧ ତାରିଖରେ ସେ ସ୍ଵାକ୍ଷର କଲେ ଓ ତାହା ଓଡ଼ିଶା ପ୍ରଦେଶ ସହିତ ମିଶିଲା କେବଳ ଷଢେଇକଳା ଓ ଖରସୁଆଁ ମିଶ୍ରଣ ହୋଇପାରିଲା ନାହିଁ।
ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକରିବା ମୂଳରେ ମହତାବଙ୍କର ନିଷ୍ଠାପର ଉଦ୍ୟମକୁ ଭୁୟସୀ ପ୍ରଶଂସା କରି ସ୍ଵର୍ଗତ ପଟେଲ ଲେଖିଥିଲେ, ‘ଜଣେ ପ୍ରକୃତ ଜାତୀୟତାବାଦୀ ରାଜନୀତିଜ୍ଞ ଭାବରେ ସେ ଓଡ଼ିଶା ଇତିହାସରେ ଏକ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଛନ୍ତି । ସେ ଦଶବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ଓଡ଼ିଶାର ଭବିଷ୍ୟତ ପାଇଁ ଯେଉଁ ସ୍ଵପ୍ନ ଦେଖିଥିଲେ, ତାହା ସେ ପୂରଣ କରିପାରି ଥିଲେ ।’
ଏହା ବ୍ୟତୀତ ମହତାବ ମାଛକୁଣ୍ଡ ଯୋଜନା, କଟକରେ କେନ୍ଦ୍ରୀୟ ଧାନ ଗବେଷଣା କେନ୍ଦ୍ର, ଚୌଦ୍ଵାରଠାରେ ଥର୍ମାଲ୍ ଷ୍ଟେସନ କଟକ ରେଳ ଷ୍ଟେସନରେ ୨ୟ ପ୍ଲାଟଫର୍ମ- ଓ ଓଭରବ୍ରିଜ୍ ନିର୍ମାଣ, ଚୌଦ୍ୱାର ଲୁଗାକଳ, ଲୁହାକାରଖାନା ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଇଁ ନୀତିଗତ ନିଷ୍ପତ୍ତି, ବ୍ରହ୍ମପୁର ଓ କଟକରେ ସୈନ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରତିଷ୍ଠା, ଓଡ଼ିଶା ହାଇକୋର୍ଟ ନିର୍ମାଣ, ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପବ୍ଲିକ ସର୍ଭିସ୍ କମିଶନ, କଟକରେ ବେତାର କେନ୍ଦ୍ର ପ୍ରତିଷ୍ଠା, ବାରବାଟୀ ଷ୍ଟାଡ଼ିୟମ ନିର୍ମାଣରେ ତାଙ୍କର ସକ୍ରିୟ ଭୂମିକା, ପାରାଦ୍ୱୀପଠାରେ ବନ୍ଦର ପ୍ରତିଷ୍ଠା ପାଇଁ ଉଦ୍ୟମ, ସାହିତ୍ୟ, ସଂସ୍କୃତି, କଳା ଓ ସ୍ଥାପତ୍ୟର ଉନ୍ନତି ପାଇଁ ଏକାଡେମୀ ଗଠନ, କଟକ ଖପୁରିଆଠାରେ ଶିଳ୍ପାଞ୍ଚଳ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କଟକରେ ଶହୀଦ ଭବନ, କଟକର ଗୌରୀଶଙ୍କର ପାର୍କ ନିକଟରେ ପଢିଆରି ପାଠାଗାର ପ୍ରତିଷ୍ଠା, ରାଜଧାନୀରେ ରବୀନ୍ଦ୍ର ମଣ୍ଡପ, ରାଜ୍ୟ ପାଠାଗାର, ବିଶ୍ୱବଦ୍ୟାଳୟ ଭବନ ଇତ୍ୟାଦି ତାଙ୍କର ଅନବଦ୍ୟ କୃତି ।
ନୂତନ ଓଡ଼ିଶା ଗଠନର ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ସେ ଭିତ୍ତିଭୂମି ପକାଇଥିଲେ ।
୧୯୫୦ ମସିହା ମେ ୧୩ ତାରିଖ ଦିନ ସେ କେନ୍ଦ୍ରରେ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ନେହେରୁଙ୍କର କ୍ୟାବିନେଟ୍ରେ ଉଦ୍ୟୋଗ ଓ ଖାଉଟି ବିଭାଗର କ୍ୟାବିନେଟ୍ ମନ୍ତ୍ରୀପଦ ଗ୍ରହଣ କଲେ । ଏହି ପଦବୀରେ ସେ ଦୁଇବର୍ଷ ରହି ନିଜର ଦକ୍ଷତାର ପ୍ରମାଣ ଦେଇଥିଲେ । ୧୯୫୧ ମସିହାରେ ଲଣ୍ଡନଠାରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିବା କମନୱେଲ୍ଥ ମିନିଷ୍ଚର୍ସ କନଫରେନ୍ସରେ ଭାରତୀୟ ପ୍ରତିନିଧିମାନଙ୍କର ନେତୃତ୍ୱ ନେଇଥିଲେ । ଫେବୃୟାରୀ ୧୯୫୫ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ କଂଗ୍ରେସ ପାର୍ଲାମେଣ୍ଟାରୀ ପାର୍ଟିର ସେକ୍ରେଟାରୀ- ଜେନେରାଲ ଦାୟିତ୍ୱ ତୁଲାଇଥିଲେ । ୧୯୫୨ ମସିହାରେ ଆମେରିକା ସରକାରଙ୍କର ଅନୁରୋଧରେ ସେଠାକୁ ଯାଇ ପ୍ରାୟ ୩୦ ଗୋଟି ବିଶ୍ଵବିଦ୍ୟାଳୟ ପରି ଦର୍ଶନ କରି ଥିଲେ । ହାଭାର୍ଡ଼, ବର୍କଲେ, ପ୍ରିନସ୍ଟନ, ପେନ୍ସାଲଭାନିୟା ପ୍ରଭୃତି ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟରେ ସେ ଭାଷଣ ଦେଇଥିଲେ । ଆମେରିକାରୁ ଜାପାନ ବାଟ ଦେଇ ଫେରିବାବେଳେ ସେଠାରେ କେତେକ ଉଦ୍ୟୋଗ ମଧ୍ୟ ବୁଲି ଦେଖିଥିଲେ ।
୧୯୫୫ ମସିହାରେ ସେ ବମ୍ବେର ରାଜ୍ୟପାଳ ଭାବରେ ଶପଥ ନେଲେ । ୧୯୫୫ ମସିହା ମାର୍ଚ୍ଚ ମାସ ଠାରୁ ୧୯୫୬ ମସିହା ସେପ୍ଟେମ୍ବର ମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ସେହି ଦାୟିତ୍ଵରେ ରହି ବିଭିନ୍ନ ବିଶ୍ଵବିଦ୍ୟାଳୟମାନଙ୍କରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉଚ୍ଚକୋଟୀର ଭାଷଣ ଦେଇଥିଲେ । ବମ୍ବେ ରାଜ୍ୟପାଳ ପଦବୀରୁ ଅବ୍ୟାହତି ନେଇ ସେ ପୁନର୍ବାର ୧୯୫୬ ମସିହା ଅକ୍ଟୋବର ୧୯ ତାରିଖରେ ଓଡ଼ିଶାର ମୁଖ୍ୟମନ୍ତ୍ରୀ ଦାୟିତ୍ୱ ସମ୍ଭାଳିଲେ । ୧୯୫୭ ମାର୍ଚ୍ଚରେ ନିର୍ବାଚନ ହେଲା । ଓଡ଼ିଶାରେ କଂଗ୍ରେସ ଆଖି ଦୃଶିଆ ଫଳ ନ କରିବା ଫଳରେ ମହତାବ ଝାଡ଼ଖଣ୍ଡ ଦଳର ସହାୟତାରେ ୧୯୫୭ ଏପ୍ରିଲ ୬ ତାରିଖରେ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ଗଠନ କଲେ । ୧୯୫୯ ମେ ମାସରେ ସେ ଗଣତନ୍ତ୍ର ପରିଷଦ ସହିତ ମିଶି ମିଳିତ ସରକାର ଗଠନ କଲେ ଏବଂ ଏହି ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ୧୯୬୧ ଫେବୃୟାରୀ ୨୫ ତାରିଖ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ କରିଥିଲା । ୧୯୬୨ ସାଧାରଣ ନିର୍ବାଚନରେ ସେ ଲୋକସଭାକୁ ଅନୁଗୋଳ ନିର୍ବାଚନ ମଣ୍ଡଳୀରୁ ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇଥିଲେ । ସେ ପାର୍ଲାମେଣ୍ଟର କଂଗ୍ରେସ ଦଳର ଉପନେତା ହେଲେ । ୧୯୬୭ ମସିହାରେ ସେ କଂଗ୍ରେସରୁ ଓହରିଯାଇ ଆରମ୍ଭ କଲେ ଜନକଂଗ୍ରେସ ଦଳ । ଭୁବନେଶ୍ଵର ଓ ବାସୁଦେବପୁର ନିର୍ବାଚନ ମଣ୍ଡଳୀରୁ ସେ ଜୟଯୁକ୍ତ ହେଲେ । କିନ୍ତୁ ଭୁବନେଶ୍ୱର ନିର୍ବାଚନ ମଣ୍ଡଳୀରୁ ଇସ୍ତଫା ଦେବା ଫଳରେ ଶ୍ରୀମତୀ ସୁଭଦ୍ରା ମହତାବ ଭୁବନେଶ୍ୱର ନିର୍ବାଚନ ମଣ୍ଡଳୀରୁ ବିଧାନସଭାକୁ ନିର୍ବାଚିତ ହେଲେ । ଓଡ଼ିଶାରେ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଜନକଂଗ୍ରେସ ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳ ହେଲା କିନ୍ତୁ ମହତାବ ସେଥିରେ ଯୋଗ ଦେଇ ନ ଥିଲେ। ୧୯୭୧ ଓ ୧୯୭୪ ରେ ସେ ପୁନର୍ବାର ବିଧାନସଭାକୁ ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇଥିଲେ । ୧୯୬୭-୭୭ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ଦଶବର୍ଷ ବିଧାନସଭାରେ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ କୌଣସି ମନ୍ତ୍ରୀମଣ୍ଡଳରେ ଯୋଗ ଦେଇ ନ ଥିଲେ ।
ଜୁନ୍, ୧୯୭୫ ମସିହାରେ ଦେଶରେ ଜରୁରୀକାଳୀନ ପରିସ୍ଥିତି ଘୋଷଣା କରାଗଲା । ମହତାବ ଏହାକୁ ସମାଲୋଚନା କରିବାରୁ ତାଙ୍କୁ ଜେଲ ଯିବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲା । ସେ ଦୀର୍ଘ ୧୯ ମାସ ଧରି ଫ୍ରୁଲବାଣୀ ଓ ଭଂଜନଗର ଜେଲ୍ରେ ବନ୍ଦୀ ହୋଇ ରହିଥିଲେ । ୧୯୭୮ ମସିହାରେ ତାଙ୍କର ପତ୍ନୀ ସୁଭଦ୍ରା ମହତାବଙ୍କର ଦେହାନ୍ତ ହୋଇଥିଲା ।
ମହତାବଙ୍କର ରାଜନୈତିକ ଜୀବନ ଥିଲା ସଂଘର୍ଷମୟ । ଅନେକ ଝଡ଼ଝଂଜା ମଧ୍ୟରେ ତାଙ୍କୁ ଗତି କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଶାର ରାଜନୈତିକ, ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ଜୀବନର ସେ ଥିଲେ ଜାଗ୍ରତପ୍ରହରୀ । ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ରାଜନୀତିରୁ ଅପସରି ଯାଇ ସେ ନିଜକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିମଦ୍ରିତ କରି ଦେଇଥିଲେ ଅଧ୍ୟୟନ ଓ ସାହିତ୍ୟ ସେବାରେ ।
ଡକ୍ଟର ନଟବର ସାମନ୍ତରାୟ ଲେଖିଛନ୍ତି, ଓଡ଼ିଶାର ବୟୋଜ୍ୟେଷ୍ଠ ରାଜନୀତିଜ୍ଞ ଡକ୍ଟର ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବଙ୍କର ମାନସ ସନ୍ତାନ ହେଉଛି - ‘ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଚାର ସମିତି’ ଓ ତାଙ୍କ ସାଂସ୍କୃତିକ ଆଭିମୁଖ୍ୟର ବର୍ହିବିକାଶ ହେଉଛନ୍ତି ଦୈନିକ ‘ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର’ ଓ ମାସିକ ସାହିତ୍ୟ ପତ୍ରିକା ‘ଝଙ୍କାର’ । ଡ଼କ୍ଟର ମହତାବଙ୍କ ରାଜନୈତିକ ଭାବ ମୂର୍ତ୍ତିଟିର ପଶ୍ଚାତ୍ରେ ଏଇ ଉଭୟ ପତ୍ରିକା ଯେଉଁ ବଳିଷ୍ଠ ନୂତନ ଚମକପ୍ରଦ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଆସିଛନ୍ତି, ତାହା ଓଡ଼ିଶା ସାହିତ୍ୟ ଇତିହାସରେ ଏକାନ୍ତ ସ୍ମରଣୀୟ ।
ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ସମ୍ପର୍କରେ, ନିଜର ସାମ୍ବାଦିକ ହେବା ସମ୍ପର୍କରେ ମହତାବଙ୍କର ନିଜସ୍ଵ ବକ୍ତବ୍ୟ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ । ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ରର ରଜତଜୟନ୍ତୀ ବିଶେଷାଙ୍କରେ ସେ ‘ଦଇବ ଦଉଡ଼ି ମଣିଷ ଗାଈ’ ଶୀର୍ଷକ ଲେଖାରେ ନିଜ ମନର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଅତି ପ୍ରାଂଜଳ ଭାବରେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରିଛନ୍ତି । ସେ ସେଥିରେ ଲେଖିଛନ୍ତି, ‘‘କାହାରି ଜୀବନ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପୂର୍ବ ପରିକଳ୍ପିତ ଯୋଜନା ଅନୁସାରେ ପରିଚାଳିତ ହୁଏ କି ନାହିଁ, ମୁଁ ଜାଣେନା । ମାତ୍ର ମୋର ଜୀବନ କଥା ମୁଁ ଯେତିକି ଭାବୁଛି ସେଥିରୁ ମୁଁ ଅନୁଭବ କରୁଛି ଏକ ଅଜ୍ଞାତଶକ୍ତି ଜୀବନକୁ ପରିଚାଳନା କରେ ଓ ସେଥିରେ ମନୁଷ୍ୟର ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କିଛି ନ ଥାଏ । ପଢିଲାବେଳେ ଅଭିଳାଷ ଥିଲା ଏକ, ତାପରେ ହେଲା ଆଉ ଏକ ଦିଗରେ ଜୀବନର ଗତି । ସେ ଗତି ମଧ୍ୟ ଯେ କୌଣସି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପଥରେ ଚାଲିଲା ତାହା ମଧ୍ୟ ନୁହେଁ । ଏଣୁ କୌଣସି ଜୀବନରେ ପୂର୍ବାପର ସଙ୍ଗତି ଖୋଜି ବାହାର କରିବା କଠିନ ହୁଏ । ଅସହଯୋଗ ଆନ୍ଦୋଳନରେ ଯେତେବେଳେ ଯୋଗ ଦେଲି, ସେତେବେଳେ ଅନ୍ୟ କୌଣସି ଦିଗ ନ ଭାବି ସେଥିରେ ମାତିଲି । ପୁଣି ସେ ଆନ୍ଦୋଳନ ଯେତେବେଳେ ୧୯୨୨ ମସିହାରେ ବନ୍ଦ ହେଲା ସେତେବେଳେ ସମ୍ବାଦପତ୍ରଟିଏ ବାହାର କରିବା କଥା ମୋ କଳ୍ପନାରେ ମଧ୍ୟ ନ ଥିଲା । ସ୍ୱର୍ଗତଃ ଗୋପବନ୍ଧୁ ଚୌଧୁରୀ ଓ ସ୍ଵର୍ଗତଃ ନିରଂଜନ ପଟ୍ଟନାୟକ ମୋରି ଉପରେ ପ୍ରଚାରର ଭାର ଦେଇ ଏକ ପତ୍ରିକା ପ୍ରକାଶ କରିବା ପାଇଁ ପରାମର୍ଶ ଦେଲେ । ତାପରେ ଅଭିଳାଷଜାତ ହେଲା ସାମ୍ବାଦିକ ହେବା ପାଇଁ । ସେତେବେଳେ ସହକର୍ମୀ ନନ୍ଦବାବୁଙ୍କ ସହ କଲିକତାରେ ଷ୍ଟେଟ୍ସମ୍ୟାନ୍ ଅଫିସ୍, ଆନନ୍ଦବଜାର ପତ୍ରିକା ଅଫିସ୍ ଓ ସେମାନଙ୍କ ସମ୍ପାଦକମାନଙ୍କ ସହିତ ସାମ୍ବାଦିକତା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ବହୁବାର ସେମାନଙ୍କ ଠାରୁ ଏ ନୂତନ କାର୍ଯ୍ୟଟି ଶିକ୍ଷା କରୁଥିଲି । ଦୁଇଟି ପରାମର୍ଶ ମୋର ଆଜି ସୁଦ୍ଧା ମନେଅଛି । ଷ୍ଟେଟସ୍ମ୍ୟାନ୍ର ସେ ସମୟର ଇଂରେଜ ସମ୍ପାଦକ ପରାମର୍ଶ ଦେଲେ, ସବୁକଥା ଜାଣିଥିବା, ବୁଝୁଥିବା ବୁଦ୍ଧିମାନ ପାଠକମାନଙ୍କୁ ଦୃଷ୍ଟିରେ ରଖି ସମ୍ପାଦକୀୟ ଲେଖିବେ । ଲୋକେ କିଛି ବୁଝିନାହାଁନ୍ତି ତାଙ୍କୁ ପାଠ ପଢାଇବା ଭଳି ସମ୍ପାଦକୀୟ ଲେଖିଲେ ଲେଖା ଅଯଥା ଦୀର୍ଘ ଓ ଅପ୍ରିୟ ହେବ । ଆନନ୍ଦ ବଜାର ପତ୍ରିକାର ସମ୍ପାଦକ ପରାମର୍ଶ ଦେଲେ, କଲମର ଜୋର୍ ଥିବା ଆବଶ୍ୟକ । ଯେଉଁ ବିଷୟକୁ ହାତକୁ ନେବେ, ତାକୁ ଏପରି ଜୋର୍ରେ ଧରିବେ ଓ ସେଥିରେ ଏପରି ଲେଖନୀ ପ୍ରୟୋଗ କରିବେ ଯେ ପାଠକ ସେଥିରେ ଯେପରି ଅଭିଭୂତ ହୋଇ ଯାଆନ୍ତି । ଭାବପ୍ରବଣ ଲେଖା ଲେଖିବା ପାଇଁ ସେ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଥିଲେ । ଏହି ଦୁଇଟି ପରାମର୍ଶ ଅନୁସାରେ ଆମେ ନିଜକୁ ସାମ୍ବାଦିକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଭ୍ୟସ୍ତ କରାଇଲୁ । ପାଠକମାନଙ୍କ ମନରେ ଏହାର କି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ହେଉଛି ତାହା ମଧ୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବାର ଅଭ୍ୟାସ ସେହିଦିନୁଁ ହେଲା ।’’
‘‘ସାମ୍ବାଦିକତା ସହିତ ସାହିତ୍ୟ-ଚର୍ଚ୍ଚାର ଘନିଷ୍ଠ ସମ୍ପର୍କ ଅଛି, କାରଣ ଦୁଇଟି ଜାକରେ ଲେଖନୀ ମାଧ୍ୟମରେ ଚିନ୍ତା ପ୍ରକାଶ କରିବାର ଅବକାଶ ଅଛି । ସାହିତ୍ୟ ଓ ସାମ୍ବାଦିକତା ମଧ୍ୟରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭେଦ ଅଛି । ଏ ପ୍ରଭେଦକୁ ମୁଁ ନିଜ ଅଭିଜ୍ଞତାରେ ଉପଲବ୍ଧି କରିଛି । ସାମ୍ବାଦିକତାରୁ କିଛିକାଳ ଅପସରି ଯାଇ ସାହିତ୍ୟରେ ଯାଇ ପହୁଞ୍ଚିଥିଲି । ପୁଣି ୧୯୪୭ ମସିହାରେ ଘଟଣାଚକ୍ରରେ ଏକ ସମ୍ବାଦପତ୍ର ପ୍ରକାଶ କରିବାର ଦାୟିତ୍ୱ ମୋ ଉପରେ ଆସି ପଡ଼ିଲା । ଏହା ଏକ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଉଦ୍ୟମ, ନୂତନ ପରିସ୍ଥିତିରେ, ନୂତନ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଘେନି ଏ ସମ୍ବାଦପତ୍ର ପ୍ରକାଶ କରିବାର କଥା ହେଲା । ୧୯୩୨ ମସିହାରୁ ବନ୍ଦ ହୋଇଥିବା ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ରର ନାମଟି ଏ ନୂତନ ସମ୍ବାଦପତ୍ରକୁ ମୁଁ ଦେଇଛି, କେବଳ ନିଜକୁ ଅତୀତ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ କରି ରଖିବା ପାଇଁ, ନୂତନ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ରର ପ୍ରକାଶର ଦାୟିତ୍ୱ ମୋ ଉପରେ ଲଦିଥିଲେ, ଶ୍ରୀ ନବକୃଷ୍ଣ ଚୌଧୁରୀ ଓ ଶ୍ରୀ ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ କାନୁନ୍ଗୋ । ସମ୍ବାଦପତ୍ରଟି ପ୍ରକାଶିତ ହେବା ପରେ ମୁଁ ଶାସନ କାର୍ଯ୍ୟରେ ଥାଇ ମଧ୍ୟ ପୁଣି ସାମ୍ବାଦିକତାରେ ସମୟ ଦେବାକୁ ଓ ପରିଶ୍ରମ କରିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହେଲି । ସେହିଦିନୁଁ ମୁଁ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ସହିତ ଜଡ଼ିତ । ଭଲ-ମନ୍ଦ, ଲାଭ-କ୍ଷତି ସବୁ ପାଇଁ ମୁଁ ଦାୟୀ । ଏ ପତ୍ରିକାଟି ମୋର ଅନେକ ବନ୍ଧୁ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି, ଅନେକ ଶତ୍ରୁ ମଧ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି, କିନ୍ତୁ କାହାରି ଶତୃତାକୁ ଭୟ ନ କରି କେବଳ ଲୋକମତକୁ ଆଖି ଆଗରେ ରଖି ଓ ଓଡ଼ିଶାର ସର୍ବାଙ୍ଗୀନ ସାଂସ୍କୃତିକ ଉନ୍ନତି ସାଧନ ପାଇଁ ଯାହା ଆବଶ୍ୟକ ବୋଲି ମନେ କରିଛି ତଦନୁସାରେ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ରକୁ ପରିଚାଳନା କରିଆସିଛି ।’’
୧୯୨୩ ମସିହାରେ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା କଟକ ସ୍ଵରାଜ ଆଶ୍ରମରେ । ସେତେବେଳେ ଏହାଥିଲା ସାପ୍ତାହିକ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର । ଏହି ପତ୍ରିକା ମାଧ୍ୟମରେ ଲୋକମାନଙ୍କର ଦୁଃଖ ଦୁର୍ଦ୍ଦଶାର ପ୍ରତିଫଳନ ଘଟିବ ଏବଂ ଶାସନର ଦୋଷତ୍ରୁଟି ଦେଖାଇବା ସହିତ ଗାନ୍ଧୀ ନୀତିର ପ୍ରଚାର ଓ ପ୍ରସାର କରିବ । ଧର୍ମଗୁଳା ପକାଇ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ନାଁଟି ସ୍ଥିର ହେଲା। ଗାନ୍ଧିଜୀଙ୍କ ପବିତ୍ର ଜନ୍ମଦିନ ଅକ୍ଟୋବର ୨ ତାରିଖରେ ଏହା ପ୍ରଥମେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଲା । ୧୯୨୪ ମସିହାରେ ଏହା ବାଲେଶ୍ଵର ଟାଉନ ପ୍ରେସ ରୁ ମୁଦ୍ରିତ ହୋଇ ପ୍ରକାଶ ପାଇଲା । ୧୯୨୬ ଜାନୁଆରୀ ୨୭ ତାରିଖରୁ ସାପ୍ତାହିକ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ନିଜ ପ୍ରେସ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ଯନ୍ତ୍ରାଳୟରୁ ପ୍ରକାଶିତ ହେଲା । ୧୯୩୦ ମସିହାରେ ଲବଣ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ସମୟକୁ ଏହା ଦୈନିକ ଆକାରରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଲା କିନ୍ତୁ ୧୯୩୨ ସତ୍ୟାଗ୍ରହ ସମୟରେ ଏହାକୁ ସରକାର ବାଜ୍ୟାପ୍ତ କରିଦେଲେ । ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପ୍ରକାଶନ ବନ୍ଦ ହୋଇଯିବା ପରେ ମହତାବ ଲେଖିଥିଲେ, ‘‘ଆଖିରୁ ଲୁହ ଗଡ଼ାଇ ମୁଁ ଏ ସିଦ୍ଧାନ୍ତ କଲି, କିନ୍ତୁ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର କେବେ ମରିନାହିଁ । ଏହାର ତପସ୍ୟା ବଳରେ ଏ ଦିନେ ପୁଣି ସମସ୍ତ ଚାପଭେଦ କରି ଏକ ବୃହତ ବୃକ୍ଷ ହେବ ।’’
୧୯୩୨ ମସିହାରେ ସରକାରଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଯେଉଁ କାଗଜର ପ୍ରକାଶନକୁ ବନ୍ଦ କରି ଦିଆଯାଇଥିଲା, ତାହାର ନବକଳେବର ଘଟିଲା ୧୯୪୭ ଅଗଷ୍ଟ ୮ ତାରିଖରେ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଚାର ସମିତି ମାଧ୍ୟମରେ । ଅହମ୍ମଦନଗର ଫୋର୍ଟରେ ସେ ଯେଉଁ କଳ୍ପନା କରିଥିଲେ ତାହା ତାଙ୍କ ନିଜ ଭାଷାରେ, ‘‘କାରାଗାରରେ ବହୁ କଳ୍ପନା ଘେନି ସମୟ ଅତିବାହିତ ହୋଇଥିଲା । ବର୍ତ୍ତମାନ କଳ୍ପନାକୁ ରୂପରେଖ ଦେବାକୁ ହେବ । କେବଳ ମୋ ପାଇଁ ନୁହେଁ ଉଚ୍ଚାଭିଳାଷ ଓ ଉତ୍ସାହରେ ଅଧୀର ଯୁବସମାଜ ପାଇଁ । ସ୍ଥିରକଲି, ଏକ ବିରାଟ କଳ୍ପନାର ତରୀ ମହାନଦୀ ବକ୍ଷରେ ଛାଡ଼ିବା ପାଇଁ । ଏହି ତରୀ ଯୋଗେ ମୋର କଳ୍ପନା କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହେବ ଓ ଉଚ୍ଚ ଅଭିଳାଷ ପୋଷଣ କରି ଅସ୍ଥିର ହେଉଥିବା ଯୁବକମାନେ ଏହି ତରୀରେ ନିଜ ନିଜର ରୁଚି ଓ ଯୋଗ୍ୟତା ଅନୁସାରେ ଈପ୍ସିତ କୂଳରେ ଲାଗିବେ । ମୋର କଳ୍ପନା ଓଡ଼ିଶାର ସବୁକ୍ଷେତ୍ରରେ ଏକ ନବଯୁଗର ସୃଷ୍ଠି କରିବା । ଆଶା-ଅଭିଳାଷ ଜାଗ୍ରତ କରିବା । ଓଡ଼ିଶା ସବୁକ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନ୍ୟ ଉନ୍ନତ ପ୍ରଦେଶ ସହିତ ସମକକ୍ଷ ହେଉ, ଓଡ଼ିଶା ପାଇଁ ଗର୍ବ ଅନୁଭବ ହେଉ । ଦୃଢ ପଣ କରି ଉଚ୍ଚ ଆଦର୍ଶର ଅନୁଗମନ କଲେ, ବାଧାବିଘ୍ନ ଯାହା ଆସେ, ତାହା ଐଶ୍ଵରିକ ଶକ୍ତିଦ୍ଵାରା ଦୂରୀଭୂତ ହୋଇଯାଏ, ଯାହା ସ୍ଵାମୀ ବିବେକାନନ୍ଦ ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ । ମହାତ୍ମାଗାନ୍ଧୀ ମଧ୍ୟ ତାହାହିଁ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କୁ ୧୯୨୧ରେ କହିଥିଲେ । ଆଗପଛ କିଛି ବିଚାର ନ କରି ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଚାର ସମିତି ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେଲା ୧୯୪୭ରେ ..... ।’’
ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଚାର ସମିତିର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଲା ଏହା କୌଣସି ଦଳଗତ ନୀତି ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ହେବ ନାହିଁ । ଏହି ଅନୁଷ୍ଠାନଟି ତ୍ୟାଗ ମନୋବୃତ୍ତି ଉପରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେବ ଏବଂ ଏହାର ଭବିଷ୍ୟତ ଦୃଷ୍ଟି ରହିବ । ଏହି ମୂଳ ନୀତିକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି, ଲାଭ କ୍ଷତି ବିଚାର ନ କରି ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରିଛି ଅନେକ ବିଭାଗ-ମୀନା ବଜାର, ନାରୀ ଜଗତ, ଜ୍ଞାନ ବିଜ୍ଞାନ, ଗାଁ ମଜଲିସ୍, ରବିବାର ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି । ଏବଂ ପରିଶେଷରେ ସାହିତ୍ୟ ପତ୍ରିକା ଝଙ୍କାର । ଝଙ୍କାର ହେଉଛି ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଚାର ସମିତିର ଚୂଡ଼ା । ଭିତ୍ତି ଉପରେ ଚୂଡ଼ା ଯେପରି ନିର୍ଭର କରେ, ଚୂଡ଼ାର ସ୍ଥିତି ଉପରେ ମନ୍ଦିରର ସ୍ଥାୟିତ୍ଵ ମଧ୍ୟ ନିର୍ଭର କରେ । ଏଣୁ ଏ ସମସ୍ତ କାର୍ଯ୍ୟ ଅଲକ୍ଷିତ ଭାବରେ ପରସ୍ପରର ପରିପୂରକ ।
ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର କୌଣସି ଦଳଦ୍ଵାରା ପରିଚାଳିତ ନୁହେଁ । ଏଥିପାଇଁ ଏହା ନିର୍ଭୀକ ଓ ନିରପେକ୍ଷ । ମହତାବ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ଓଡ଼ିଶା ଶାସନ ଓ ଜନଜୀବନର ବିଭିନ୍ନ ସମସ୍ୟାକୁ ଉତ୍ଥାପନ କରିଛନ୍ତି ଏବଂ ସ୍ଵର ଉତ୍ତୋଳନ କରିଛନ୍ତି । ଭୁବନେଶ୍ୱରଠାରେ ରାଜଧାନୀ, ହୀରାକୁଦ ବନ୍ଧ, ଗଡ଼ଜାତ ମିଶ୍ରଣ ପ୍ରଭୃତି ସମସ୍ୟାକୁ ଲୋକମାନଙ୍କ ଆଗରେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରି ସଚେତନତା ସୃଷ୍ଟି ପାଇଁ ମହତାବ ଏହାକୁ ମାଧ୍ୟମ ଭାବେ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିଲେ ।
ଡକ୍ଟର ମହତାବ ଥିଲେ ସୁପ୍ରସିଦ୍ଧ ରାଜନୀତିଜ୍ଞ, ସୁସାମ୍ବାଦିକ, ସୁଲେଖକ, ସୁବକ୍ତା, ଐତିହାସିକ, ସମାଜସେବକ, ସଂପାଦକ ଓ ଜନପ୍ରିୟ ଲୋକ ପ୍ରତିନିଧି । ସେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଦିନ ଭୁବନେଶ୍ୱରରୁ କଟକ ଯାଇ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପରିସରରେ ଦରବାର ଖୋଲି ଲୋକମାନଙ୍କ ସହିତ ଆଳାପ ଆଲୋଚନା ମାଧ୍ୟମରେ ସେମାନଙ୍କର ଦୁଃଖ ଶୁଣୁଥିଲେ । ସମାଜର ପ୍ରତ୍ୟେକ ସ୍ତରର ବ୍ୟକ୍ତି-ଶିକ୍ଷିତ ଅଶିକ୍ଷିତ, ଧନୀ, ଦରିଦ୍ର, ମାଲିକ, ଶ୍ରମିକ ସମସ୍ତେ ଆସନ୍ତି ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପରିସରକୁ । ମନରେ ଅନେକ ଆଶା ନେଇ ଆସନ୍ତି । ମହତାବ ତାଙ୍କ କଥା ଧୈର୍ଯ୍ୟର ସହିତ ଶୁଣିବେ ଏବଂ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ମାଧ୍ୟମର ତାହାକୁ ପ୍ରକାଶ କରି ସରକାରଙ୍କ ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷଣ କରିବେ ।
ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ରର ସମ୍ପାଦକୀୟ ସ୍ତମ୍ଭ ଥିଲା ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ । ବହୁସମୟରେ ମହତାବ ନିଜେ ଏହି ସ୍ତମ୍ଭ ଲେଖୁଥିଲେ । ୧୯୪୭ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ୧୧ ତାରିଖରେ ରବିବାରର ଲେଖା ଶୀର୍ଷକରେ ଲେଖିଥିଲେ, ‘‘ବିଦେଶୀ ସରକାର ଥିଲା, ଲୋକେ କାମ କରିବା ପାଇଁ ଅବସର ପାଇ ନ ଥିଲେ । ସେହି ଥିଲା ଆପତ୍ତି, ଜାତୀୟ ସରକାର ହେଲା । ଏଣିକି ସରକାରଙ୍କର ସମସ୍ତ ବ୍ୟାପାରରେ ଜନ ସେବକମାନେ ସଂପୃକ୍ତ ହୋଇ କାମ ତୁଲାଇବାର ମନୋବୃତ୍ତି ରଖି କାମ କରିବେ - ଏହାହିଁ ହେବା ଉଚିତ୍ । ନଚେତ୍ ଜାତୀୟ ସରକାର ଏକ ମନ୍ତ୍ର ନୁହେଁ ଯେ ଉଚ୍ଚାରଣ କଲେ ଜରା, ବ୍ୟାଧି, ରୋଗ, ମୃତ୍ୟୁ ଦେଶରୁ ଲୋପ ପାଇଯିବ ।’’ ପୁନଶ୍ଚ ଏହି ସମ୍ପାଦକୀୟରେ କିଳାପୋତେଇ ବିରୁଦ୍ଧରେ ସଂଗ୍ରାମ କରିବାକୁ ସେ ଆହ୍ୱାନ ଦେଇ ଲେଖିଥିଲେ, ‘‘ଆମେରିକା ଓ ଇଂଲଣ୍ଡରେ ବେସରକାରୀ ଅନୁଷ୍ଠାନମାନ ସରକାରଙ୍କ ସହଯୋଗରେ ଏହାକୁ ଦମନ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରୁଛନ୍ତି । ଏଠି ସେପରି ହେଲେ ଆଜି ହୁଏତ କିଳାପୋତେଇ ଲୋପ ପାଇଥାନ୍ତା । କିଳାପୋତେଇ ଯଦି ସମାଜରେ ନିନ୍ଦନୀୟ ହୋଇଥାନ୍ତା, ସେଥିପ୍ରତି ଆଇନ ପ୍ରୟୋଗର ସୁବିଧା ହୁଅନ୍ତା । କୌଣସି ବିଷୟର ସପକ୍ଷ ବା ବିପକ୍ଷରେ ସମାଜର ମତ ଗଠନ କରିବା ବେସରକାରୀ ଉଦ୍ୟମ ଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭବ - ଅନ୍ୟଥା ନୁହେଁ ।’’
ମହାନଦୀ ବନ୍ଧକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କରିବା ପାଇଁ ମହତାବଙ୍କର ସଂକଳ୍ପର ପ୍ରତିଫଳନ ଘଟିଥିଲା ୧୯୪୭ ଅଗଷ୍ଟ ମାସ ୨୫, ୨୬, ୨୭, ୨୮ ତାରିଖରେ ‘ମହାନଦୀ ବନ୍ଧ’ ଶୀର୍ଷକ ସଂପାଦକୀୟ । ମହତାବ ଲେଖିଥିଲେ, ‘‘ପାଠକ କଳନା କରନ୍ତୁ, ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦେଶଠାରୁ ଓଡ଼ିଶାର ଗଡ଼ଜାତ ଜିଲ୍ଲାମାନଙ୍କ ଶିଳ୍ପ ବିକାଶ କରି ବିଦ୍ୟୁତଶକ୍ତି କଟକ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚାଲିଛି । ଏଗାର ଲକ୍ଷେ ଏକର ଜମିରେ ଜଳସେଚନର ବ୍ୟବସ୍ଥା ହୋଇ ପ୍ରଦେଶ ଶସ୍ୟ ଶ୍ୟାମଳା ହୋଇଯାଇଛି । ପଣ୍ୟବାହୀ ବୋଇତ ପୃଥିବୀର ଦୂରଦୂରାନ୍ତ ଦେଶମାନଙ୍କୁ ଓଡ଼ିଶା ଉତ୍ପନ୍ନ ବସ୍ତୁ ଯୋଗାଇ ଧନ ସଂଗ୍ରହ କରୁଛି - ସେତେବେଳେ ଏ ପ୍ରଦେଶର ସ୍ଥାନ କେଉଁଠି ହୋଇଥିବ ? କେବଳ ଭାରତରେ ନୁହେଁ, ପୃଥିବୀରେ ଓଡ଼ିଶା ଏକ ବିଶିଷ୍ଠ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିବ ! ସେଥିପାଇଁ ମହାନଦୀବନ୍ଧ ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ।’’
ମହତାବ କେବଳ ବଳିଷ୍ଠ ସମ୍ପାଦକ ନ ଥିଲେ, ସେ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ କେତେକ ଉଚ୍ଚମାନର ସଂପାଦକ ମଧ୍ୟ । ତାଙ୍କର ଯାଦୁକରୀ ସ୍ପର୍ଶରେ ଶ୍ରୀ ଭୈରବ ଚନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି, ଶ୍ରୀ ଚିନ୍ତାମଣି ପାଣିଗ୍ରାହୀ, ଶ୍ରୀ ଜାନକୀ ବଲ୍ଲଭ ପଟ୍ଟନାୟକ, ଶ୍ରୀ ଶ୍ରୀହର୍ଷ ମିଶ୍ର ପ୍ରଭୃତି ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ରର ସଂପାଦକ ଦାୟିତ୍ଵ ବହନ କରିଥିଲେ । ମହତାବ ପ୍ରଥମେ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପୃଷ୍ଠାରେ ଆରମ୍ଭ କଲେ ରବିବାର ପୃଷ୍ଠା ଓ ସେଥିରେ ସାହିତ୍ୟ ସଂସ୍କରଣ ସ୍ଥାନ ପାଇଲା । ଏହି ସଂସ୍କରଣକୁ ମଣ୍ଡନ କଲେ ଉତ୍ସାହୀ ଯୁବକମାନେ ଯେଉଁମାନେ ସାହିତ୍ୟ ସେବାରେ ନିଜକୁ ଉତ୍ସର୍ଗ କରିଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମହାପାତ୍ର ନୀଳମଣି ସାହୁ, ପଠାଣି ପଟ୍ଟନାୟକ, ଅଖିଳ ମୋହନ ପଟ୍ଟନାୟକ, ଦୁର୍ଗାମାଧବ ମିଶ୍ର, ବାମାଚରଣ ମିତ୍ର, ରାଜକିଶୋର ମହାନ୍ତି, ଶଶିଭୂଷଣ ମିଶ୍ର, ଗୋରାଚାନ୍ଦ ମିଶ୍ର, ସତ୍ୟାନନ୍ଦ ଚମ୍ପତିରାୟ, ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ପତି, ବଂଶୀଧର ମହାନ୍ତି, ନଗେନ ବେହୁରିଆ ପ୍ରମୁଖ ଯୁବଗୋଷ୍ଠୀ ଓ ଡ଼ଃ ମାୟାଧର ମାନସିଂହ, କୃଷ୍ଣପ୍ରସାଦ ବସୁ, ଡ଼ଃ ସଦାଶିବ ମିଶ୍ର, ପରମାନନ୍ଦ ଆଚାର୍ଯ୍ୟ, ରାଧାମୋହନ ଗଡ଼ନାୟକ, ଗୋପୀନାଥ ମହାନ୍ତି, ବୈଦ୍ୟନାଥ ମିଶ୍ର, ଅନନ୍ତ ପଟ୍ଟନାୟକ ପ୍ରମୁଖ ପ୍ରବୀଣ ଗୋଷ୍ଠୀ ।
ମହତାବ ନିଜର ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତି ଅନୁରାଗ ହେତୁ କର୍ମବ୍ୟସ୍ତତା ମଧ୍ୟରେ ମଧ୍ୟ ସାହିତ୍ୟ ସଭାର ଆୟୋଜନ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପରିସର ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରତି ମାସ ଶନିବାର ରାତିରେ କରୁଥିଲେ । ତେଣୁ ମହାପାତ୍ର ନୀଳମଣି ସାହୁ କହିଛନ୍ତି, ‘‘ମହତାବଜୀ ରାଜନୀତି କଲାବେଳେ ଅନ୍ୟ ଗୁଣ ଅନ୍ୟ କର୍ମକୁ ଆଶ୍ରୟ କରନ୍ତି । ମାତ୍ର ସାହିତ୍ୟିକ ଓ ବୌଦ୍ଧିକ ଆଲୋଚନା ବା ସଂସ୍ପର୍ଶ ବେଳେ ବେଶ୍ ରୋମାଣ୍ଟିକ୍, ସ୍ଵାଧୀନ, ସହୃଦୟ ଓ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇ ଉଠନ୍ତି । ସେତେବେଳେ ତାଙ୍କୁ ଖୁବ୍ ଆପଣାର ଓ ପରିଚିତ ମନେହୁଏ ।’’
ମହତାବ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ରେ କେବଳ ନୂତନ ବିଭାଗ ସୃଷ୍ଟି କରି ନାହାଁନ୍ତି ବରଂ ଏହା ମାଧ୍ୟମରେ ସଂବାଦ - ସାହିତ୍ୟର ବହୁ ପରୀକ୍ଷା ନିରୀକ୍ଷା କରାଇଛନ୍ତି । ଏଥିରେ ଆରମ୍ଭ କରିଛନ୍ତି ଫିଚର ସାହିତ୍ୟ । ତାଙ୍କର ‘‘ଗାଁ ମଜଲିସ୍’’ ଏକ ଶ୍ରେଣୀର ଫିଚର କହିଲେ ଭୁଲ ହେବ ନାହିଁ । ଏହା ମଧ୍ୟ ହୋଇଛି ଅନୁସଂଧାନ ମୂଳକ । ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ରରେ ଆରମ୍ଭ ମଧ୍ୟ କରିଛନ୍ତି ‘ବାଟଘାଟେ’ ଶୀର୍ଷକରେ ଶଙ୍ଖଚିତ୍ର ।
ମହତାବ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ରକୁ ଓଡ଼ିଆ ଜାତିର ଏକ ଜାତୀୟ ଅନୁଷ୍ଠାନରେ ପରିଣତ କରିପାରିଲେ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଚାର ସମିତି ମାଧ୍ୟମରେ । ତାଙ୍କର ବଳିଷ୍ଠ ଚିନ୍ତା ଓ ଚେତନାର ପରିପ୍ରକାଶ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ରରୁ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ମହତାବ ଅନୁଷ୍ଠାନ ସମ୍ପର୍କରେ କହିଥିଲେ, ‘‘ଅନୁଷ୍ଠାନଟି ସଂଘର୍ଷରୁ ଜନ୍ମ ଏବଂ ସଂଘର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ଚାଲିଛି । ମନେହୁଏ ଯେପରି ଏହାର ଜୀବନଟି ସଂଘର୍ଷରେ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ । ଜନତାର ସହାନୁଭୂତି ଏବଂ ଯୁବକମାନଙ୍କର ଉତ୍ସାହ ସବୁ ସଂଘର୍ଷକୁ ଅତିକ୍ରମ କରି ଚାଲିଛି ମୋର ବିଶ୍ଵାସ, ଏହା ଏହିପରି ଚାଲିଥିବ । ଯେତେଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯୁବଗୋଷ୍ଠୀର ସାହାଯ୍ୟ ପାଉଥିବା ଉତ୍ସାହରେ ଏହାର ଜନ୍ମ । ଉତ୍ସାହର ଶେଷ କେବେ ହେବନାହିଁ । ତେଣୁ ଏହାର ମଧ୍ୟ ଶେଷ ନାହିଁ।’’
‘ଝଙ୍କାର’ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଚାର ସମିତିର ଏକ ମହୋଜ୍ଵଳ ସାରସତ୍ୱ କୀର୍ତ୍ତି । ୧୯୪୯ ମସିହା ଏପ୍ରିଲ ମାସ ବିଷୁବ ସଂକ୍ରାନ୍ତି ଦିନ ପ୍ରଥମେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଲା । ଡ଼କ୍ଟର ନଟବର ସାମନ୍ତରାୟ ଲେଖିଛନ୍ତି, ‘ଦୀପିକା’ ଓ ଗୌରୀଶଙ୍କର, ‘ବାହିକା’ ଓ ଫକୀର ମୋହନ, ‘ହିତୈଷିଣୀ’ ଓ ନୀଳମଣି ବିଦ୍ୟାରତ୍ନ, ‘ଉତ୍କଳ ସାହିତ୍ୟ’ ଓ ବିଶ୍ୱନାଥ, ‘ମୁକୁର’ ଓ ବ୍ରଜ ‘ସୁନ୍ଦର’, ‘ସମାଜ’ - ‘ସତ୍ୟବାଦୀ’ ଓ ଗୋପବନ୍ଧୁ, ‘ନବଭାରତ’ ଓ ନୀଳକଣ୍ଠ ଏହିପରି ବହୁତ ପତ୍ରିକା ଓ ସେମାନଙ୍କ ସ୍ରଷ୍ଟାଙ୍କ ପରି ‘ଝଙ୍କାର’ - ‘ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର’” ଓ ହରେକୁଷ୍ଣ ମହତାବ ଏକ ଏବଂ ଅଭିନ୍ନ ରୂପେ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ ଇତିହାସରେ ଏକ ଗୌରବାବହ ଆସନର ଅଧିକାରୀ ହୋଇ ପାରିଛନ୍ତି ।
‘ଝଙ୍କାର’ ଏକ ନିରୁତା ସାହିତ୍ୟ ପତ୍ରିକା । ଏ ସମ୍ପର୍କରେ ସେପ୍ଟେମ୍ବର ୧୯୪୯ ୧ମ ବର୍ଷ ଷଷ୍ଠ ସଂଖ୍ୟାରେ ମହତାବ ଲେଖିଥିଲେ, ‘‘ ‘ଝଙ୍କାର’ ପ୍ରକାଶିତ ହେଲାଦିନୁ ଏଥିରେ ସଂପାଦକୀୟ ମନ୍ତବ୍ୟ ବୋଲି କିଛି ରଖିବୁ ନାହିଁ । କୌଣସି ଅସୁବିଧାବଶତଃ ଯେ ଏପରି ହେଉଛି ତାହା ନୁହେଁ, ଝଙ୍କାରରେ ସମ୍ପାଦକୀୟ ମନ୍ତବ୍ୟ ରହିବ ନାହିଁ, ଏହି ହେଲା ନୀତି । ମୋର ନାମ ସଂପାଦକ ବୋଲି ପ୍ରକାଶିତ ହେବାପରେ ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବଙ୍କ ଠାରୁ ଶୁଣୁଛି ଓ ପତ୍ର ପାଉଛି ଯେ, ଏଣିକି ସଂପାଦକୀୟ ମନ୍ତବ୍ୟ ରହୁ । ଏହା ହୋଇ ପାରୁନାହିଁ । ପ୍ରଥମ କଥା ମୋର ନାମ ସଂପାଦକ ବୋଲି ପ୍ରକାଶିତ ହେବା ଦ୍ୱାରା ମାସିକ ପତ୍ରିକାଟିର କୌଣସି ନୀତି ପରିବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇନାହିଁ । ଅନ୍ୟ କେଉଁ ଦିଗରେ ମଧ୍ୟ କିଛି ପରିବର୍ତ୍ତନ ହୋଇନାହିଁ । ପୂର୍ବରୁ ମୁଁ ଯାହା ଯେତିକି କରୁଥିଲି, ଆଜି ଠିକ୍ ସେୟା ସେତିକି କରୁଛି । ତେବେ ବର୍ତ୍ତମାନ ପ୍ରକାଶ୍ୟ ଦାୟିତ୍ଵ ମୋ ଉପରେ । ତାହା ନମ୍ରତାର ସହିତ ମୁଁ ଗ୍ରହଣ କରିଛି । ତେଣୁ ସଂପାଦକୀୟ ନରହିବାର ନୀତିଟି ଟିକିଏ ବୁଝାଇ ଦେବା ଦରକାର ପଡୁଛି ।’’
‘‘ଆମ୍ଭେମାନେ ରାଜନୀତି ସହିତ ଏପରି ଜଡ଼ିତ ଯେ, କୌଣସି ମନ୍ତବ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରିବାକୁ ଗଲେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରାଜନୈତିକ ମତର ଗନ୍ଧ ସେଥିରେ ରହି ଯିବାର ଆଶଙ୍କା ଅଛି । ବହୁ ଚେଷ୍ଟାକରି ନିରପେକ୍ଷ ଆଲୋଚନା କଲେ ମଧ୍ୟ ତାହା ରାଜନୀତି-ପ୍ରଭାବିତ ବୋଲି ସନ୍ଦେହ ଜନ୍ମିବାର ଅବକାଶ ମଧ୍ୟ ଅଛି । କିନ୍ତୁ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ସାହିତ୍ୟର ଅଭିବୃଦ୍ଧି । ସେ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟର ସାଧନ ପାଇଁ କୌଣସି ପ୍ରକାର ରାଜନୀତି ବା ତତ୍ସମମ୍ବନ୍ଧୀୟ ସନ୍ଦେହର ପାଖ ମାଡ଼ିବାକୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ଚାହୁଁନାହୁଁ । ଝଙ୍କାର ବିଶୁଦ୍ଧ ଆଲୋଚନା ପାଇଁ, କୌଣସି ବିଷୟ ବା ନୀତିର ପ୍ରଚାର ପାଇଁ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ନୁହେଁ । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଯେ ଯେଉଁ ବିଷୟର ଆଲୋଚନା କରିବେ ସେ ତାକୁ ପ୍ରବନ୍ଧ ଆକାରରେ ଏହି ପତ୍ରିକାରେ ପ୍ରକାଶ କରିବା ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିବେ। ନିୟମ ଅନୁସାରେ ସେ ପ୍ରବନ୍ଧ ଆଲୋଚନାମୂଳକ ଓ ଶ୍ରମ ପ୍ରସୂତ ବୋଲି ବିବେଚିତ ହେଲେ ତାହା ପ୍ରକାଶିତ ହେବ । ପ୍ରଚାରମୂଳକ ବା ଅଧ୍ୟୟନ ବିନା ଲିଖିତ ପ୍ରବନ୍ଧ ପାଇଁ ଏଥିରେ ସ୍ଥାନାଭାବ ।’’
ଏଥିରେ ମହତାବ ‘ଝଙ୍କାର’ ର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଓ କି ପ୍ରକାର ଲେଖା ପ୍ରକାଶ ପାଇବ ତାହା ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଦେବା ସହିତ ରାଜନୀତି ସହିତ ଆଦୌ ସଂପର୍କ ନ ରଖି ଏହା ଯେ ଏକ ନିରୁତା ସାହିତ୍ୟ ପତ୍ରିକା ହେବ, ତାହାର ସୂଚନା ଦେଇଛନ୍ତି । ସେ ପୁନଶ୍ଚ ଲେଖିଥିଲେ, ‘‘ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ରାଜମାର୍ଗ ଅବ୍ୟବହୃତ ଅବସ୍ଥାରେ ପଡି ରହିବା ଫଳରେ ସେ ପଥ ଛାଡ଼ି ଲୋକେ ରୁଚି ଅନୁସାରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ଅପ୍ରଶସ୍ତ ପଥର ଆଶ୍ରୟ ନେଉଛନ୍ତି । ସେହି ରାଜମାର୍ଗଟି ପରିଷ୍କାର କରି ତାକୁ ଆଧୁନିକ ଯାନବାହନର ଉପଯୋଗୀ କରିବା ହେଲା ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ଧ୍ୟେୟ । ଏଥିରେ ହୁଏତ ଆମ୍ଭେମାନେ ଇର୍ଷାଭାଜନ ହୋଇପାରୁଁ । କିନ୍ତୁ ଆମ୍ଭେମାନେ ବାରମ୍ବାର ଘୋଷଣା କରୁଛୁ ଯେ, କାହାରି ବିରୋଧ ପାଇଁ ବା ସାହିତ୍ୟର କୌଣସି ଗତି ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବା ପାଇଁ ଆମ୍ଭେମାନେ ବାହାରି ନାହୁଁ । ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ସମସ୍ତ ଉଦ୍ୟମ ମାର୍ଗ ଉନ୍ମୋଚନ କରିବା ପାଇଁ । ସେଥିରେ ଯେ ଯାର ଯା, ବ୍ୟବହାର କରୁ ବା କେହି ପାଦରେ ଚାଲିଯାଉ ।’’
‘ଝଙ୍କାର’ ରେ କିପରି ଲେଖା ପ୍ରକାଶିତ ହେବ, ସମାଲୋଚନା କେଉଁ ସ୍ତର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯିବ, ବ୍ୟାକରଣଗତ ଦୋଷତ୍ରୁଟିକୁ କିପରି ଦୂର କରାଯିବ, ନବୀନ ଓ ପ୍ରବୀଣ ଉଭୟ ଲେଖକଙ୍କର ଲେଖା ରହିବ କି ନାହିଁ, ଇତ୍ୟାଦି ପ୍ରତି ନିଜର ସୁଚିନ୍ତିତ ମତବ୍ୟକ୍ତ କଲାବେଳେ, ‘ଝଙ୍କାର’ ର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ କେବଳ ଲେଖିବା ପାଇଁ ପ୍ରଶୟ ଦେବା ନୁହେଁ, ପଢିବା ପାଇଁ ଉତ୍ସାହ ଦେବା ମଧ୍ୟ ଏହାର ଅନ୍ୟତମ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ବୋଲି ସେ କହିଛନ୍ତି ।
ଝଙ୍କାରର ମାର୍ଚ୍ଚ ୧୯୫୦ ସଂଖ୍ୟାରେ ଲେଖିଥିଲେ, “‘ଝଙ୍କାର’ ଯେ ଏ ବର୍ଷକ ମଧ୍ୟରେ ଆଗେଇ ପାରିଛି ସେଥିପାଇଁ ଆମ୍ଭେମାନେ ଲେଖକ ଓ ପୃଷ୍ଠପୋଷକମାନଙ୍କୁ ଅନ୍ତରର ଧନ୍ୟବାଦ ଦେଉଛୁଁ । ଆଗରେ ଯେଉଁମାନେ ଅଛନ୍ତି ସେମାନେ ନିଜେ ଦୌଡ଼ିଲେ ବା କୌଣସି କାରଣରୁ ଦୌଡି ନ ପାରିଲେ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ବାଟଛାଡ଼ିଦେଲେ, ଓଡ଼ିଶା ସବୁ ଦିଗରେ ପ୍ରଧାନ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିପାରିବ ଏଥରେ ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ । ‘ଝଙ୍କାର’ ଭାରତର ସର୍ବଶ୍ରେଷ୍ଠ ସାହିତ୍ୟିକ ପତ୍ରିକା ହେଉ, ଏହି ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖି ଆମ୍ଭେମାନେ ଅଗ୍ରସର ହେଉଛୁଁ ।’’
ମହତାବ ‘ଝଙ୍କାର’ ସଂପାଦକୀୟରେ ସାହିତ୍ୟ ସଂବନ୍ଧୀୟ ବିଭିନ୍ନ ବିଷୟ ଉପରେ ନିଜର ସୁଚିନ୍ତିତ ମତ ଓ ପରାମର୍ଶ ଦେଇଛନ୍ତି । ଏପରିକି ଝଙ୍କାର ସଂପର୍କରେ ମତ ଦେବାକୁ ଭୁଲି ନାହାଁନ୍ତି । ୧୯୫୨ ମେ ମାସର ସଂପାଦକୀୟରେ ଲେଖିଥିଲେ, ‘‘ଝଙ୍କାର’ ଚାରିଆଡୁ ଶୁଭାଶୀଷ ଲାଭ କରୁଛି, ଏହା ଆମ୍ଭମାନଙ୍କର ସୌଭାଗ୍ୟ । ଅନେକ ଏହାକୁ ସାହିତ୍ୟର ଅଗ୍ରଣୀ ବୋଲି କହୁଛନ୍ତି । ଏଥିରେ ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ମସ୍ତକ ଅବନତ ହୋଇଯାଉ, ଏହାହିଁ ପ୍ରାର୍ଥନା । ଆମ୍ଭେମାନେ ଜାଣୁ, ଆମ୍ଭମାନଙ୍କ ମର୍ଯ୍ୟାଦା, ଆମ୍ଭେମାନେ ଜାଣୁଁ ଆମର ଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଛି ମାତ୍ର । ଆମ୍ଭେମାନେ ଓଡ଼ିଶାର ଆଧୁନିକ ଅନୁଷ୍ଠାନମାନଙ୍କର ଇତିବୃତ୍ତି ଆଲୋଚନା କରିଛୁ ସେଥିପାଇଁ ଅତି ସନ୍ତର୍ପଣରେ ପଦକ୍ଷେପ କରୁଛୁଁ । ଅନୁଷ୍ଠାନର ପ୍ରାଚୀନତା ଯେଉଁ ପରମ୍ପରା ସୃଷ୍ଟି କରେ, ସେଥିରୁ ଓଡ଼ିଶା ଆଜି ବଂଚିତ ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷ ପାଦରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଆଜିଯାଏ ବହୁ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଓଡ଼ିଶାର ନାନା ସ୍ଥାନରେ ଗଠିତ ହୋଇଛି, କ୍ଷଣକାଳ ପାଇଁ ସେମାନେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଲାଭ କରୁଛନ୍ତି, ମାତ୍ର କ୍ରମେ ତାହା ଅଜ୍ଞାତ ଭାବରେ କୁଆଡ଼େ ଲୋପ ପାଇଛି ।’’
‘‘ଆବଶ୍ୟ ସମୁଦାୟ ସୃଷ୍ଟିଟି ଅଚିର । କିନ୍ତୁ ସେହି ଅଚିରତା ମଧ୍ୟରେ ପରମ୍ପରାର ନିତ୍ୟତା ମଧ୍ୟ ବିଦ୍ୟମାନ ଅଛି । ଯେଉଁ ଜାତି ପରମ୍ପରା ଗଠନ କରିପାରେ ଓ ପରମ୍ପରା ଅକ୍ଷୁର୍ଣ୍ଣ ରଖିପାରେ, ସେହି ଜାତି ଶ୍ରେଷ୍ଠ । ଓଡ଼ିଶାରେ ସେପରି ପରମ୍ପରା କାହିଁକି ସୃଷ୍ଟି ହୋଇ ପାରିନାହିଁ, ତାର କାରଣ ମଧ୍ୟ ଆମ୍ଭେମାନେ ଅଧ୍ୟୟନ କରିଛୁଁ । ସେଥିପାଇଁ ଅତି ନମ୍ର ଭାବରେ ଆମ୍ଭେମାନେ ପଦକ୍ଷେପ କରୁଛୁଁ । ପ୍ରଶଂସା ଶୁଣିବା ପାଇଁ ବା ପ୍ରଶଂସା ଶୁଣି ତକିଆ ଆଉଜି ବସିଯିବା ପାଇଁ ବେଳ ଆଜି ନାହିଁ । ଏ ଜୀବନରେ ସେ ବେଳ ଆସିବ କି ନାହିଁ, ତା ମଧ୍ୟ ଜଣା ନାହିଁ । କାରଣ ଆମେ ଜାଣୁ ଆମର ପଥ ଦୁର୍ଗମ । ‘ଝଙ୍କାର’ ର ଗ୍ରାହକ ସଂଖ୍ୟା ଅନ୍ତତଃ ପାଂଚ ହଜାର ହେବା ଉଚିତ୍, ‘ଝଙ୍କାର’ ର ପ୍ରତି ସଂଖ୍ୟାରେ ଅନ୍ତତଃ ଦୁଇ ତିନିଟି ଚିତ୍ର ରହିବା ଉଚିତ୍, ବିଜ୍ଞାପନ ସାହାଯ୍ୟରେ ଝଙ୍କାରର ଆକାର ଆହୁରି ବଢିବା ଉଚିତ୍, ଓଡ଼ିଶାର ବିଭିନ୍ନ ଅଂଚଳରେ ଏହାର ଆଦର ସମଭାବରେ ବଢିବା ଉଚିତ୍ - ଅନ୍ତତଃ ଏତିକି ଯେତେବେଳେ ନ ହୋଇଛି, ସେତେବେଳେ କୌଣସି ପ୍ରଶଂସାର ଯୋଗ୍ୟ ଆମେ ନୋହୁଁ । ଆମ୍ଭେମାନେ ସମସ୍ତଙ୍କର ଆଶୀର୍ବାଦ ଭିକ୍ଷା କରୁ ଯେ ଆମ୍ଭେମାନେ ଯେପରି ନମ୍ର ଓ ଦୃଢ ପଦକ୍ଷେପ କରି ଶୀଘ୍ର ଲକ୍ଷ୍ୟସ୍ଥଳରେ ପହଂଚୁ ।’’
ମହତାବ ‘ଝଙ୍କାର’ ମାଧ୍ୟମରେ ସାହିତ୍ୟ ଆଲୋଚନା ଗତିକୁ ବଢାଇ ପାରିଥିଲେ । ସେ ଚାହୁଁଥିଲେ କେବଳ ଗଳ୍ପ, କବିତା ବା ସାହିତ୍ୟ ସଂପର୍କିତ ଗବେଷଣା ପ୍ରବନ୍ଧ କେବଳ ଏଥିରେ ପ୍ରକାଶିତ ନ ହୋଇ ରାଷ୍ଟ୍ରନୀତି, ଅର୍ଥନୀତି ସମ୍ପର୍କରେ ଲେଖା ମଧ୍ୟ ପ୍ରକାଶ ପାଉ । କାରଣ ତାଙ୍କର ବିଶ୍ଵାସ ଥିଲା ଯେଉଁମାନେ ସାହିତ୍ୟ, ସଂଗୀତ ଓ କଳାପ୍ରତି ଆଗ୍ରହ ରଖନ୍ତି ନାହିଁ, ସେମାନେ ଅନ୍ୟ ବିଷୟ ପଢିବା ସମୟରେ ଏଥିପ୍ରତି ଆଗ୍ରହ ବଢାଇବେ । ଯେହେତୁ ରାଜନୀତି ଓ ଅର୍ଥନୀତି ଆଧୁନିକ ଜୀବନରେ ପ୍ରଥମ ସ୍ଥାନ ଅଧିକାର କରିଛି, ତେଣୁ ସାହିତ୍ୟ ସେଥିରୁ ବହୁଦୂରରେ ରହିବା ଉଚିତ ନୁହେଁ ଥିଲା ତାଙ୍କର ମତ । ଝଙ୍କାରରେ ସେ ରାଜନୀତି ଓ ଅର୍ଥନୀତି ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଆଲୋଚନାତ୍ମକ ପ୍ରବନ୍ଧକୁ ସ୍ଥାନ ଦେଇଥିଲେ ।
‘ଝଙ୍କାର’ ମାଧ୍ୟମରେ ମହତାବ ସାହିତ୍ୟିକମାନଙ୍କୁ ବହୁ ଉପଦେଶ ଦେଇଛନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ କଣ ତାହା ମଧ୍ୟ ସୂଚାଇଛନ୍ତି । କୁତ୍ସାରଟନାରୁ ଦୂରରେ ରହି ଦେଶର ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସାହିତ୍ୟିକମାନଙ୍କୁ ଚିନ୍ତା, ଗଭୀର ଚିନ୍ତା କରି କଲମ ଚଳେଇବାକୁ ହେବ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । ‘ଝଙ୍କାର’ ର ପଂଚମ ବର୍ଷ ପୂରିଯିବା ପରେ ସେ ଓଡ଼ିଶାର ସୁଧୀବର୍ଗଙ୍କୁ ନିବେଦନ କରି କହିଛନ୍ତି, ସେମାନେ ବିଭିନ୍ନ ସମୟରେ ଯାହା କିଛି ଚିନ୍ତା କରୁଛନ୍ତି ବା ଆଲୋଚନା କରୁଛନ୍ତି, ସେ ସବୁକୁ ଭାଷାର ଆଭରଣ ପିନ୍ଧାଇ ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଆଗରେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରନ୍ତୁ । ଦେଶରେ ଚିନ୍ତାର ପ୍ରଖର ସ୍ରୋତ ପ୍ରବାହିତ ହେଉ । ଜାତିର ଉନ୍ନତି ନିର୍ଭର କରେ ଚିନ୍ତାର ପ୍ରଖରତା ଉପରେ । ସାହିତ୍ୟର ସେହି ଦାୟିତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟଟି ‘ଝଙ୍କାର’ ସଂପାଦନା କରିବା ପାଇଁ ବ୍ରତ ଗ୍ରହଣ କରିଛି । ଯୁଗ ଯୁଗ ବ୍ୟାପୀ କାର୍ଯ୍ୟକାଳ ସେ ବ୍ରତର ।
ଜଣେ ରାଜନୈତିକ ନେତା ଭାବରେ ମହତାବ ଯେତେ ବେଶୀ ଗଭୀର ଚିନ୍ତା କରୁଥିଲେ, ତତୋଧିକ ତାଙ୍କର ଚିନ୍ତା ଥିଲା ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତି । କିଛି ଲେଖି ପାରୁ ନ ଥିଲେ କିମ୍ବା ଲେଖିବାରେ କିଛି ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଘଟୁଥିଲେ,। ସେ ନିଜ ଭିତରେ ଗଭୀର ଆଲୋଡ଼ନ ଅନୁଭବ କରୁଥିଲେ । ‘ଝଙ୍କାର’ ପୃଷ୍ଠାରେ ତାଙ୍କର ନିରୋଳା ସାହିତ୍ୟିକ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱକୁ ଦେଖାଯାଇ ପାରେ । ସେ ଝଙ୍କାରରେ ଲେଖିଥିଲେ, ‘ଝଙ୍କାର’ ର ଦାବୀ ପ୍ରତି ମାସ କିଛି ଲେଖିବା । ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ର ଦାବୀ ପ୍ରତି ସପ୍ତାହ ‘ଗାଁ ମଜଲିସ୍’ ରେ ଯୋଗଦେବା । ସାହିତ୍ୟର ଦାବୀ ମଝିରେ ମଝିରେ ପାଠକମାନଙ୍କୁ ମୁହଁ ଦେଖାଇବା । ଏ ସମସ୍ତ ଦାବୀ ଗତ କେତେବର୍ଷ ହେଲା ଏଡ଼େଇ ଦେଇ ଆସିବାକୁ ବାଧ୍ୟ ହୋଇଛି । କିଛି ଯେ ନ ଲେଖୁଛି, ତାହା ନୁହେଁ । ଲେଖାପଢାର ନିଶା ହୋଇଗଲେ ସେ ସହଜେ ଛାଡ଼େ ନାହିଁ । ଯାହା ଲେଖୁଛି, ତାହା ପ୍ରକାଶଯୋଗ୍ୟ କି ନୁହେଁ, ମୁଁ ଜାଣିପାରୁନାହିଁ । ଗତ କେତେବର୍ଷ ହେଲା ମୋତେ ସବୁ ବେସୁରା ଜଣାପଡୁଛି । ସିତାର ସାଙ୍ଗରେ ବେହେଲା ମିଳୁନାହିଁ । ଏହି ଅବସ୍ଥାରେ ଗାୟକ ହିସାବରେ କୌଣସି ଗୋଟିକ ସାଙ୍ଗରେ ସୁର ମିଳାଇବା ବେଳକୁ ସେ ମଧ୍ୟ ମିଳୁନାହିଁ । କେବଳ ରାଜନୈତିକ କ୍ଷେତ୍ର ନୁହେଁ, ସାହିତ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦି ସବୁ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏ ପ୍ରକାର ବେସୁରା ଅବସ୍ଥା ଅନୁଭବ କରୁଛି । ମୋ ନିଜ ଚିନ୍ତାରେ କିଛି ପରିବର୍ତ୍ତନ ଘଟିଛି, ତାହା ମୁଁ ଜାଣିପାରୁ ନାହିଁ । ଏ ଅବସ୍ଥାରେ ନିଜର ଚିନ୍ତାକୁ ପ୍ରକାଶ କରିବାର ଉତ୍ସାହ ଜାଗ୍ରତ ହେଉନାହିଁ ।
ମହତାବ ଯେପରି ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ମାଧ୍ୟମରେ ଓଡ଼ିଶାର ରାଜନୈତିକ, ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ବିକାଶ କରିବାର ଆହ୍ଵାନ ଦେଇଛନ୍ତି, ‘ଝଙ୍କାର’ ସେହିପରି ସାହିତ୍ୟିକମାନଙ୍କୁ ଗଠନ କରିବାର, ଉନ୍ନତ ସାହିତ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିବାର ମାଧ୍ୟମ ହୋଇଛି । ମହତାବ ଏହା ଅତି ସଚେତନଭାବରେ କରିବାକୁ ପ୍ରଯତ୍ନ କରିଛନ୍ତି । ୧୯୬୧ ମସିହା ଅଗଷ୍ଟ ସଂଖ୍ୟାରେ ଲେଖିଥିଲେ, ‘‘ଖ୍ରୀ: ୧୯୪୮ ରେ ‘ଝଙ୍କାର’ ଯେତେବେଳେ ପ୍ରଥମେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା, ସେତେବେଳକାର ଓଡ଼ିଶାର ସାହିତ୍ୟିକ ପରିସ୍ଥିତି ସହିତ ଆଜିର ପରିସ୍ଥିତିକୁ ତୁଳନା କଲେ ସହଜରେ ଜଣାଯିବ, ‘ଝଙ୍କାର’ କିଛି ସଫଳତା ଅର୍ଜ୍ଜନ କରିଛି କି ନାହିଁ । ମୋର ମନେହୁଏ ଗତ ବାର ତେର ବର୍ଷର କାର୍ଯ୍ୟରେ ସନ୍ତୋଷ ତଥା ଗର୍ବ ଅନୁଭବ କରିବା ପାଇଁ ଏ ସାହିତ୍ୟ ପତ୍ରିକାର କାରଣ ଅଛି କିନ୍ତୁ ସେଇଠି ଅଟକି ଗଲେ ହେବନାହିଁ । ପ୍ରାୟ ଦୁଇବର୍ଷ ପୂର୍ବେ ଝଙ୍କାରର ସମ୍ପାଦକୀୟ ଆଲୋଚନାରେ ଥରେ ଲେଖିଥିଲି ଯେ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଯୁଗରେ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ ଯେପରି ଅଗ୍ରଗତି କରି ଆସୁଥିଲା, ତାହା ଯେପରି କ୍ରମେ ଶିଥିଳ ହୋଇଆସୁଛି । ପାରିପାଶ୍ୱିକ ପରସ୍ଥିତିକୁ ଠେଲି ସାହିତ୍ୟ ଯେପରି ଆଗେଇ ପାରୁନାହିଁ । ସାହିତ୍ୟରେ ଏକ ପ୍ରକାର ସ୍ଥାଣୁ ଅବସ୍ଥା ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥିବାର ଅନୁଭବ କରୁଛି । ଏତିକି କେବଳ ବ୍ୟକ୍ତ କରି ନିଷ୍କ୍ରିୟ ରହିଲେ ଚଳିବ ନାହିଁ । ଆଗେଇବାକୁ ହେବ ।’’
ସାହିତ୍ୟରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଆକ୍ରୋଶ, ତୁଚ୍ଛତାଚ୍ଛଲ୍ୟଭାବ ନ ରହୁ ଏବଂ ରୁଚିପୂର୍ଣ୍ଣ ଢଙ୍ଗରେ ସାହିତ୍ୟ ପରିବେଷଣ ହୁଏ, ଏଥିପ୍ରତି ସେ ବାରମ୍ବାର ନିଘା ଦେଇ ସତର୍କବାଣୀ ଶୁଣାଇଛନ୍ତି । ମହତାବଙ୍କର ସାହିତ୍ୟିକ ଦୂରଦୃଷ୍ଟି ସୁଦୂରପ୍ରସାରୀ । ପତ୍ରପତ୍ରିକା ପ୍ରକାଶନ କେତେ ଅୟାସସାଧ୍ୟ ଏବଂ ସାହିତ୍ୟରେ କର୍ମରେ ବ୍ୟାପୃତ ସ୍ରଷ୍ଟାମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଏପରି କାର୍ଯ୍ୟ ହେବା ଯେ ଅନୁଚିତ ଏହା କହିବାକୁ ଆଦୌ କୁଣ୍ଠା ପ୍ରକାଶ କରିନାହାଁନ୍ତି । ୧୯୬୧ ଅକ୍ଟୋବର ସଂଖ୍ୟାରେ ଲେଖିଥିଲେ, ସାହିତ୍ୟ ଆଲୋଚନା, ଲେଖା ବା ପଢା ଏକ କଥା, କିନ୍ତୁ ସାହିତ୍ୟ ପତ୍ରିକା ବା ପୁସ୍ତକ ପ୍ରକାଶ କରିବା ହେଉଛି ଅନ୍ୟ ଏକ କଥା । ପତ୍ରିକା ବା ପୁସ୍ତକ ପ୍ରକାଶ ସାହିତ୍ୟିକମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ନ ହୋଇପାରେ । ସେଥିପାଇଁ ପ୍ରକାଶକଶ୍ରେଣୀ ଅଛନ୍ତି । ଆୟବ୍ୟୟ ବୁଝି ପ୍ରକାଶନମାନେ ଲେଖକମାନଙ୍କର ଲେଖା ପ୍ରକାଶ ହାତକୁ ନିଅନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଦୁଃଖ ଓ ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟର ବିଷୟ ଏହି ଯେ କେତେକ ତରୁଣ ସାହିତ୍ୟିକ ସଂଖ୍ୟା ବାହାର କରୁଛନ୍ତି । ଏଣୁ ପ୍ରକାଶଯୋଗ୍ୟ ଲେଖା ପ୍ରକାଶ ପାଇବା ଦିଗରେ ବେଶୀ ଅସୁବିଧା ନାହିଁ । ଏଣୁ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ପତ୍ରିକା ପ୍ରକାଶ କରିବାରେ ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତି ଯେତେ ଦୃଷ୍ଟି ନ ରହୁଛି, ସ୍ଵାତନ୍ତ୍ର୍ୟ ପ୍ରତି ବେଶୀ ଦୃଷ୍ଟି ରହୁଛି । ସ୍ଵାତନ୍ତ୍ର, ଆଗ୍ରହ, ସଂଯମ ଓ ବିଚାର ଦ୍ଵାରା ସୀମିତ ହେବା ଉଚିତ୍ । ଅନ୍ୟଥା ନିରଙ୍କୁଶ ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟ ଲକ୍ଷ୍ୟଭ୍ରଷ୍ଟ କରିବାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଏ ।’’
ମହତାବ ସାହିତ୍ୟିକମାନଙ୍କର ସଂଜ୍ଞା ନିରୂପଣ କରିବା ସହିତ ସେମାନଙ୍କର କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ସମ୍ପର୍କରେ ମଧ୍ୟ ସୂଚୀତ କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କର ଏପରି ବିଚାର ତତ୍କାଳିକ ନ ହୋଇ ସର୍ବକାଳୀନ ହୋଇଛି । ୧୯୬୮ ମଇ ସଂଖ୍ୟାରେ ‘‘ସାହିତ୍ୟ ଓ ସାହିତ୍ୟିକ’’ ଶୀର୍ଷକରେ ଲେଖିଛନ୍ତି, ‘‘ସାହିତ୍ୟରେ ଲିପ୍ତ ହୁଅନ୍ତି ଦୁଇ ଶ୍ରେଣୀର ସାହିତ୍ୟିକ । ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ ହେଉଛନ୍ତି ସେହିମାନେ ଯେଉଁମାନେ ଖ୍ୟାତି ବା ଅର୍ଥଲାଭ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତି ଆକୃଷ୍ଟ ହୁଅନ୍ତି । ଆଉ ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ ହେଉଛନ୍ତି ସେମାନେ, ଯେଉଁମାନେ ନିଜର ବିବେକଜନିତ ସିଦ୍ଧାନ୍ତମାନଙ୍କ ହେତୁରୁ ତତ୍କାଳିନ ସମାଜ ପ୍ରତି ପାଦ ମିଳାଇ ନ ପାରି ସାହିତ୍ୟର ଆଶ୍ରୟ ନିଅନ୍ତି ନିଜର ଆତ୍ମସନ୍ତୋଷ ପାଇଁ ଓ ପାରିଲେ ସମାଜର ଗତି ବଦଳାଇବା ପାଇଁ ।
ନିଜ ମନର ନିରାଶା ଓ ଅସନ୍ତୋଷକୁ କୌଣସି ସାଧାରଣ ଅଭିଯୋଗ ପରିଚ୍ଛଦ ପିନ୍ଧାଇ ଗୁରୁତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍ଥାନ ଦିଆ ନ ଯାଉ । ତଦ୍ୱାରା ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତି ଅସମ୍ମାନ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୁଏ । ସାଧୁ ସନ୍ୟାସୀଙ୍କ ପ୍ରତି ଜନତାର ସମ୍ମାନର ସୁବିଧାନେଇ ଯେତେବେଳେ ସାଧୁମାନେ ରୁଟି ଲାଓ, ପିଉଲାଓ ଆରମ୍ଭ କଲେ ଶେଷରେ ସେମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ବିତୃଷ୍ଣା ଜାତ ହେଲା । ଯେଉଁ ଯୋଗୀମାନେ ଏକ ସମୟରେ ଜନତାର ହୃଦୟ ବିଜୟ କରିଥଲେ, ସେହି ଯୋଗୀମାନଙ୍କ ଭିକ୍ଷାର ଥାଳ ଅଶୁଭ ଚିହ୍ନ ବୋଲି ଗୃହୀତ ହେଲା । ବୌଦ୍ଧଯୁଗର ପତନ କାଳରେ ବୌଦ୍ଧଭିକ୍ଷୁମାନେ ସମାଜରେ ପରିବର୍ଜିତ ହେଲେ । ଏପରି ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ସୃଷ୍ଟି କରା ନ ହେଉ ଯେଉଁଥିରେ ସାହିତ୍ୟିକ ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ଅନାଦୃତ ହେବେ ।’’ ସାହିତ୍ୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ ମହତାବଙ୍କର ତୀକ୍ଷ୍ଣ ଦୃଷ୍ଟି କୌଣସି କଥାକୁ ଏଡ଼ାଇ ପାରିନାହିଁ । ସାହିତ୍ୟର ଧର୍ମ ସମାଜରେ ସାର୍ଥକତାର ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ସୃଷ୍ଟି କରିବା । ଓଡ଼ିଆ ଯୁବ ଲେଖକ ସମ୍ମିଳନୀରେ ଏହି ସାର୍ଥକତାର ଅଭାବ ପରିଲକ୍ଷିତ କରି ସେ ଫେବୃୟାରୀ ୧୯୬୯ ସଂଖ୍ୟାରେ ଲେଖିଥିଲେ, ‘‘ଯୁବ ଲେଖକ ସମ୍ମିଳନୀରେ ସାଧାରଣତଃ ଆଶା କରିବାର କଥା ଯେ ନିପୀଡ଼ିତ ନିଷ୍ପେସିତ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଜୀବନ ଓ ଜଗତକୁ ଦେଖି, ମୂକକୁ ବାଚାଳ କରିବା ଓ ପଙ୍ଗୁକୁ ଗିରି ଲଂଘନ କରିବାର ସାହସ ଓ ଧୈର୍ଯ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି କରିବାର ସାହିତ୍ୟ ମିଳିବ । ତାହା କିନ୍ତୁ ମିଳିଲା ନାହିଁ । ଅନ୍ୟ ଦିଗରେ ନିଜ ଜଗତର ସମ୍ବନ୍ଧ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାକୁ ଯାଇ ମନୁଷ୍ୟ ଯେଉଁ ଆତ୍ମବିକାଶ ମଧ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଲାନାହିଁ । ପ୍ରାଚୀନ ବୋଲି ସେଥିପ୍ରତି ହୁଏତ ଆଦର ନ ଥାଇପାରେ । ବରଂ ଏହା ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିବାର ବିଷୟ ଥିଲା ଯେ ବ୍ୟର୍ଥତା ପ୍ରସୂତ ଲେଖାରେ ଯେପରି ଉଚ୍ଚସ୍ତରର ଆବେଗ ପରିବର୍ତ୍ତେ ଅସଂସ୍କୃତ ମନର ଆବେଗ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥାଏ ସେହିପରି କେତେକ ପ୍ରକାଶିତ ଲେଖାରୁ ସୂଚନା ମିଳୁଥାଏ । ଯୌନ ବର୍ଣ୍ଣନା କେବଳ ନୁହେଁ, ଯୋନୀର ମଧ୍ୟ ବର୍ଣ୍ଣନା ଯେପରି ଭାବରେ କେତେକେ ଲେଖାରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିଲା । ମନେହେଲା ଏ ସମାଜ କଅଣ ଧୀରେ ଧୀରେ ଭାରତ ମହାସାଗର ଆଡ଼କୁ ଗତି କରୁଛି ।’’
ମହତାବଙ୍କ ଜୀବନରେ ‘ଝଙ୍କାର’ ଓ ‘ଝଙ୍କାର’ ପାଇଁ ମହତାବଙ୍କର ନିଷ୍ଠା ସମ୍ପର୍କରେ ଉଲ୍ଲେଖ କଲାବେଳେ ମହତାବ ନିଜେ କିପରି ଜୀବନୀ ସାହିତ୍ୟ ସମ୍ପର୍କରେ ଧାରଣା ରଖିଥିଲେ ତାହା ଉଲ୍ଲେଖ କରିବା ଏକାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ । ସେ ଲେଖିଥିଲେ, ‘‘ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କ ଜୀବନୀ ଲିଖନକୁ ସାହିତ୍ୟର ଏକ ବିଭାଗ ବୋଲି ମନେ କରାହେଲେ, ତାହାର ଲିଖନ କୌଶଳକୁ ମଧ୍ୟ ସ୍ଵତନ୍ତ୍ର ଭାବରେ ବିଚାର କରିବାକୁ ହେବ । ଜୀବନୀରେ ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷଙ୍କ ସେହିସବୁ କାର୍ଯ୍ୟର ବିବରଣୀ ଦେବାକୁ ହେବ, ଯାହାପାଇଁ ସେ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଅର୍ଜନ କରିଥିଲେ । ଜୀବନ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ଆଭିମୁଖ୍ୟ, ଅର୍ଥାତ୍ ତାଙ୍କର ଜୀବନ ଦର୍ଶନ ଓ ଜୀବନ ଗଠନ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଯେତିକି ଯାହା ଜଣାଅଛି ସେ ସବୁ ଅବଶ୍ୟ ଦେବାକୁ ହେବ, କିନ୍ତୁ ତତ୍ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ତାଙ୍କର ପ୍ରତିଷ୍ଠାର ପ୍ରମାଣ ମଧ୍ୟ ଦେବାକୁ ହେବ। ଉଦାହରଣ ସ୍ଵରୂପ, ସାମନ୍ତ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରଙ୍କ ଜୀବନରେ ତାଙ୍କର ପ୍ରତିଷ୍ଠା କେଉଁ ଦିଗରେ ଓ କିପରି ପ୍ରତିପାଦିତ ହୋଇଥିଲା, ତାହାର ବିଶଦ ବିବରଣୀ ରହିବା ନିତାନ୍ତ ଆବଶ୍ୟକ ।’’
ମହତାବଙ୍କର ଝଙ୍କାର ସଂପାଦକୀୟ ବହୁବର୍ଣ୍ଣରେ ବିଭାସିତ । ସେ ନିଜର ସ୍ଵାଧୀନ ମତ ଉପସ୍ଥାପିତ କଲାବେଳେ ଅନେକ ସାହିତ୍ୟିକଙ୍କ ସଂପର୍କରେ, ଅନୁଷ୍ଠାନ ସମ୍ପର୍କରେ, ସାହିତ୍ୟର ଦିଗ, ଗବେଷଣା ସମ୍ପର୍କରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ଅତ୍ୟନ୍ତ ମାର୍ଜିତ ପରିଚ୍ଛନ୍ନ ଭାବରେ । ‘ଝଙ୍କାର’ କୁ ଏକ ଉନ୍ନତ ଓ ଉଚ୍ଚମାନର ସାହିତ୍ୟ ପତ୍ରିକା କରିବା ପାଇଁ, ସେ ଓଡ଼ିଶାର ବରିଷ୍ଠ ଓ ନୂତନ ଲେଖକମାନଙ୍କୁ ଆହ୍ୱାନ ଦେଇଛନ୍ତି ଏବଂ ପତ୍ରିକାଟି ବଂଚୁ, ଏଥିପାଇଁ ସମସ୍ତଙ୍କର ଆଶୀର୍ବାଦ ଲୋଡ଼ିଛନ୍ତି । ଅନେକ ସାରସ୍ଵତସ୍ରଷ୍ଟାଙ୍କୁ ସୃଷ୍ଟି କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଛନ୍ତି । ଏହାହିଁ ମହତାବଙ୍କର ସାରସ୍ଵତ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱର ନିଦର୍ଶନ ।
କ୍ଷୁଦ୍ର ପରିସରରେ ପରସ୍ପର ମତଭେଦ ଅତି ବେଶୀ ପ୍ରକାଶ ପାଏ, ସ୍ତାବକତ୍ୱ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥାଏ । କ୍ଷୁଦ୍ରଚିନ୍ତା ପ୍ରଧାନ୍ୟ ଲାଭ କରେ । ଏସବୁକୁ ଅତ୍ରିକମ କରିବାର ଉପାୟ ହେଉଚି ଉଚ୍ଚାଭିଳାଷ । ଏଇଠି ଆମର କ୍ଷୁଦ୍ର ଗଣ୍ଡିମଧ୍ୟରେ ପ୍ରଶଂସାଭାଜନ ହେବାର, ପ୍ରତିଷ୍ଠା ଅର୍ଜନ କରିବାର ଅଭିଳାଷ ଜାଗ୍ରତ ହେଉ । ଏହି ଅଭିଳାଷ ଟିକକ ଜାଗ୍ରତ ହେଲେ ହେଁ ଓଡ଼ିଶାର ଅଗ୍ରଗତି ଅପ୍ରତିହତ ରହିବ, ଏଥିରେ ସଂଦେହ ନାହିଁ । ସେହି ଅଭିଳାଷର ଉଦ୍ରେକ କରାଇବା ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଚାର ସମିତିର କାର୍ଯ୍ୟ । ସେହି ଅଭିଳାଷର କର୍ଷଣ କରିବା ବିଷୁବ ମିଳନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ସେହି ଅଭିଳାଷକୁ ରୂପରେଖ ଦେବା ସାହିତ୍ୟିକର ଧର୍ମ । ଏହି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ରଖି ମହତାବ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ସାହିତ୍ୟିକ ମହୋତ୍ସବ, ‘‘ବିଷୁବ ମିଳନ’’ । ବିଷୁବ ମିଳନ କିପରି ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା, ସେ ନିଜେ ମଧ୍ୟ ତାହାର ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ।
ସେ ଲେଖିଥିଲେ, ‘‘ଅନେକ ହୁଏତ ଜାଣି ନ ଥିବେ, ବିଷୁବ ମିଳନର ଆରମ୍ଭ କିପରି ହୋଇଥିଲା । ବାସ୍ତବିକ ଏ ପ୍ରକାର ଉଦ୍ୟମର ଆରମ୍ଭ ବହୁକାଳ ପୂର୍ବରୁ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସେ ସବୁକୁ କୌଣସି ରୂପ ଦିଆ ହୋଇପାରୁନଥିଲା । କାରଣ ସେତେବେଳେ ତୁମୁଳ ରାଜନୈତିକ ଆନ୍ଦୋଳନର ବେଳ ଥିଲା । ଅନେକ ହୁଏତ ବହୁପୂର୍ବେ ତତ୍କାଳୀନ ସରକାର ଆନୁକୂଲ୍ୟରେ ପ୍ରକାଶିତ ‘‘ନୂତନ ଧର୍ମ’’ ନାମକ ଉପନ୍ୟାସ ପଢି ନ ଥିବେ । ସେଥିରେ ସୂଚନା ଦିଆ ହୋଇଥିଲା ଯେ, ଆମର ପ୍ରାଚୀନ ପର୍ବ ଓ ଧର୍ମାଚରଣମାନଙ୍କୁ ନୂତନ ବେଶରେ ସଜେଇବାକୁ ହେବ। ୧୯୩୪ ମସିହାରେ ଯେଉଁମାନେ ଅଗରପଡ଼ା ଗ୍ରାମର ବିଦ୍ୟା ମନ୍ଦିରରେ ପଢିଥିଲେ ସେମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅନେକ ଆଜି ଉଚ୍ଚପଦସ୍ଥ । ସେମାନେ ଜାଣିଥିବେ କିପରି ମନ୍ଦିରକୁ ଛାତ୍ରାବାସରେ ପରିଣତ କରାହୋଇଥିଲା । ପ୍ରାଚୀନ ମଠ (ଛାତ୍ରାବାସ) ମାନ ଯଦି ସମୟର ଗତି ଅନୁସାରେ ନିଜ ନିଜର ଧର୍ମ ବିଶ୍ୱାସକୁ ଅକ୍ଷୁଣ୍ଣ ରଖି ନୂତନ ପଦ୍ଧତିରେ ପରିଚାଳିତ ହୋଇଥାନ୍ତେ, ତେବେ ସେମାନେ ଆଜି ଇଂଲଣ୍ଡର ଅକ୍ସଫୋର୍ଡ଼, କେମ୍ବିଜ୍ ବିଶ୍ଵବିଦ୍ୟାଳୟ ପରି ଧର୍ମାନୁଷ୍ଠାନରୁ ଆସି ପ୍ରସିଦ୍ଧ ଶିକ୍ଷାୟତନରେ ପହୁଞ୍ଜି ପାରିଥାନ୍ତେ । ଯାହା ହେଉ ପ୍ରାଚୀନ ପର୍ବମାନଙ୍କୁ ନୂତନ ରୂପ ଦେବାକୁ ଯାଇ ନବବର୍ଷଠାରୁ କାର୍ଯ୍ୟ ଆରମ୍ଭ କରାହୋଇଥଲା । ବିଷୁବସଂକ୍ରାନ୍ତି ପଣା ସଂକ୍ରାନ୍ତି ନାମରେ ଜନସାଧାରଣରେ ପରିଚିତ । ଏହାକୁ ସାହିତ୍ୟିକ ପର୍ବର ରୂପରେଖ ଦେବା ପାଇଁ ମନସ୍ଥ କରି ବିଷୁବ ମିଳନ ଆରମ୍ଭ କରା ହୋଇଥିଲା ।’’
ବିଷୁବ ମିଳନ ସମ୍ପର୍କରେ ଏହାକୁ ଏକ ଆନ୍ଦୋଳନ ବୋଲି ଉଲ୍ଲେଖ କରି ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡ଼େମୀର ପୂର୍ବତନ ସଭାପତି ଶ୍ରୀ ପଠାଣି ପଟ୍ଟନାୟକ ଲେଖିଛନ୍ତି, ‘‘ବିଷୁବ ଆନ୍ଦୋଳନର ବିଶାଳ ସାମିଆନା ତଳେ ବହୁ ଲେଖକ ଲେଖିକା ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରି ନିଜ ନିଜ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆଜି ସୁପ୍ରତିଷ୍ପିତ ଏବଂ ଆମ ସାହିତ୍ୟକୁ ସମୃଦ୍ଧ ଓ ଗୌରବାନିତ୍ଵ କରିବାରେ ସେମାନଙ୍କର ଅବଦାନ ଅବିସ୍ମରଣୀୟ । ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଦ୍ୱିତୀୟାର୍ଦ୍ଧର ଇତିହାସ ହେଉଚି ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର - ଆନ୍ଦୋଳନ ଏବଂ ତହିଁରେ ଶ୍ରୀ ମହତାବଙ୍କର ନେତୃତ୍ୱର ଯାଦୁକରୀ ସ୍ପର୍ଶ । ଏହି ଅର୍ଦ୍ଧଶତାଦ୍ଦୀର ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ବିଭାଗରେ ଯାହା କିଛି ପରୀକ୍ଷା - ନିରୀକ୍ଷା ଏବଂ ପ୍ରାଣ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ସମ୍ଭବ ହୋଇଛି, ତାହାର ଆଦ୍ୟ ପ୍ରେରଣାର ଉତ୍ସ ହେଉଛି ‘ଝଙ୍କାର’ - ସାହିତ୍ୟ ଆନ୍ଦୋଳନ ଏବଂ ବିଷ୍ଣୁମ ମଂଚର ସାରସ୍ଵତ ମିଳନ ।’’
ମନେହୁଏ, ଭବିଷ୍ୟତରେ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ଇତିହାସ ଲେଖିବା ପାଇଁ ଯେଉଁମାନେ ଅଗ୍ରସର ହେବେ, ସେମାନେ ସ୍ଵାଧୀନତା ପରବର୍ତ୍ତୀ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟକୁ ବିଷୁବ ଆନ୍ଦୋଳନର ଯୁଗ ଭାବରେ ନାମିତ କରି ଗୌରବ ଅନୁଭବ କରିବେ ।
ବିଷୁବମିଳନ ଏକ ବିରାଟ ମହୋତ୍ସବ । ଏହି ମହୋତ୍ସବରେ ଯୋଗ ଦିଅନ୍ତି ଲେଖକ, ପାଠକ, ପ୍ରକାଶକ, ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀ, ଗବେଷକ, ଛାତ୍ର ଓ ସମାଜସେବୀ । ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଅତି ଆପଣାର ଭାବେ ସଙ୍ଖୋଳି ଥାନ୍ତି ମହତାବ । ସମସ୍ତଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସହୃଦୟତା ସ୍ଥାପନ କରିବା ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ବିଷୁବମିଳନ ଅବସରରେ ଏ ଜାତିକୁ ଦେଇଥାନ୍ତି ଆଶ୍ରାବାଣୀ । ଏହି ମିଳନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି, ୧. ଲେଖକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଭାବ ବିନିମୟ ୨. ଲେଖକମାନଙ୍କୁ କର୍ମ ପ୍ରବଣ କରିବା ୩. ସମଗ୍ର ରାଜ୍ୟରେ ଏକ ସାହିତ୍ୟିକ ପରିବାର ସୃଷ୍ଟି କରିବା ୪. ଅନ୍ୟ ରାଜ୍ୟର ସାହିତ୍ୟ ସମ୍ପର୍କରେ ଅବଗତ ହେବା ୫. ପୁରସ୍କାର ଓ ସମ୍ମାନ ମାଧ୍ୟମରେ ଲେଖକ, ଶିଳ୍ପୀ, କ୍ରୀଡ଼ାବିତ୍ ଇତ୍ୟାଦିଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଉଚ୍ଚାଭିଳାଷ ଜାଗ୍ରତ କରିବା । ତେଣୁ ବିଷୁବ ଅଭିନନ୍ଦନରେ କହିଥିଲେ, ଲେଖକମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ପରିଚୟ ଓ ଭାବର ଆଦାନ ପ୍ରଦାନ ଏ ମିଳନର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ଦୁଇଟି ପତ୍ର ପତ୍ରିକା (ରବିବାର ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ଓ ଝଙ୍କାର) ପ୍ରତି ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରତିଆଶୀର୍ବାଦ ଭିକ୍ଷା ମଧ୍ୟ ସେଥିରେ ଅଛି । ଆନନ୍ଦୋତ୍ସବ ସେଥିର ଅଂଶ । ଆମ୍ଭେମାନେ ଆଶା କରୁ ଏହି ମିଳନ ବର୍ଷକୁ ବର୍ଷ ଦୃଢରୁ ଦୃଢତର ହେବ ।’’
ବିଷୁବ ମିଳନକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରି ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସାହିତ୍ୟିକ ଓ ଭାଷାତତ୍ତ୍ୱବିଦ୍ ପ୍ରଫେସର ସୁନୀତ୍ କୁମାର ଚାଟାର୍ଜୀ କହିଥିଲେ, ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରଖ୍ୟାତ ଗବେଷକ ଓ ରାଷ୍ଟ୍ରନୀତିଜ୍ଞ ଡକ୍ଟର ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ ବଙ୍ଗାଳୀ, ଓଡ଼ିଆ, ଆସାମୀ, ମୈଥିଳୀ ଏବଂ ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ଏକାଠି କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଛନ୍ତି, ପ୍ରତ୍ୟେକ ବର୍ଷ କଟକ ଠାରେ ବିଷୁବ ମିଳନ ଆରମ୍ଭ କରି, ଯେତେବେଳେ ଲେଖକ ଓ ଗବେଷକମାନେ ଓଡ଼ିଶା ବାହାରୁ ଆସନ୍ତି । ବଙ୍ଗାଳୀ, ଆସାମୀ; ମୈଥିଲୀ ଓ ଅନ୍ୟମାନେ ପରସ୍ପର ମିଶନ୍ତି, ଅଭିଭାଷଣ ପ୍ରଦାନ କରନ୍ତି ଓ ଭାବବିନିମୟ କରନ୍ତି ସେମାନଙ୍କର ଭାଷା ମାଧ୍ୟମରେ ଏବଂ ବଙ୍ଗଳା ବା ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଯାହାକୁ ମିଳନରେ ଥିବା ସବୁ ଲୋକେ ବୁଝିପାରନ୍ତି । ଏହା ଏକ ଉତ୍ତମ ବିଚାର ଏବଂ ଏହା ପୂର୍ବାଂଚଳ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସାଂସ୍କୃତିକ ସଂହତି ସ୍ଥାପନ କରିବା ପାଇଁ କେତେକାଂଶରେ ସଫଳ ହୋଇଛି । ଏହି ବିଷୟରେ ବିଶେଷ ଚିନ୍ତନ ଆବଶ୍ୟକ ଏବଂ ଏହାକୁ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ଓ ପରିବର୍ଦ୍ଧିତ କରି ଚଳାଇ ରଖିବା ଆବଶ୍ୟକ ।’’
ବିଷୁବମିଳନକୁ କିପରି ସର୍ବାଙ୍ଗ ସୁନ୍ଦର କରାଯାଇପାରିବ, ମହତାବ ସେଥିପାଇଁ ବହୁ ଯତ୍ନ ଓ ଚେଷ୍ଟା କରିଛନ୍ତି । ତିନି ଦିନ ଧରି ଚାଲିଥିବା ଏହି ଉତ୍ସବରେ କବିତା ପାଠୋତ୍ସବ ଏହାର ଅନ୍ୟତମ ଆକର୍ଷଣ ହୋଇଛି । ପୁସ୍ତକ ପ୍ରଦର୍ଶନୀ, ମୀନାବଜାର, ଆଲୋଚନାଚକ୍ର, କବିତା ପାଠୋତ୍ସବ, ପୁରସ୍କାର ଓ ସମ୍ବନ୍ଧନା ଉତ୍ସବ ଏହି ମିଳନକୁ ପ୍ରତ୍ୟେକ ବର୍ଷ ଉତ୍ସବ ମୁଖରିତ କରିଛି । ୧୯୫୦ ମସିହାରେ ପ୍ରଥମେ ଆରମ୍ଭ ହେବାବେଳେ ମହତାବଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଲିଖିତ ବାସ୍ତବିକା ନାଟକ ମଂଚସ୍ଥ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ଏଥିରେ ମହତାଵ ନିଜେ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ଏଥିରେ ନାୟକ ଭୂମିକାରେ ଅଭିନୟ କରିଥିଲେ ଅଧ୍ୟାପକ ଶ୍ରୀ ରାଜକିଶୋର ରାୟ । ନାୟିକା ଅଧ୍ୟାପିକା ଶ୍ରୀମତୀ ଦେବବାଳା ରାୟ । ଶାସକ ଡକ୍ଟର ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ। ନିୟତି କୃଷ୍ଣପ୍ରସାଦ ବସୁ ଓ କଟକୀ ଗୁଣ୍ଡା ହୋଇଥିଲେ ମହାପାତ୍ର ନୀଳମଣି ସାହୁ । ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ, ବରେଣ୍ୟ ବ୍ୟକ୍ତି ବିଶେଷଙ୍କୁ ନେଇ ଓ ନିଜେ ମହତାବ ଅଂଶ ଗ୍ରହଣ କରି ନାଟ୍ୟ ଜଗତରେ ବିସ୍ମୟ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲେ । ୧୯୫୩ରେ ‘ରୂପାନ୍ତର’ ଓ ୧୯୫୫ରେ ‘ସମାଧାନ’ ନାଟକ ତାଙ୍କଦ୍ଵାରା ଲେଖାଯାଇ ବିଷୁବମଣ୍ଡପରେ ମଂଚସ୍ଥ ହୋଇଥିଲା ।
ଜାତିର ସାମଗ୍ରିକ କଲ୍ୟାଣ ପାଇଁ ମହତାବ ବିଷୁବମଣ୍ଡପରୁ ବାରମ୍ବାର ଆହ୍ୱାନ ଦେଇ କହିଛନ୍ତି, ‘‘ଶିକ୍ଷିତ ଓଡିଆମାନେ କେବଳ ଭାରତ ନୁହଁନ୍ତି, ସମଗ୍ର ବିଶ୍ଵରେ ଆଜି ଖେଳିଯାଇଛନ୍ତି । ସମସ୍ତଙ୍କ ଭିତରେ ଯୋଗସୂତ୍ର ରକ୍ଷା ଜାତିର ସ୍ଵାର୍ଥ ପାଇଁ ଏକାନ୍ତ କାମ୍ୟ । ସେଥିପାଇଁ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟକୁ ଅଧିକ ସଂପ୍ରସାରଣଶୀଳ ହେବାକୁ ହେବ । ତାହେଲେ ଓଡ଼ିଶା ସାହିତ୍ୟ ବାହାରର ଶ୍ରେଷ୍ଠ ଶ୍ରେଣୀକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିବ । ଓଡ଼ିଆ ସମାଜ ସାହିତ୍ୟକୁ ନେଇ ରହିଛି ଓ ରହିବ, ଯେ ଯେଉଠି ଥାଆନ୍ତୁ ପଛକେ, ଓଡ଼ିଆ ହିସାବରେ ସାହିତ୍ୟିକ ସମ୍ପର୍କ ଦ୍ୱାରା ସମଗ୍ର ଓଡ଼ିଆ ସମାଜର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋର ରହିବେ । ଅନ୍ୟଥା ଓଡ଼ିଆ ସମାଜ ଦୁର୍ବଳ ହୋଇଯିବ ।’’
ବିଷୁବମିଳନକୁ ମୁଖ୍ୟ ଅତିଥି ଭାବରେ ମଣ୍ଡନ କରିଛନ୍ତି ଭାରତର ବହୁ ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସାହିତ୍ୟିକ ଓ ଐତିହାସିକ ଯେଉଁମାନେ ଜାତୀୟ ଓ ଆର୍ନ୍ତଜାତୀୟ ସ୍ତରରେ ଖ୍ୟାତି ଲାଭ କରିଛନ୍ତି । ଏହା ମହତାବଙ୍କର ବଳିଷ୍ଠ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଯୋଗୁ ସମ୍ଭବ ହୋଇଛି । ବିଷୁବ ମଣ୍ଡପରୁ ଯେଉଁ ପ୍ରଖ୍ୟାତ ସାହିତ୍ୟ ସାଧକମାନେ ସେମାନଙ୍କର ମୂଲ୍ୟବାନ ମତ ଓ ମନ୍ତବ୍ୟ ଉପସ୍ଥାପିତ କରି ଓଡ଼ିଶାର ଲେଖକ ଓ ପାଠକମାନଙ୍କ ଆଗରେ ନୂତନ ଦିଗ୍ବଳୟ ଉନ୍ମୋଚିତ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଛନ୍ତି, ସେମାନେ ହେଉଚନ୍ତି ଡ଼କ୍ଟର ମାୟାଧର ମାନସିଂହ, ଡକ୍ଟର ଆର୍ତ୍ତବଲଭ ମହାନ୍ତି, ଡକ୍ଟର ରଘୁବୀର, ଡକ୍ଟର ସୂର୍ଯ୍ୟକୁମାର ଭୂୟାଁ, ତକ୍ଟର ସୁନୀତି କୁମାର ଚାଟାର୍ଜୀ, ଡକ୍ଟର କାଳିଦାସ ନାଗ, କୃଷ୍ଣଜୀ ପାଣ୍ଡରଙ୍ଗା କୁଲକର୍ଣ୍ଣି ମାମା ଓ୍ୱାରେକର, ମନୋଜ ବସୁ, ବିଶ୍ୱନାଥ ସତ୍ୟନାରାୟଣ, ରାମଧାରୀ ସିଂହ ଦିନକର, ଅମିତା ପ୍ରୀତମ୍, ଉମାଶଙ୍କର ଯୋଷୀ, ବାଣୀ ରାୟ, ଦେବେନ୍ଦ୍ର କୁମାର, ଡଃ ହୁମାୟୁନ କବୀର, ପ୍ରେମେନ୍ଦ୍ର ମିତ୍ର, ଅଥର ବସେନବର୍ଗ, ତୈଲୋକ୍ୟନାଥ ଗୋସ୍ଵାମୀ, ମୈତ୍ରେୟୀ ଦେବୀ, ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦ ହୀରାନନ୍ଦ ବାତ୍ସାୟନ, ସୁକୁମାର ସେନ, ଡକ୍ଟର ଆଶୁତୋଷ ଭଟ୍ଟାଚାର୍ଯ୍ୟ, ଡ଼ଃ କେ. ଏସ୍. ଶ୍ରୀ ନିବାସ ଆୟଙ୍ଗାର, ଛୋଟେ ନାରାୟଣ ଶର୍ମା, ଏ.ଏଲ.ବାସମ, ଡଃ ସଚ୍ଚିଦାନନ୍ଦ, ଜଷ୍ଟିସ୍ ହରିହର ମହାପାତ୍ର, ଡଃ ଜନ ବୋଲ୍ଟନ୍, ଡଃ ଦିନେଶ ଚନ୍ଦ୍ର ସରକାର, ଡ଼କ୍ଟର ରାମନାଥ ତ୍ରିପାଠୀ, ଡଃ ଦେବେଶ ଦାସ, ନିହାର ରଂଜନ ରାୟ, ଡଃ ନାମକର ସିଂହ, ଆର.ଏସ୍.ତୋମାର, ଡଃ ବୀରେନ୍ଦ୍ର କୁମାର ଭଟ୍ଟଚାର୍ଯ୍ୟ, ଡଃ ଖୁଦିରାମ ଦାସ, ଗଙ୍ଗାଶରଣ ସିଂହ, ଡଃ ଭୋଲାଭାଇ ପଟେଲ, ଡଃ ଶମ୍ବୁନାଥ ସିଂହ, ଡଃ ଦାଶରଥି, ଶିଶିର କୁମାର ଦାସ, ଡଃ ରାମାରାଓ, ସୁରେନ୍ଦ୍ର ଝାସୁମନ, ନୟନତାରା ସାଇଗଲ, ପ୍ରାତଜୋତ କାଉର, ଡଃ ରଘୁବୀର ସହାୟ, ତକ୍ଟର, ସି. ନାରାୟଣ ରେଡ୍ଡୀ, ଡଃ ଭୀଷ୍ମ ସାହାଣୀ, ଡଃ କର୍ତ୍ତାର ସିଂହ ଡୁଗଲ, କେଦାର ନାଥ ସିଂହ, ସମରେଶ ମଜୁମଦାର, ରାଜେନ୍ଦ୍ର ଯାଦବ, ଡଃ ଗୋପୀଚାନ୍ଦ ନାରଙ୍ଗ, ଡଃ ବଦ୍ୟାନବାସ ମିଶ୍ର, କଲ୍ୟାଣମୟୀ ଲାଡ଼ା, ସୁକୁମାର ଅଜିକୋଡ଼, ଡଃ ଶିବରାମ କରନ୍ଥ, ମୁଜତବା ହୋସେନ୍, ନବକାନ୍ତ ବଡ଼ୁଆ, ଶରତ ମୁଖୋପାଧାୟ ପ୍ରମୁଖ । ସେମାନେ ସେମାନଙ୍କର ମୂଲ୍ୟବାନ ଚିନ୍ତା ପ୍ରକାଶ କରି ଲେଖକ ଓ ପାଠକମାନଙ୍କର ଭାବରାଜ୍ୟକୁ ଆନ୍ଦୋଳିତ କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିଛନ୍ତି । ଏ ଧାରା ଏ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମଧ୍ୟ ଅବ୍ୟାହତ ରହିଛି । ବିଷୁବ ମିଳନର ପ୍ରଥମ ବର୍ଷ ହିନ୍ଦୀ ସାହିତ୍ୟିକ ହଜାରୀ ପ୍ରସାଦ ଦ୍ଵିବେଦୀଙ୍କୁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ କରାଯାଇଥିଲା । ସେ ଆସି ନ ପାରିବାରୁ ଡ଼ଃ ମାୟାଧର ମାନସିଂହ ବକ୍ତୃତା ଦେଲେ । ଡକ୍ଟର ମାନସିଂହଙ୍କର ବକ୍ତୃତା ଶ୍ରୀ ଦ୍ଵିବେଦୀଙ୍କ ମତ ସହିତ କିପରି ଖାପ ଖାଉଛି, ତାହା ଦର୍ଶାଇ ମହତାବ ଲେଖିଥିଲେ, ‘ବିଜ୍ଞବ୍ୟକ୍ତିମାନଙ୍କର ଚିନ୍ତାଧାରା ଏକ ବୋଲି ଯେ ପ୍ରବାଦ ଅଛି ତାହାର ଏ ଏକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ।’
ମହତାବ ବିଷୁବ ମିଳନର ଦ୍ୱିତୀୟ ଅଧିବେଶନ ସୁସହଂତ ହୋଇ ନ ଥିବାରୁ ଦୁଃଖ ପ୍ରକାଶ କରିବା ସହିତ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଯେପରି ଭୁଲ ତ୍ରୁଟି ନ ରହିବ ସେଥିପ୍ରତି ପ୍ରତିଶୃତି ଦେଇଛନ୍ତି । ଏହାହିଁ ତାଙ୍କର ମହାନୁଭବ ଉଦାହରଣର ପରିଚୟ । ବିଷୁବମିଳନରେ ଯେପରି ଅଧିକରୁ ଅଧକ ନାରୀ ଲେଖିକାମାନେ ଯୋଗଦେବେ ସେଥିପାଇଁ ମହତାବ ସେମାନଙ୍କୁ ସଶ୍ରଦ୍ଧ ନିମନ୍ତ୍ରଣ ମଧ୍ୟ ଜଣାଇଛନ୍ତି । ବିଷୁବମିଳନର ପଂଚମ ବର୍ଷରେ ‘ମୀନାମଣ୍ଡଳୀ’ ଓ ‘ନାରୀ ଜଗତ’ର ବାର୍ଷିକ ପୁରସ୍କାର ବିତରଣୀ ମଧ୍ୟ ବିଷ୍ଣବମିଳନ ଉତ୍ସବ ସହିତ ଯୋଗ କରି କହିଥିଲେ, ‘‘ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଚାର ସମିତିର ଯାବତୀୟ ସାଂସ୍କୃତିକ କାର୍ଯ୍ୟର ବାର୍ଷିକ ସମାବର୍ତ୍ତନ ଉତ୍ସବମାନଙ୍କର ସମୂହ ରୂପ ବିଷୁବ ମିଳନ ଧାରଣ କରିଛି ।’’
ଶ୍ରୀ ନିତ୍ୟାନନ୍ଦ ମହାପାତ୍ରଙ୍କର ବିଷୁବ ମିଳନ ସଂପର୍କରେ ମତାମତ ବେଶ୍ ପ୍ରାଣସ୍ପର୍ଶୀ ଓ ପ୍ରଣିଧାନ ଯୋଗ୍ୟ । ସେ ଲେଖିଥିଲେ, ‘‘ବିଷୁବ ମିଳନ ପ୍ରଜାତନ୍ତ୍ର ପ୍ରଚାର ସମିତି ପକ୍ଷରୁ ଏକ ବାର୍ଷିକ ଉତ୍ସବ । ବିଷୁବ ଉତ୍ସବରେ ସାହିତ୍ୟ ଓ କଳାକାର ଏବଂ ସାହିତ୍ୟ କଳାକାରମାନଙ୍କର ଏକ ବାର୍ଷିକ ମିଳନ କହିଲେ ବରଂ ଯଥାର୍ଥ ହେବ ।’’
‘‘ମିଳନ ତ ଗୋଟାଏ ସାମୟିକ ସିଦ୍ଧି । ସାହିତ୍ୟ ଏକ ସାଧନା । ଏକାନ୍ତ ସାଧନା, ସୁନ୍ଦର ସୃଷ୍ଟିର । ସେହି ବିଦିକ୍ତ ଆଦିପୀଠରେ ପ୍ରକୃତ ମିଳନ ହୁଏ ଭାବରେ, ସମ୍ଭାବନାରେ । ତାର ପ୍ରଭାବ କିନ୍ତୁ ଏକୈକ ନୁହେଁ, ବ୍ୟସ୍ତ, ଅପର୍ଯାପ୍ତ ।’’
‘‘ଭାବର ନିକାଂଚନତା ଓ ପ୍ରଭାବର ମୁଖର ଜନାକୀର୍ଣ୍ଣତାର ମଧ୍ୟ ପଦ ରୂପେ ସେ ଦିନ ଦେଖିଥିଲି ଲେଖକମାନଙ୍କର ଏହି ଅପୂର୍ବ ମିଳନୀକୁ । ସେ ଏକ ସମାସ । ସମାବେଶ ତାର ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ପରିଚୟ ।’’
‘‘ସେ ଦିନ ଦେଖିଥିଲି, ବହୁ ସମ ଭାବ ଓ ବିରୁଦ୍ଧ ଚିନ୍ତାଧାରାର ସମାଗମ ଆଧୁନିକ ଓ ପୁରାତନ କ୍ରମରେ, ପ୍ରାଚୀନ ଅର୍ବାଚୀନ, ପ୍ରାଚ୍ୟ ଓ ପାଶ୍ଚତ୍ୟୀ ଭେଦରେ । ସମସ୍ତ ବିଭିନ୍ନତା ଭିତରେ ଲକ୍ଷଣୀୟ ସୁଲକ୍ଷଣ ଉଭୟ ନୂତନ ପୁରାତନ ମୁଖମଣ୍ଡଳରେ ନବତନଜ୍ୟାତିଃ । ସମାଜର ପ୍ରକୃତ ଅଧିନାୟକ ତାର ଅବହେଳିତ ଅବସ୍ଥାକୁ ଅବଦମିତ କରି ଆଜି ଯେପରି ଆତ୍ମମର୍ଯ୍ୟାଦାର ଅଭିଜ୍ଞାନରେ ଉଦ୍ଦିପ୍ତ ।’’
‘‘ବିଷୁବ ମିଳନ କେବଳ ଏକ ମେଲଣ ନୁହେଁ, ସୃଷ୍ଟିଶୀଳ ଗୋଷ୍ଠୀର ମର୍ଯ୍ୟାଦିତ ପ୍ରତୀକ ।’’